Milisav V. Lutovac

Pogovor knjizi Jovana Cvijića "Balkansko poluostrvo"

1987

Ovo značajno delo znamenitog Jovana Cvijića teško se može naći u našim većim bibliotekama. Ovde valja napomenuti da se obe knjige Balkansko poluostrvo štampaju u jednom tomu, kao što je bilo u originalnom francuskom izdanju.

I

Ovo delo poznato je naučnom svetu. Ipak potrebno je izneti mišljenje naučnika o njemu. Prvo ćemo poći od Cvijića, koji je u svom predgovoru francuskom i srpskohrvatskom izdanju izneo genezu i naučne postavke. Rezultate ispitivanja i proučavanja Cvijić je prenosio na svoje učenike u Geografskom zavodu Univerziteta u Beogradu, a zatim na Sorboni, gde je bio počasni profesor od 1917—1918. godine. Te rezultate tridesetogodišnjih ispitivanja Cvijić je objavio na francuskom jeziku pod naslovom La Péninsule Balkanique - Géographie humaine. "Ovaj posao", kaže Cvijić u svome predgovoru, "bio je utoliko teži ukoliko se moja koncepcija antropogeografije u izvesnim pitanjima razlikovala od koncepcije Racela i Žana Brina, koju su oni izneli u poznatim radovima. Ja sam uvek mislio da oni isuviše isključuju čoveka iz antropogeografije i ne pridaju širi značaj pitanjima koja su od interesa za geografiju i sociologiju, koju antropogeografija ne može zanemariti". Cvijić je ovim rekao ono što je osobito važno, naime da je antropogeografija kompleksnija nauka nego što se do tada mislilo. Upravo ovim radom dao je nov pravac antropogeografiji. Cvijić je to mogao da izvede zahvaljujući svojoj ispravnoj naučnoj koncepciji i svestranom poznavanju svih društvenih i prirodnih komponenata, koje je spretno dovodio u međusobnu vezu. Izdajući ovo značajno delo na osnovu svojih beležaka, zapažanja i oskudne literature, on je imao nameru da ga za naša izdanja dopuni i proširi. "Po povratku u Srbiju", kaže Cvijić, "našao sam da je prvu polovinu moje knjige preveo Borivoje Drobnjaković, profesor i kustos Etnografskog muzeja. Razgledajući taj posao, izrađen sa mnogo pažnje i savesnosti, uverio sam se koliko je teško prevoditi, izraziti misli originalnog dela sa svima niansama. Delo se moralo preraditi i dopuniti. Pri tome mi je prevod Drobnjakovića poslužio kao osnova, i ona je preinačavana, izuzevši nekoliko prvih tabaka, koji se štampaju kao tačan prevod originala. Ovo nije celo delo kako je objašnjeno na francuskom, već samo prvi deo: Geografska sredina i čovek. Docnije će izaći drugi deo, O psihičkim tipovima južnih Slovena. Zbog pomenutih izmena, i ovaj je prvi deo veći nego u originalu za osam do deset štampanih tabaka. A drugi će deo biti veći ne samo zbog novih promatranja o panonskom i alpiskom psihičkom tipu, već i zbog izlaganja glavnih osobina reljefa i naselja tih krajeva, koji se umnogome razlikuju od Balkanskog Poluostrva i Karsta"^[1].

Cvijić nije stigao da prevede i dopuni drugi deo knjige, iako je na tome radio do svoje smrti. Taj posao je izvršio njegov najstariji učenik, Jovan Erdeljanović, profesor etnologije na Beogradskom univerzitetu. Rad na štampanju druge knjige najbolje se vidi iz predgovora J. Erdeljanovića.

"Prva polovina velikog Cvijićevog dela "Balkansko poluostrvo", koja je prerađen i proširen prvi deo njegove knjige "La Péninsule Balkanique" (Paris, 1918), izišla je još 1922. godine, za Cvijićeva života. On je uspeo da taj deo dopuni i udesi onako kako je zamišljao. Nameravao je da na isti način pripremi srpsko izdanje i druge polovine te svoje francuske knjige. Radi toga je prikupljao građu, beležio svoje misli i smišljao putovanja radi nekih novih promatranja. Ali mu dugo bolovanje i nemila smrt nisu dopustili da svoju nameru izvede".

Dr Jovan Erdeljanović i dr Borivoje Drobnjaković preveli su drugi deo knjige Jovana Cvijića "La Péninsule Balkanique" i "pomoću očuvanih Cvijićevih koncepata i zabeležaka i upotrebljavajući njegove štampane članke" pripremili izdanje na našem jeziku.

U predgovoru dalje piše: "Od Cvijićevih koncepata i zabeležaka očuvani su: za ličku grupu: prvi, nepotpuni i još nerazrađeni koncept^[2] i nešto zabeležaka; za muhamedansku grupu: isto tako; za centralni tip: deo gotovo potpuno razrađenog koncepta, od početka pa do kraja južnomakedonskog varijeteta, zatim grupe bitoljsko-prilepska, mavrovsko-rekanska, mijačka i grupa Binačke Morave i priličan broj nesređenih zabeležaka; za istočnobalkanski tip: samo poveći broj nesređenih zabeležaka; i nekoliko odlomaka od jednog, još nerazrađenog, koncepta. — Od štampanih radova Cvijićevih najviše ima odeljaka i članaka koji svojom sadržinom (a mestimično i celim rečenicama i stavovima) odgovaraju onima u drugom delu pomenute francuske knjige, u Cvijićevom delu "Govori i članci" (Beograd, 1921. knj. I i II). Odeljak o bokeljskoj grupi mogao je biti u celini uzet iz ovog Cvijićevog dela (iz II knjige, str. 135—140), pošto se potpuno slaže sa francuskim tekstom (str. 366—369) i još ga je Cvijić unekoliko i dopunio.

Dr B. Drobnjaković je, koristeći se navedenim pomoćnim sredstvima preveo, ukoliko je mogao, ovu drugu polovinu Cvijićeve knjige (prve tri strane francuskog teksta, 384—386, bio je preveo još Cvijić za svoga života). Zatim sam ja ceo prevod pregledao, popunio praznine (neprevedena mesta, razna objašnjenja i sl.) i učinio potrebne ispravke u prevodu, uneo neke izmene i dopune i dao prevodu definitivan oblik.

Smatram za potrebno naročito napomenuti, da se očuvani delovi Cvijićevih koncepata ne podudaraju svuda sa francuskim tekstom njegova dela. Na mnogim mestima je koncept opširniji nego francuski tekst, ali je dosta puta u francuskom tekstu izneto više podataka nego u konceptu. Ima i stvarnih odstupanja: neka je misao rečena u konceptu drugačije nego u francuskom tekstu. Ja sam svuda uzeo za osnovu francuski tekst, jer je nesumnjivo u njemu Cvijić dao konačni izraz svojim mislima, ali sam ovde-onde uneo iz koncepta u prevod i po koji koristan ili interesantan podatak, koji je zgodna dopuna onome što je već rečeno u francuskom tekstu. Osim toga sam, poredeći oba teksta, zapazio da je ponegde u francuskom tekstu promakla po neka omanja greška, te sam je prema tačnom saopštenju, koje sam našao u konceptu, ispravio.

Naravno da su u prevodu upotrebljene sve reči i izrazi Cvijićevi koji su nađeni u konceptu a potpuno su odgovarali rečima i izrazima francuskog teksta".

O izmenama i dopunama koje je učinio u Cvijićevom delu dr Jovan Erdeljanović kaže da se one svode uglavnom na ove:

"1. Neka Cvijićeva saopštenja i podatke izmenio sam utoliko, ukoliko je bilo potrebno da odgovaraju sadašnjim prilikama i novijim naučnim rezultatima.

2. Iz istih razloga sam svemu onome što je Cvijić na osnovi svojih promatranja i proučavanja naslućivao, osećao ili verovao dao u ovoj prilici jasniji, određeniji izraz. Te sam izmene učinio osobito s obzirom na Cvijićeva shvatanja koja je imao posle svetskog rata i koja je iskazao u svojim spisima iz vremena posle toga rata.

3. Takođe sam smatrao za dužnost ispraviti po neku slučajnu omašku, koju bi nesumnjivo Cvijić, da je doživeo srpsko izdanje ove druge knjige, i sam zapazio i ispravio.[^3] Kod najglavnijih izmena ove vrste ja sam u napomeni izneo i razloge iz kojih je izmena učinjena.

4. Među rukopisima Cvijićevim nađeni su i odeljci za šest grupa centralnog balkanskog tipa, kojima je Cvijić dao imena: prespansko-kosturska, struško-ohridska, debarska, pološka, sirinićko-sredačka i grupa Vranjskog Pomoravlja. Jasno je da ih je Cvijić spremao da ih unese u svoje francusko delo, jer je na mnogo mesta više srpskog teksta ispisao francuski prevod (i cele rečenice na francuskom); ali je bez sumnje u poslednjem času odustao od namere da i njih unese, svakako samo zbog toga što je video da bi usled toga odeljak o centralnom tipu ispao isuviše veliki u odnosu prema odeljcima o ostalim južnoslovenskim psihičkim tipovima. Pošto je bilo najpodesnije dati ovim odeljcima mesto u ovoj knjizi, ja sam ih pregledao i koliko god bilo mogućno udesio za štampu. Ceo taj rukopis ni po obliku ni po rasporedu rečenica nije bio definitivno opremljen za štampu, te ga je valjalo pažljivo, vodeći računa o Cvijićevu načinu pisanja i iskazivanja misli, srediti, a uz to je priličan broj rečenica bio napisan u skraćenom obliku ili su bili samo ovlaš pomenuti glavniji delovi rečenice, tako da su se te rečenice morale prema smislu dopunjavati, odnosno proširivati a ponekad i razvijati u dve ili tri nove rečenice. U svakom slučaju sam vrlo brižljivo pazio da se tačno održi misao koju je Cvijić iskazao ili hteo iskazati i mnogo puta sam pretpostavljao ostaviti poneku rečenicu makar i manje zaobljenu nego da izmenim smisao Cvijićevih reči. Tako sređene i popunjene ove odeljke ja sam dodao na kraj glave o centralnom tipu — na kraj zbog toga da bi se ipak odvojili od onih odeljaka koji su štampani pod rukom samog Cvijića".

Jovan Erdeljanović svoj predgovor završava:

"Učinjeno je sve što se moglo da ovo delo znamenitog naučnika bude dostojno opremljeno. Ono se predaje u ruke našem narodu da iz njega još bolje upozna veličinu Cvijićeva duha i njegova promatračkog dara i da se na pogledima koje on iznosi uči gledati očima jednoga svoga velikog sina".

II

U čemu je značaj ovoga dela nije teško odgovoriti, s obzirom da su o njemu dali svoje mišljenje naučnici iz raznih krajeva sveta Svi se u tome slažu da je Cvijić naučnik čiji je krug interesovanja i istraživanja vrlo širok jer se sa podjednakim uspehom bavio geomorfologijom, geografijom, antropogeografijom, etnografijom i sociologijom. Prevashodno geomorfolog, on je tokom dužeg rada izbio u prvi red i kao antropogeograf, dajući ovoj geografskoj grani duh i pravac jedinstven u svetskoj nauci. To je odmah zapaženo. Iznećemo samo neka mišljenja geografa i etnografa.

Žil Sion (Jules Sion), jedan od vodećih geografa francuske geografske škole, posvetio je veliku pažnju Cvijićevom "Balkanskom poluostrvu", analizirajući ga u svim njegovim delovima. U nemogućnosti da se na ograničenom prostoru pogovora kaže sve što je Sion kazao, iznećemo samo nekoliko njegovih misli. Cvijić je, naglašava on, geografima i nauci "otkrio nove vidike" i pored toga ih naučio "tako plodnoj primeni geografske metode". Njegovo delo "jedno od najsugestivnijih u našoj nauci, nije značajno samo po svome predmetu, već ono vredi još više po duhu i originalnosti". Cvijić, "sa smelošću prisvaja geografiji oblast koja je do sada, izgleda, bila namenjena samo romansijerima; to bi bila, uprošćeno, jedna vrsta psihičke geografije". Za ova i druga pitanja koja su u knjizi izneta "bio je potreban izuzetan dar..." "Ako hoće da se proceni intenzitet raznih uticaja, treba biti sposoban za analiziranje u isti mah i prirodnih i socijalnih uslova, kao i etnografiju i istoriju. Južni Sloveni su imali sreće da se za njih ovakav program izvrši".^[4]

Poznati češki geograf Jirži Daneš^[5] (Jiři Daneš), koji je jedan rad posvetio Cvijićevoj naučnoj aktivnosti, osobito naglašava njegov značaj u antropogeografiji, kojoj je dao nov pravac i novu naučnu sadržinu. Na kraju toga rada Daneš piše: "Cvijićev naučni rad promenio je iz osnova naša znanja o Balkanskom poluostrvu. Do njegove pojave Balkansko poluostrvo bilo je terra incognita, a danas predstavlja najbolje ispitanu oblast na zemljinoj površini."

Novija sovjetska etnografska literatura poklanja osobitu pažnju Cvijićevim radovima. Jedan od najpoznatijih sovjetskih etnografa, profesor S. A. Tokarev napisao je o Cvijiću i njegovim antropogeografskim i etnografskim radovima dokumentovanu studiju. U njoj, pored ostalog, kaže: "Geograf po obrazovanju, Cvijić je primenjivao antropogeografsku metodu u izučavanju čoveka i njegove kulture, i pod njenim uticajima izgrađivani su njegovi naučni pogledi. Međutim, on nije mehanički pozajmljivao racelovsku metodologiju, već je kritički usvajao samo njene najbolje strane. Od kabinetskog šematizma te metodologije, Cvijića je spaslo njegovo duboko poznavanje živog, konkretnog materijala. Dugogodišnje i duboko proučavanje pojedinih grupa stanovništva južnoslovenskih zemalja dovelo je savesnog naučnika do zaključaka da je nedovoljan čisto geografski pristup tome promatranju. On nije mogao da se ne uveri da su i na geografski raspored stanovništva i na njegove kulturne osobenosti ogroman uticaj imali istorijski uslovi u najširem smislu te reči, a da, prema tome i sam uticaj geografske sredine nije bio apsolutan i večito nepromenljiv". Naglašavajući naučni značaj "Balkanskog poluostrva", Tokarev svoj članak završava "sa željom da na ruskom jeziku budu objavljeni osnovni Cvijićevi radovi i da se krupne naučne zasluge ovog istaknutog naučnika ocene onako kako on to zaslužuje"^[6].

Cvijićevim radovima poklanjali su veliku pažnju i svi naši geografi, osobito Vojislav S. Radovanović, koji je o tome napisao do sada najdokumentovaniji rad.^[7]

Cvijićev pravac rada u antropogeografiji neki francuski geografi nazvali su "Cvijićeva sociološko-geografska škola". To mišljenje preneto je i u Ameriku. Poznati američki sociolog Jozef Rouček (Joseph S. Roucek) kaže da je Jovan Cvijić "najveći stručnjak" u domenu sociološkog proučavanja "o plemenskim formacijama, naseljima, ekologiji, mehanizmu međusobne socijalne akcije, sukobu, prilagođavanju, stratifikaciji, podeli rada i postupnosti diferenciranja"^[8]. I naši sociolozi ističu značaj Cvijićevih antropogeografskih radova za sociologiju.^[9] Istoričar Vasa Čubrilović takođe daje vidno priznanje antropogeografskom radu Jovana Cvijića^[10]. To je najočitiji dokaz da je geografija vrlo složena naučna grana, a pravac rada Cvijićeve škole osobito značajan za nauku uopšte.

Svi ovi i mnogi drugi naučnici naglašavali su kako je Cvijić znalački povezivao prirodu, privredu, društvo i sve manifestacije ljudskog duha. Za njih su u ovom delu najoriginalnija poglavlja o migracijama i etnopsihičkim osobinama. Mnogi žale što se u njihovim zemljama nisu proučavala kretanja stanovništva ovakvom metodom. O psihičkim tipovima, kako ih je Cvijić predstavio, bilo je, pored pohvala ovde-onde i mišljenja da je on idealizovao dinarski tip ljudi.^[11] Međutim, ako se bolje čita i bliže posmatra, i ovaj prigovor otpada, jer Cvijić je pored povoljnog izneo nepovoljno i za Dinarce, kao i za ostale psihičke tipove, što prigovarači nisu uzimali u obzir. Ali i tamo gde se sa izvesnom skepsom gledalo na Cvijićeve etnopsihičke tipove sad se na to gleda drukčije. Govoreći o tome Tokarev kaže: "Događaji iz nedavnih godina... primeri nesravnjenog samopožrtvovanja, nepokolebljivog patriotizma, očito su pokazali da u Cvijićevskoj karakteristici "dinarskog tipa" možda u stvari i nema nekog preuveličavanja i idealizacije".^[12]

III

Cvijić, koji je ulogu čoveka u geografiji bolje naglasio nego ijedan dotadašnji naučnik, bez svake sumnje bi još više istakao njegovu delatnost u sadašnjim društvenim uslovima, koji su izazvali revolucionarne promene u svim pravcima života. Te promene su se osobito izrazile u kretanju stanovništva, privredi i naseljima, pa ćemo ih ukratko izneti da bi veliko Cvijićevo delo bilo još aktuelnije.

Cvijić je dovoljno proučio uzroke i posledice kretanja stanovništva da se tome ni danas ne bi moglo ništa dodati. Ali pokazalo se da je pitanje migracije od velikog značaja i sada kad se još u većem broju kreću narodne mase iz sela u selo, iz kraja u kraj, a naročito prema gradovima. Granice, političke prilike i nerazvijena privreda u prošlosti ograničavale su to kretanje manje-više na uži krug. Kad su posle stvaranja prostrane narodne države te prepreke nestale, migracije uzimaju maha na znatno širem području. Posle 1919. godine nastala su veća kretanja na celom Balkanskom poluostrvu. Iz oslobođenih krajeva Jugoslavije, Grčke i Bugarske otišao je u Tursku veliki broj Turaka, a sa njima i deo muslimana koji govore našim jezikom, poglavito iz oblasti stare Raške (Sandžaka), Bosne i drugih krajeva. Mesto njih u grčkom delu Makedonije i Trakiji naseljavaju se maloazijski Grci, u Dobrudži Bugari, a u našem delu Makedonije doseljenici iz raznih krajeva. Ovim migracijama ranija etnička slika Balkanskog poluostrva se znatno menja.

U Jugoslaviji unutrašnje migracije su upućene u tri pravca: prema Vojvodini, Kosovu i Metohiji i Makedoniji. Po Vojvodini se posle delimično izvršene agrarne reforme naseljavaju ratni dobrovoljci iz Like, Korduna, Crne Gore, Bosne i Hercegovine. Metohija i Kosovo privlače uglavnom Crnogorce, Hercegovce i bezemljaše iz Jablanice i Južnog Pomoravlja, koji su se naseljavali poglavito na utrinama, šumama, a manjim delom i na napuštenim imanjima. U delovima Makedonije (Ovčem polju, dolini Bregalnice i skopskoj kotlini) umesto iseljenih Turaka i na utrine dolaze bezemljaši iz Like, severne Dalmacije i južnog Pomoravlja. Ali tek što su ova nova naselja počela da se učvršćuju, izbio je drugi svetski rat, u toku kojega su okupatori i njihovi saradnici rasturili čak i ona naselja zasnovana na krčevinama i kupljenom zemljištu. Obeskućeni i na sve strane rastureni naseljenici, posle rata su se delom vratili, a delom našli uslove za život na nekoj drugoj strani.

Posle drugog svetskog rata izvršena je korenita agrarna reforma i otpočeo snažan razvitak industrije, što je stvorilo nove uslove za kretanje stanovništva. Na zemljištu koje su napustili Nemci u Vojvodini, Slavoniji i Sloveniji, Italijani u Istarskom primorju i Turci u Makedoniji, koje je dobijeno putem agrarne reforme, naseljavaju se bezemljaši. Plansko naseljavanje je vršeno u granicama dotične republike. Izuzetak je Vojvodina, gde je naseljeno oko 41 000 porodica (264 000 stanovnika) iz cele Jugoslavije. Prilikom kolonizacije vodilo se računa da se naseljenici grupišu na regionalnoj osnovi i po etničkoj srodnosti, kako bi se lakše prilagodili novoj sredini. Iz Bosne i Hercegovine 13 534 porodice naseljene su oko Bačke Palanke, Novog Sada, Sente, Kikinde i mesta pored Tamiša i Begeja, a iz Vojvodine 4 862 porodice smeštene su oko Stare Pazove, Rume i Novog Sada. Crnogorci (5 394 porodice) su kolonizovani oko Kule i Bačke Topole; Srbijanci (6 472 porodice) u okolini Odžaka, Kovina, Pančeva, Alibunara i Vršca; Hrvati (9 279 porodica) naseljeni su u severozapadnom delu Bačke, oko Sombora; Makedonci (1 678 porodica) oko Pančeva i Vršca; Slovenci (363 porodice) oko Vršca. Sem toga u neposrednoj okolini Zemuna ima naseljenika gotovo iz cele Jugoslavije.

Sem planskog naseljavanja na dobijenom zemljištu putem agrarne reforme, posle drugog svetskog rata bilo je i individualnog pomeranja stanovništva. Nastavljeno je već ranije započeto iseljavanje Turaka iz Makedonije. Mesto njih se naseljavaju poglavito muslimani iz oblasti stare Raške. Neke od njih pokreće jeftina zemlja, a neke težnja da se posle kraćeg boravka na novokupljenim imanjima lakše isele u Tursku^[13]. Dobrovoljno iseljavanje italijanske manjine iz nekih primorskih gradova Istre takođe je privuklo stanovništvo ne samo iz Hrvatske i Slovenije nego i iz drugih krajeva Jugoslavije.

Ali glavne posleratne migracije su u vezi sa razvitkom industrije.^{[14 ]}Nikada se za tako kratko vreme nije pokrenulo toliko ljudstva iz sela u grad kao za poslednjih dvadeset godina. Dosad se preko tri miliona ljudi doselilo iz sela u gradove. Stanovništvo mnogih gradova za kratko vreme se utrostručilo i neprestano se povećava. Pored starih nastali su i sasvim novi industrijsko-rudarski centri, koji privlače iz sela čak i one zemljoradnike koji imaju dovoljno zemlje. Zbog toga su neka sela od 60 ostala sa 10 kuća. Neka velika naselja u zapadnoj Makedoniji, čiji su se stanovnici bavili stočarstvom i pečalbom, gotovo su nestala. Uticaj razvitka industrije ne zapaža se samo na kretanje stanovništva iz sela u grad, već i na pomeranje iz sela u selo. Iz velikih brdsko-planinskih naselja mladi ljudi postepeno zauzimaju parcele zemljoradnika koji su zaposleni u fabrikama. Najveće naseljavanje je u selima u blizini gradova, odakle se svakodnevno može ići u fabriku, školu i održavati koliko-toliko seoska ekonomija. Opadanje interesa za zemljoradnju, a sa tim i padanje cene zemlji, osobito u Vojvodini i Slavoniji, privuklo je pažnju seljaka iz brdskih krajeva Srbije i Bosne, koji se tamo sve više naseljavaju.^[15] Ovima se pridružuje i znatan broj onih zemljoradnika kojima je usled podizanja hidrocentrala i drugih industrijskih objekata zemlja otkupljena. Ovome valja dodati i stalno naseljavanje ranijih Vlaha—stočara u Makedoniji koji su se ranije kao nomadi kretali za pašom s planine na planinu i u župne krajeve. Cvijić je naglasio da su migracije imale veliki značaj za etničko državno jedinstvo naših naroda. Sadašnje migracije, koje su neposrednije i življe, imaju još veći značaj u ovom pogledu. Veliko kretanje iz oblasti u oblast i iz fabrike u fabriku povoljno utiče na upoznavanje, zbližavanje i izjednačavanje raznih etničkih grupa i ljudi iz cele naše zemlje.

U vezi sa društveno-ekonomskim promenama i migracijama nastalo je preobražavanje starih i podizanje novih naselja.^[16] Na to je najviše uticao nagli razvitak industrije, koja je, kao što je rečeno, privukla veliki broj ljudi iz sela. Kako se menjaju gradska naselja koja je proučio Cvijić izneću ukratko.

Mediteransko-dalmatinski tip gradova se u osnovi nije promenio, iako se u njima doseljavanjem stanovništvo uvećalo. To dolazi otuda što su kuće u ovim starim gradovima zidane od kamena, pa se mogu i dalje koristiti. Od posebnog je značaja što ovi gradovi kao celine predstavljaju veliku istorijsku i kulturnu vrednost, pa su privlačni za turizam. Ako se iz ovih razloga ne dira u ove gradove, to ne znači da se i oni ne menjaju. Uz njih i blizu njih podižu se nova industrijska, turistička i druga savremena naselja. Sem toga, nezavisno od starih gradova nastaju nove naseobine svuda duž obale, koje podižu ustanove i pojedinci iz ovih krajeva Jugoslavije. U njima se zapaža mozaik raznih stilova, po čemu se razlikuju od starih naselja.

Tursko-vizantijski varijetet grada se iz osnova menja. Uzroci za to su mnogobrojni: ulice u ovim gradovima su tesni krivudavi sokaci; u njima su kuće i radnje od trošne građe (drveta, bondruka, čatme i ćerpiča), sklone padu i požarima. Prema tome, ovde nema smetnje za podizanje sasvim novog grada, sem ako se ne uzima u obzir kakva građevina istorijske vrednosti (karavan-seraji, kultna mesta, pokrivene čaršije i hamami). U njima preobražavanje počinje u centru gde su već danas široke ulice i savremene građevine koje odudaraju od susednih udžerica. Iako je tendencija da se u gradu podižu nove građevine, ipak na njegovoj teritoriji nastaju i nova naselja, koja podižu doseljenici iz sela, negde po planu, a negde i stihijski. To se osobito zapaža u industrijskim gradovima. Razume se, ovakva će naselja u skoroj budućnosti potpuno srasti u grad. Ove promene su najizrazitije u gradovima Makedonije, Kosova i Metohije, u staroj Raškoj, a delom i u Bosni.

Varoši patrijarhalnog tipa, čiji je postanak i razvitak Cvijić dobro proučio, preobražavaju se nešto drukčije nego prva dva tipa. Ove varoši širokih ulica i jednospratnih kuća, koje su podigli zanatlije, trgovci, službenici, doseljenici iz okolnih sela, tipične su u moravskoj Srbiji, Crnoj Gori, Bosni i Bugarskoj. Iako su kuće u njima od tvrde građe i udobnije za život — zidane pod uticajem Zapada, one su podložne novim promenama. Ali za razliku od balkanskog tipa grada, ovde već ranije nešto bolje izgrađen centar smeta korenitim izmenama. Stoga se nove kuće izgrađuju najpre oko središta grada. Sem toga, i u gradovima ovoga tipa nastaju nova naselja na periferiji, osobito tamo gde se razvija industrija.

Iz ovoga se vidi da se stari gradovi preobražavaju unutra i da oko njih nastaju nova naselja, koja se smatraju kao posebni deo grada, što se najbolje vidi u Beogradu, Zagrebu, Skoplju, Ljubljani, Sarajevu, Nišu, Titogradu, Novom Sadu i drugim većim varošima.

Pod uticajem industrije, rudarstva i saobraćaja nastala su sasvim nova naselja, koja su dostala privlačne tačke za užu i širu okolinu. Pomenućemo radi primera samo neka: Bor, Trepču, Majdanpek, Resavicu, Obilić, Kolubaru, Banoviće, Novi Travnik, Kidričevo, Velenje i veliku luku Ploče.

Promene nastaju u seoskim naseljima. Potpuno je nestalo čifčijskog tipa sela u Makedoniji. Šumadijska sela na prostranim površima postepeno se šire u pravcu puteva prema dolinama. Panonski i timočki tip sela se manje tako što novi doseljenici podižu kuće oko starih naselja. Ali najveće su promene u selima pored industrijskih središta. Uopšte, težište svakog sela je da iziđe na put kojim se lakše komunicira sa gradom, fabrikom i tržištem. Otuda su u novije vreme nizovi novih kuća pored puteva. Najviše su se promenila stara naselja oko gradova, koja se doskora nisu razlikovala od drugih sela u okolini. To dolazi otuda što veliki broj zemljoradnika iz udaljenih sela kupuje zemlju u ovim selima kako bi podigli kuće odakle bi lako išli na rad u gradove i fabrike. Kao posledica toga sve je veće razređivanje kuća u gornjim i grupisanje u donjim naseljima. Seoska naselja oko puteva i grada se sve više urbanizuju pod neposrednim uticajem grada. Stvorena je čitava grupa prigradskih naselja, naseljenih stanovništvom iz raznih sela, a negde i u čitavom naselju živi stanovništvo iz jednog ili dva sela. Ovakav primer je najtipičniji za okolinu Skoplja.

U krajevima koji su udaljeni od glavnih puteva najviše se izmenilo centralno selo prema kome gravitira uža okolina. Tu je po pravilu osmogodišnja škola, zemljoradnička zadruga, pošta, zdravstvena i milicijska stanica, opštinska ili mesna kancelarija, prodavnice, gostionice, zgrade za službenike itd. To su u stvari začeci varošica i trgova, koji utiču na okolna sela. Prema tome, sada su gradovi, lokalna središta i sela međusobno lančano povezani.

Ovde valja pomenuti još jednu novu vrstu naselja koje nije postojalo u vreme Cvijićevih ispitivanja. To su gostionice (moteli) duž puteva i naseobine za odmor u brdsko-planinskim krajevima. Ova poslednja su nastala iz potrebe da radni ljudi nađu odmora u lepim predelima daleko od gradske huke.

Cvijić je proučio kuću sa antropogeografskog, etnografskog i sociološkog gledišta. On je pratio faze njenog razvitka od najprimitivnijih do najrazvijenijih oblika. Znalački je uočio sve činioce koji su uticali na njene promene. Te promene su u novije vreme brže nego ikada ranije. Na to utiču nove privredno-društvene promene. Viši životni standard i kulturno uzdizanje povlače za sobom i izgradnju bolje kuće. Ranije se kuća vrlo sporo meljala čak i kod bogatijih zemljoradnika koji su težili da prošire posed kupovinom zemlje. Sad, kada je zemljoradnja izgubila od svog značaja u poređenju sa industrijom i zaradom u njoj, glavna pažnja se poklanja kući, uređajima i nameštaju. Od 1945. godine seljaci izgrađuju kuće po uzorima iz grada. Više se ne grade pozemljuše bez patosa; nestaje otvorenog ognjišta. Staro se menja, što se zapaža kod svih pređašnjih tipova. Pored stare moravske kuće vide se savremene zgrade. Dinarska brvnara, koja je još ranije ustupila mesto kući od tvrđe građe, sada se još brže povlači. Na to utiče ne samo prednost tvrđe građe, cigle i crepa, već i sve veća vrednost šuma u industriji. Zahvaljujući i boljim saobraćajnim vezama, sada se podižu građevine od cigle i crepa čak i u šumovitim planinskim krajevima.

Zapažaju se znatne promene i na kući na Kosovu i u Metohiji. Na poznatoj kuli malih prozora u obliku puškarnica otvaraju se veći prozori, a stoka se uklanja iz donjeg boja (prizemlja). Pored nje vide se i nove savremene zgrade.

Uopšte uzev, kuća se ne menja samo u građi već i u strukturi i funkcijama. Ranija kuća, sastavljena uglavnom iz dva dela, kuće (kuhinje) i sobe, zamenjuje se većom građevinom, koja ima nekoliko odeljenja i podrum. Takva kuća prima neke funkcije sporednih zgrada koje su okruživale staru kuću (vajati i zgradice za smok, piće itd.).

Znatne promene pretrpele su i privremene zgrade koje su vezane za poljoprivredu u župnim i u planinskim krajevima. Gotovo je nestalo pivnica u vinogradima, izuzev u Aleksandrovačkoj župi i nekoliko mesta Negotinske krajine. Njihovu ulogu preuzele su nove kuće i veliki zadružni podrumi, koji su podignuti u neposrednoj blizini poznatih vinogorja. Zgrade na salašima u istočnoj Srbiji pretvaraju se u stalna naselja na štetu grupisanih sela, dok salaši u Vojvodini postepeno nestaju pod uticajem savremene poljoprivredne organizacije.

I privremene stočarske zgrade na planinama menjaju svoj pređašnji izgled. Zimske staje gotovo su nestale, a letnji stanovi se prilagođavaju novim uslovima. U katunima nekih dinarskih planina podižu se udobniji stanovi, koji služe i za odmor, a na Šar-planini i drugim planinama u Povardarju bačila stočarskih zadruga dobijaju savremeniji izgled.

Cvijić je svuda naglašavao privredne uticaje na migracije i naselja. Međutim, ima i mišljenja da on nije poklanjao dovoljno pažnje privredi. U ovome se polazi od današnjeg vremena, kad se mnoge društveno-ekonomske discipline razvijaju. Međutim, ako se uzme u obzir nerazvijena privreda, kao i mali interes za ova pitanja u to vreme, Cvijić je i na ovom polju ispoljio dar velikog naučnog promatrača društveno-ekonomskih pojava na Balkanskom poluostrvu. Ne samo što je prikazivao privredu i život u vezi sa prirodom i društvom već je dao njihov istorijski presek. Prethodno je pratio oblike svojine (feudalne, kolektivne, sitnoposedničke) pa zatim prišao razmatranju privrede i života. U proučavanju privrede uporedo sa drugim pitanjima nije zanemario nijedan oblik privređivanja. Osobitu pažnju posvetio je stočarstvu, koje je dobilo veliki privredni značaj u doba turske vladavine. Docnije je ono opadalo u vezi sa stvaranjem granica, proširivanjem njiva i ulaskom poljoprivrednih proizvoda u trgovinu.

Življe promene u privredi nastajale su posle stvaranja nacionalnih država i ukidanja feudalnog odnosa. Ali tek u novim uslovima socijalističkog društva one su postale vrlo izrazite. Industrija je revolucionarno izbila u prvi red. Prirodna bogatstva (rude, vode i šume), koja u pravom smislu reči nisu imala uticaja na život, postaju osnova privrednih promena. Sirovine se ne izvoze kao jeftina roba, već se prerađuju u finalne i polufinalne proizvode. Rudnici uglja i vodena snaga dolaze do izražaja u industriji i elektrifikaciji najzabačenijih naselja. Razmeštaj industrije u zavisnosti je od osnovnih sirovina. Razume se, na lokalizaciju industrije utiču i drugi faktori: saobraćaj, radna snaga i težnja da se u jednoj socijalističkoj zemlji svaki njen deo privredno razvije. S obzirom na sve ovo, gotovo nema nijednog kraja u kojem nije zastupljena makar i najmanja fabrika ili radionica.

Razvitak industrije povlači i promene u poljoprivredi. Te promene su i povoljne i nepovoljne. Negativna strana je što je veliki broj mladih seljaka otišao u fabrike i zanemario poljoprivredu, a pozitivno što se poljoprivreda menja strukturalno i kvalitativno. Smer tih promena iznećemo u najkraćim potezima.

Stočarstvo, koje je još u doba Cvijićevih proučavanja predstavljalo vrlo važnu privrednu granu, osobito u planinsko-brdskim oblastima, sve više gubi svoju osnovu. Ono je uzmicalo pred zemljoradnjom zbog pretvaranja livada i utrina u njive, a u novije vreme zbog ograničenja pašnjaka u korist šuma. U vezi s tim je zabrana gajenja koza, koje su mnogo značile u ekonomiji pojedinih krajeva, ali su nanosile veliku štetu uništavajući šume, što je imalo za posledicu ubrzanu eroziju tla. To ne znači da danas ne postoje osnove za stočarstvo u planinskim krajevima.^[17] Težnja je da se melioracijom pašnjaka stvore bolji uslovi za stočarstvo savremenijih oblika. Radi toga se osnivaju stočarske farme, koje će posredno uticati i na razvoj stočarstva individualnih proizvođača. Ali, iako i u planinama i u župnim krajevima stoka brojno opada, njen kvalitet raste. Oko gradova i industrijskih naselja sve je veći broj krava i tovne stoke za podmirivanje potreba u mesu i mleku. Sem toga, sve veći je broj tovilišta svinja na bazi kukuruza i mlečnih otpadaka. Suprotno stoci, čiji se kvalitet poboljšava, broj konja stalno opada u vezi sa savremenim saobraćajem i uvođenjem motorizacije u poljoprivredu.

Ratarstvo, koje u brdsko-planinskim krajevima opada, u plodnim dolinama i ravnicama se kvalitetno i strukturalno menja. Pšenica, kukuruz i neke druge kulture ustupaju mesto šećernoj repi, duvanu, suncokretu i drugim industrijskim biljkama. Šećerna repa zauzela je velike površine ne samo u Vojvodini, Posavini, Pomoravlju već i u nekim kotlinama na jugu (Metohija i Pelagonija).

Primenom agrotehničkih mera znatno se menja i prinos pšenice, kukuruza i ostalih žitarica. To se vidno zapaža na velikim poljoprivrednim i zadružnim dobrima.

Vinogradarstvo i voćarstvo takođe dobijaju drugi izgled. Pored ranijih vinograda na utrinama i prostorima nepovoljnim za druge useve nastaju novi plantažni zasadi. Još veće promene se zapažaju u gajenju voća, koje sve više učestvuje u ishrani povećanog gradskog stanovništva. Ranije je naša zemlja bila poznata u svetu samo po jednoj vrsti voća — šljivi požegači, koja je sada, zbog raznih biljnih bolesti, u opadanju. Nastoji se da voćnjaci zauzmu što veće površine i da voće bude što raznovrsnije. Na ostvarivanju toga cilja rade zemljoradničke zadruge i poljoprivredna dobra. To zadružno voćarstvo posredno utiče i na individualne odgajivače, koji preko zadruge dobijaju sadnice i prodaju svoje proizvode.

U vezi sa porastom gradskog stanovništva i povećanjem životnog standarda naglo se razvilo povrtarstvo i u kontinentalnom i u primorskom delu svih zemalja na Balkanskom poluostrvu. U kontinentalnom delu ono je poglavito oko gradova, a u primorju svuda gde za to ima uslova. Ovo poslednje je od značaja ne samo što rano prispeva već i što podmiruje velike potrebe turizma.

Kao što se vidi, menjaju se i oblici sredine i način privređivanja. Nestalo je feudalno-čifčijskih odnosa i korenitom agrarnom reformom se došlo do ravnomernije raspodele poseda. Sem toga, nastali su novi — socijalistički odnosi svojine (poljoprivredna dobra i zadružna gazdinstva), preko kojih se utiče na veću robnu proizvodnju. U vezi sa ovim je i rejonizacija biljnih kultura, bilo da se ona planski sprovodi bilo da se, pod uticajem tržišta, nameće i individualnim proizvođačima.

Ima dosta privrednih aktivnosti koje su nastale u novije vreme, kao što poneke iščezavaju. Ranije se nije poklanjala pažnja skupljanju divljih plodova i lekovitog bilja, koji su osnova naše farmaceutske industrije i predmet međunarodne razmene. Veštačka jezera, kako u planinskim krajevima tako i na neplodnom slatinastom zemljištu u niziji, gajilišta su ribe i privlačna su za turizam. Šume i negovanje retke divljači u njima takođe utiče na razvoj turizma.

S druge strane, brzo nestaje starih balkanskih zanata i njihovih esnafa u gradovima, kao i domaće radinosti u selima. Međutim nastoji se da se oni, zbog turizma i održavanja narodne umetnosti, očuvaju tamo gde su najtipičniji, kao u Sarajevu, Prizrenu i drugim gradovima. Isto to odnosi se i na neke seoske radinosti (vezove i druge rukotvorine), za koje pokazuje interesovanje ne samo strani turista već i naše gradsko stanovništvo.

Cvijić je sa velikim interesom proučavao geografske uslove za razvitak saobraćaja. Od tada se mnogo šta izmenilo u ovom pogledu, ali su ostale Cvijićeve postavke o glavnim saobraćajnim smernicama. Karavanski putevi duž kojih su bili hanovi i drumske mehane potpuno su izgubili svaki značaj. Istim pravcima, uglavnom, idu i sadašnji novi putevi. Razume se, pod uticajem razvitka tehnike od ovoga ima i odstupanja. Glavnim dolinama Morava—Vardar—Sava, čiji je značaj Cvijić naglašavao, sprovedene su ne samo železničke pruge nego i savremeni auto-put "Bratstvo-jedinstvo". Izgrađene su jadranske železničke pruge, o kojima je on neprekidno pisao. U tim pravcima su usmereni i važni automobilski putevi koji vode dolinama Bosne i Neretve za Ploče. Takav značaj povezivanja zaleđa sa morem ima i današnji put Beograd—Titovo Užice—Bijelo Polje—Kolašin—Titograd—Bar koji privremeno zamenjuje glavnu magistralu. Auto-put duž jadranske obale, povezao je preko Crne Gore i Kosova dolinu Vardara. Iznad svega Cvijić je naglašavao velike potrebe izlaska Srbije na more u Baru. Ta njegova stalna misao sada je ostvarena. Prema tome, izgrađeni su ili su u izgradnji nove železničke pruge i savremeni automobilski putevi koji povezuju ne samo udaljene oblasti nego i gradska naselja. Na te glavne saobraćajnice se naslanja razgranata mreža puteva koja vezuje sela. Ovde valja bar ukratko pomenuti i nove oblike saobraćaja koji su se u Cvijićevo doba jedva naslućivali. To su avijacija i uspinjače za koje nema terenskih prepreka. Obe ove vrste saobraćajnih sredstava imaju veliki značaj za prevoz putnika i prenos robe.

Promene nastaju i u etnopsihičkim tipovima. Cvijić je, na osnovu promatranja na terenu i studija iz literature koje izražavaju svoju sredinu, naučno postavio i objasnio istorijski razvoj psihičkih tipova. To je svakako odgovaralo tadašnjem stanju. Međutim, danas kada se pod uticajem društveno-ekonomskih promena vrše masovna kretanja, mešanje, izjednačavanje u kulturnom pogledu i sticanju novih navika i prosvećivanju, svakako dolazi do bržih promena. Dakle, mnogo se što šta izmenilo od vremena Cvijićevih ispitivanja ne samo u materijalnom već i u etno-psihološkom pogledu. Sve to ne znači da će u bliskoj budućnosti u svim našim krajevima nestati regionalnih i etničkih karakteristika. Njih će biti kao što ih ima manje-više u svim zemljama sveta, jer na to utiče prirodna sredina, tradicija i drugi lokalni uslovi. Ali će one svakim danom gubiti od svoje pređašnje oštrine. Inače, niko tako kao Cvijić nije dobro i naučno predstavio jedinstvo naših naroda.

Na osnovu tridesetogodišnjeg ličnog proučavanja na terenu i na osnovu podataka svojih saradnika koji su se pod njegovim uticajem razvijali, Cvijić je napisao najbolje delo o Balkanskom poluostrvu, koje će i pored stalnih geografskih i društveno-ekonomskih promena zadržavati trajnu vrednost. U čemu je ta vrednost rekli su mnogi naučnici, ali ne još toliko dovoljno koliko Cvijićevo delo zaslužuje. Kada se o ovome govori, potrebno je prvo naglasiti Cvijićev naučni duh i metodologiju njegovog rada, a zatim sadržajnost, kompleksno posmatranje i povezanost raznovrsnih elemenata koji su od osobitog interesa ne samo za geografiju i etnografiju već i za kulturnu istoriju, sociologiju, etnopsihologiju i neke druge naučne discipline. I kad, usled stalnih promena, neke od ovih komponenata budu izmenjene, obilje proučenih podataka do kojih je Cvijić u to doba mogao doći ostaće kao velika istorijska vrednost. Na ovim i drugim osobinama ovog klasičnog dela učiće se generacije kako naučno valja misliti i raditi. Ukratko rečeno, knjiga "Balkansko poluostrvo" je velika dragocenost u riznici naše nauke.

***