Sveslovenski savez, Beograd
Muzej Vojvodine, Novi Sad

Baranda kod Opova
naselje kasnoantičkog doba

Izložba o ishodima arheološkog istraživanja kod Opova

Ima li Slovena u Banatu i Bačkoj
u III-IV stoleću?

Beograd, mart 4 april 1994.
"Kuća Krsmanovića"

Uvod

U Panoniji sa leve strane Dunava, zabeležene su stotine naseobinskih nalazišta kasnoantičkog doba. Po pravilu, ta nalazišta se kod nas i u Mađarskoj pripisuju Sarmatima, a u Rumuniji romanizovanim Dačanima, odnosno precima Rumuna. Na osnovu podataka o sarmatskim napadima na oblasti koje su Rimljani zauzeli sa desne strane Dunava, kod nas se ustalilo shvatanje da su tada samo Sarmati nastanjivali Banat i Bačku. Taj stav je u suprotnosti sa predanjem o postojbini Slovena u Podunavlju, unetom u Nestorov letopis početkom XII stoleća.

Da bi se ustanovilo da li Sloveni žive u Banatu i Bačkoj u III-IV stoleću, Sveslovenski savez se poduhvatio arheoloških istraživanja. To je važno pitanje za istoriju savremene Evrope, a ne samo za prošlost Slovena.

Istraživanja su započeta u saradnji sa Muzejem Vojvodine. Iskopavanja je vodio dr Đorđe Janković u saradnji s Stankom Trifunovićem, a uz pomoć 18 dobrovoljaca studenata arheologije, tokom oktobra 1993. Iskopavanje je pomogla opština Opovo, koja je ekipi obezbedila smeštaj i radni prostor; Poljoprivredni kombinat Beograd iz Opova obezbedio je ekipi ishranu. Meštani Barande Živa Markov, Miša Vasić i Bane Vitolić, omogućili su rad na svojim imanjima.

Baranda

Kasno antičko naselje u Barandi zahvata površinu od oko 4 hektara. Prostire se sa južne strane Barande, između Tamiša na zapadu i ritova na istočnoj strani. Otkopana je površina od oko 150 m², uglavnom na jugoistočnom kraju nalazišta.

Otkriveni su ostaci tri nadzemne kuće, jedne poluzemunice i pet jama ili trapova. Od kuća su sačuvane osnove, raspoznatljive po izgorelim delovima - njihove ivice ocrtavaju komadi izgorelog lepa pali sa zidova. Nisu otkopane u celini, ali je jasno da su bile pravougaone, površina 5,5 h 4 m, 5 h (?) m i 9 h (8?) m. Pošto jame za drvene stubove za sada nisu nađene, a na lepu, odnosno ia malteru od blata, vide se otisci pruća, može se pretpostaviti da su zidovi bili od drvenih greda i pletera oblepljenog lepom. Krov je po svoj prilici bio na dve vode, pokriven slamom ili trskom. Na podu najveće kuće, bliže jednom od užih zidova, nađena su dva ognjišta. Iskopavanje ove neobično velike kuće nije završeno, pa se još ne može reći ništa određeno o njenoj nameni. Od poluzemunice je sačuvan samo deo ukopa i uz njega jedan trap; svakako je bila znatno manja od nadzemnih kuća.

Kuće su izgorele u požaru, pa su u njima nađeni predmeti koji tada u brzini nisu sklonjeni, pre svega različito posuđe. Pored grubog posuđa za spremanje hrane domorodačke proizvodnje (lonci, poklopci zdele), nađeni su proizvodi rimskih i drugih grnčarskih radionica (raznovrsne zdele, tanjiri, veliki lonci posebnih namena, amfore). To su vrste posuđa poznate naspram rimskih granica od severnog do Crnog mora. Nađeni su i drugi predmeti - gvozdeni klinovi, kameni brusevi, itd. Za datovanje su ključna dva nađena novca, jedan cara Aurelijana (270-275) i drugi cara Konstantina Velikog (305-367). Naselje je izgorelo i napušteno verovatno tokom nekog rata, između 322. i 358. godine.

Priroda nalaza ukazuje da su u naselju kod Barande živeli seljaci. Nađeni su brusevi za oštrenje srpova, trapovi za čuvanje poljoprivrednih proizvoda, ručni žrvnjevi. Nedostatak gvozdenog oruđa je razumljiv, jer je oruđe uvek bilo predmet pljačke. Na domorodačkom posuđu otkriveni su otisci žitarica, a u lepu kojim su bili malterisani delovi kuća, nađeni su otisci prosa. Nađene su i posude namenjene pečenju testa - crepulje. Kosti životinja pokazuju da su gajena goveda, ovce i koze, svinje. Glineni pršljenci (zamajci za vreteno) ukazuju na pređu vune. Ovo stanovništvo je trgovalo sa Rimljanima - prodavali su verovatno poljoprivredne proizvode, a kupovali oruđa, nakit i druge zanatske proizvode složenije izrade.

Naselja u Banatu i Bačkoj

U Banatu i Bačkoj arheolozi su zabeležili mnoga naseobinska nalazišta kasnoantičkog doba. Svodeći te podatke, došlo se do zaključka da ta nalazišta pripadaju isključivo Sarmatima, jer se u rimskim pisanim izvorima jedino oni spominju. U nedostatku drugih mišljenja, i pošto se na više mesta naišlo na groblja u kojima su uz pokojnike nađeni predmeti osobeni za sarmatsku kulturu, to mišljenje postalo je opšte prihvaćeno. Međutim, u međuvremenu su na takvim nalazištima otkopane poluzemunice i zemunice (Vrbas, Klisa i Njegoševo kod Bačke Palanke^*, Bratei u Rumuniji, itd.). Postalo je jasno da su to seoska naselja, kakva nisu poznata kod Sarmata na drugim prostorima, ali su zabeležena kod Limiganata.

* Stara Torina kod Subotice, Apatin.

Limiganti

Amijan Marcelin, znameniti rimski istoričar (oko 330-400), opisao je ratne događaje 358-359. godine u današnjoj Vojvodini. Limigante, narod nastanjen u Banatu i Bačkoj naspram rimske granice (limes), napala je rimska vojska sa carem Konstancijem II (337-361) na čelu. Rimljani su Limigante porazili i proterali, ali za kratko. Limiganti su se vratili, pa su čak probali da ubiju cara Konstancija II i osvete se. U ratu koji se odvijao između okoline današnjeg Titela, Tise, Tamiša i Karaša i Nere na istoku, naselja Limiganata su spaljena. Oni se dele na istočne Pikenze i zapadne Amikenze. Nazivani su Sarmatae Limigantes ili Limigantes Sarmatas Servos, jer su privremeno bili robovi "slobodnih Sarmata". Iz škrtih opisa jasno je da Limiganti nisu Sarmatske kulture - žive u zemunicama i kućama, opremljeni su mačevima i štitovima. U isto vreme "slobodni Sarmati" se opisuju kao konjanički narod opremljen kopljima i oklopima od rožnatovine. Posebno je važan posredan podatak da Limiganti nemaju vladara ili volju, jer odluke donosi savet, dok Germani i Sarmati imaju kraljeve.

Sarmati i Sloveni

Tacit navodi Slovene pod imenom Venedi, kao i drugi antički pisci. On beleži da ne zna tačno da li Venedi spadaju u Germane ili Sarmate. Po izgledu su sličniji Sarmatima, ali ih ipak ubraja u Germane, jer žive u kućama, kreću se pešice i opremljeni su štitovima, dok Sarmati provode svoj život na kolima i konjima. I Sarmati i Sloveni, lako su se mešali sa drugim narodima. Na primer, etnonim Venadisarmatae zabeležen je u III stoleću na rimskoj karti (Tabula Pojtingerijana) negde oko izvorišta Tise. Takođe, ima mišljenja da su imena Srba i Hrvata iranskog odnosno sarmatskog porekla.

Sloveni kasnoantičkog doba

U kasnoantičkom dobu Sloveni su nosioci dve kulture. Pševorska kultura obuhvata Poljsku i širi se do gornje Tise i Dnjestra, dok se zarubinjecka kultura prostire dalje na istok u gornji sliv Dnjepra. Sloveni zajedno sa Gotima i Sarmatima nose černjahovsku kulturu, koja je zahvatala prostor od sliva srednjeg Dnjepra do donjeg Dunava. Sloveni se raspoznaju po spaljivanju pokojnika, posuđu, poluzemunicama, zemunicama i kućama četvorougaone i kraće pravougaone osnove. Goti su sahranjivali pokojnike slično Sarmatima, a gradili su kuće duge pravougaone osnove. I u pševorskoj i u černjahovskoj kulturi bila je raširena upotreba zanatskih proizvoda rimskog porekla, dobro poznatih u Banatu i Bačkoj.

Jezik stanovništva Banata i Bačke

P. I. Šafarik je prvi značajan naučnik koji je smatrao da je postojbina Slovena u Podunavlju. U naše vreme stav da Sloveni žive u našem Podunavlju već u antičko vreme, zastupaju ugledni filolozi kao što su F. Barišić ili O. N. Trubačov. Svoje mišljenje zasnivaju pre svega na tumačenju hidronima zabeleženih u antičkom dobu . Na primer, kod Plinija (I stoleće nove ere), nailazi se na Pathissus, um, odgovara slovenskom "Potisje". Tu je i zanimljiv naziv rimskog grada na levoj obali Dunava u Đerdapu,Tsierna, koji je smešten na ušću Černe (danas Oršava naspram Tekije).

Katalog

1. Lonac rađen gnjetanjem, o = 115 mm.

2. Zdela rađena na brzom vitlu, glačane površine, o - 240 mm.

3. Tanjir rađen na brzom vitlu, crveno firnisovan, odozgo ukrašen pečatima, o = 130 mm.

4. Lončić rađen gnjetanjem, o = 69 mm.

5. Poklopac rađen gnjetanjem, izobličen u požaru, o = 107 mm.

6. Deo zdele rađene gnjetanjem, o = 155 mm.

7 Deo lonca rađenog gnjetanjem, o = 155 mm.

8. Deo lonca rađenog gnjetanjem, o = 76 mm.

9. Poklopčić rađen gnjetanjem, o = 50 mm.

10. Posudica rađena bez upotrebe vitla, o = 35 mm.

11. Lončić rađen gnjetanjem, o = 20 mm.

12. Delovi devet posuda domaće proizvodnje.

13. Delovi dve rimske posude.

14. Pršljenak rađen na vitlu, sa jedne strane ukrašen trougaonim ubodima.

15. - 18. Brusevi, d = 182, 118 i 78 mm.

19. - 21. Delovi bruseva.

22. Deo gvozdenog noža.

23. Gvozdena klanfa, d = 70 mm.

24. Deo zidnog lepa sa otiscima prosa.

25. Bronzani novac Konstantina Velikog kovan u Sisciji.

Kuća 2

1. Poklopac rađen gnjetanjem, o = 160 mm.

2. Deo poklopca rađenog gnjetanjem, o = 88 mm.

3. Delovi devet posuda domaće izrade, gnjetanje i brzo vitlo.

4. Delovi pet rimskih posuda.

5. Brus, d = 110 mm.

6-7. Delovi bruseva.

8. Deo gvozdenog noža.

9. Deo gvozdene klanfe.

Kuća 3

1. Oštećena zdela rađena na brzom vitlu, glačane površine, o = 161

2. Deo veće posude rađene na brzom vitlu, spolja glačane, sa kružni otvorom prečnika 60 mm.

3. Deo veće posude rađene na brzom vitlu, spolja glačane.

4. Delovi rimske amfore.

5. Delovi četiri posude domaće izrade, gnjetanje i sporo vitlo.

6. Brus, d = 138 mm.

7. Gvozdeni klin, d = 119 mm.

8. Koštano šilo, d = 105 mm.

Poluzemunica

1. Delovi dve posude rađenih na sporom i brzom vitlu.

Trap...

1. Delovi pet posuda domaće izrade, gnjetanje, sporo i brzo vitlo.

2. Delovi tri rimske posude.

Površinski nalazi

1. Deo kamenog žrvnja, prečnik oko 530 mm.

2. Posudica rađena bez vitla, o = 55 mm.

3. Lončić rađen gnjetaljem bez oboda, o - oko 40 mm.

4. Pršljenak rađen na vitlu, prečnik 40 mm.

5. Deo zdele, imitacija tera sigilate.

// Projekat Rastko / Arheologija //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]