Đorđe Janković

Slovenske osobine naselja poznorimskog doba na jugoistoku Panonije

Napomena PR: ilustracije će uskoro biti postavljene uz tekst

Jugoistočni deo Panonske nizije ima osobenu kulturu u kasnorimsko doba. Obuhvatala je Banat i Bačku, odnosno međurečja Dunava i Nere, Karaša, Tamiša i Tise, na sever do Moriša (sl. 1). Na primerima sa novih neobjavljenih iskopavanja u Barandi kod Opova, kod Horgoša ("Stub 76"), i zaštitnih iskopavanja u ciglanama u Padeju blizu Ade i Banatskom Karlovcu kod Alibunara, kao i onih ranije objavljenih nalazišta (Crvenka kod Vršca, Selište - Banatski Karlovac, Sapaja kod Bele Crkve, Selište u Gradinariju kod Oravice) ^[1], pokazaću osobine te kulture. Najvažnija arheološka pitanja su njeno datovanje, poreklo i etnička pripadnost iz kojih proizilaze i zanimljiva pitanja društvenih i etničkih odnosa na rimskoj granici IV stoleća. Za sada se pouzdano može govoriti samo o naseljima ove kulture. Groblja ovog doba, koja se obično pripisuju Sarmatima, nisu sistematski istraživana, pa se zato ovde ne razmatraju ^[2].

Naselja su smeštena na malim uzvisinama, 2 do 6 metara iznad vodenih površina koje ih okružuju. To mogu biti kose između bara, jezera i reke (Baranda), ili uzvišenja okružena vodom sa svih ili sa tri strane (Padej, Horgoš, Gradinari). Osoben je položaj naselja kod Banatskog Karlovca, smeštenih uz obrive visoke tridesetak metara iznad rita (Ciglana, Selište). Sve su to povoljna odbrambena mesta. U slučaju napada jačeg neprijatelja, povlačenje i napuštanje naselja vodilo je u vodu. Kuće unutar naselja su bile jednako okrenute.

Osnove nadzemnih kuća po pravilu su pravougaone (sl. 2: 1), strana dugih oko 5 i više metara (Baranda, Horgoš, Gradinari). Bile su brvnare ili daščare, sagrađene od položeno slaganog drveta. Osnova nadzemne zgrade sa otiscima stubova nađena je samo u Gradinariju. Podovi kuća su bili od nabijene zemlje. Na osi kuće moglo se nalaziti zemljano ognjište. Krov je morao biti na dve vode Neke kuće su imale tavanicu oblepljenu lepom. U izgorelom sloju naselja u Barandi na lepu su otisci pruća i oblica. U izgoreloj kući iz Horgoša na lepu nema takvih otisaka, što znači da je lep bio na tavanu od dasaka. Ako kuće koje su izgorele nisu imale lep na tavanici ili zidovima, njihovi ostaci se vrlo teško mogu uočiti. Zato treba pretpostaviti da je nadzemnih kuća bilo mnogo više nego što se to čini po sačuvanim ostacima.

Ukopana staništa su češća od nadzemnih kuća, jer se lakše sačuvaju i otkriju. Manja su, najčešće kvadratne, ali i pravougaone osnove, strana dugih 2 do 3,5 m (sl. 2: 3,4). Duboka su od 1,2 do 2 m. Nađeno je jedno u Barandi, dva u Padeju i desetak kod Horgoša. U Ciglani kod Banatskog Karlovca otkriven je deo zemunice dug oko 4 m, a dubine 1,8 m. U Staroj Torini kod Palića blizu Subotice, nađena je zemunica sa dve odaje ukupne veličine oko 6 h 3 m, dubine oko 2 m, na koje se nadovezivao trap ^[3]. Slična zemunica od dve odaje, veličine 5,6 h 2,2 m, sa bankom duž zidova i pristupnim rovovima - ulazima, dubine do 1,75 m, nađena je u Njegoševu kod Bačke Topole ^[4]. Zato pretpostavljam da su i nadzemne kuće mogle biti podeljene na dve prostorije. U ukopanim staništima retko se nailazi na tragove stubova. U Gradinariju su nalaženi pored zidova, a u Horgošu na osi ukopa. Znači da su zidovi pravljeni na različite načine, ili da nisu ni oblagani drvetom. Ova staništa ponekad mogu imati ognjište na sredini poda ili u uglu, ili zemljanu peć ukopanu u zid. Izuzetno je u Gradinariju, u uglu ukopane kuće, nađena osnova pravougaone kamene peći, od tri velika kamena ^[5].

Osnovno zanimanje stanovništva bila je zemljoradnja. O tome pre svega svedoče otisci žitarica na grnčariji rađenoj gnjetanjem - prosa, pšenice i ječma, kao i kružni kameni žrvnjevi. Tu su i brojni trapovi, prečnika 1-1,5, dubine 1-2,5 m. Plići trapovi obično imaju okomite zidove, a oni dublji se šire ka ravnom dnu. 0 korišćenju žitarica posredno svedoče mnogobrojni kameni brusevi, neophodni za oštrenje srpova i kosa. Gvozdeno zemljoradničko oruđe nije nađeno. U Barandi i u Ciglani kod Banatskog Karlovca nađene su zanimljive posude u vidu vretenastih krčaga, bez drški, ali gore zatvorenih, sa širokim piskom na boku (sl. 3: I). Korišćene su verovatno za dobijanje piva. U ovim naseljima gajena je i stoka -ovce/koze, svinje, goveda, živina.

Grnčarija se pravi na trn načina; gnjetanjem, odnosno bez upotrebe vitla, zatim na sporom, ručnom vitlu, i na brzom, nožnom vitlu. Za datovanje su važni retki nalazi uvozne rimske grnčarije. Međutim, rimska grnčarija na suprotnoj, desnoj obali Dunava, nije dovoljno istražena da bi se pouzdano moglo odrediti poreklo i datovanje te grnčarije izvan rimskih granica ^[6].

Najstarija rimska grnčarija odgovara trećem stoleću (Baranda). To su sitni ulomci različitih zdela i činija, stonih posuda sa sjajnim crvenkastim premazom ili tera sigilata. Ima i sitnih delova lonaca beličaste boje, rađenih od gline sa mnogo mlevenog kalcita i peska u glini, na brzom vitlu, oboda prepoznatljivih na rimskom tlu. U Ciglani kod Banatskog Karlovca nađeni su delovi kasnorimskih lonaca i zdele. kratkih oboda, ukrašenih na naglašenom ramenu vodoravno urezanim linijama, takođe rađenih od gline sa mnogo mrvljenog kalcita. Nađeni su i slični ulomci lonaca ukrašenih valovnicama izvedenim češljem, sa više peska u glini. Ti lonci bi mogli biti domaće proizvodnje. Zanimljivo je da sličnih ulomaka ima u Moravskoj ^[7]. I u Padeju ima kasnorimskih ulomaka lonaca, poklopaca, zdela i drugog, ali su oni pravljeni od gline sa peskom. Spolja mogu imati tragove glačanja. Ove razlike su razumljive, obzirom da su posude nabavljane iz različitih rimskih provincija. Ulomaka rimskog posuđa ima i u najmlađem naselju kod Horgoša, ali za njih nisu poznate analogije. Na svim ovim nalazištima ima i delova velikih amfora IV-V stoleća, ali one ne omogućavaju uže datovanje.

Najraznovrsnija je domaća grnčarija rađena na brzom vitlu. Pravi se od čiste gline sivo pečene. Često je u prelomu svetlija. Nađene su grnčarske peći sa ovakvim posuđem, sa ložištem iz dva dela, ispod rešetke (Gradinari, Crvenka). Zapaža se da ova grnčarija podražava rimske oblike, ali sa izvesnim zakašnjenjem. Najčešće posude su različite zdele, a zatim izduženi veliki lonci (sl. 3: 2). Potom ima različitih bokala, krčaga, tanjira, činija, lonaca, i t. d. Ukrašene su glačanjem i utiskivanjem - pravim linijama i valovnicama, a ponekad i površinama ispunjenim mrežom ili kosim linijama.

Nalazišta se mogu razdvojiti na starija i mlađa upravo po razlikama u sivoj, grnčariji. Starijem sloju pripadaju nalazišta u Barandi, Banatski Karlovac -Selište, grnčarske peći u Gradinariju i Crvenki, Sapaja. Drugom sloju pripadaju nalazi iz Padeja, Banatskog Karlovca - Ciglana, naselje u Gradinariju. Grnčarija se najlakše razlikuje po obodima. Na starijim velikim loncima su obodi deblji a kraći; stanjuju se odozdo a odozgo su ravni, ili se stanjuju sa obe strane. Glačani su samo sa strane. Obodi mlađih velikih lonaca su često dugi i tanki, nagnuti na donju stranu (sl, 3: 3). Zaglačani su sa svih strana, pa donekle i iznutra. Starije zdele najčešće imaju nepravilno kružno zadebljan obod, ili jedva naglašen zaobljenim zadebljanjem sa unutrašnje strane (sl. 3: 4). Osobene su zdele širokog, nagnutog oboda, odozgo ukrašenog valovnicama (sl. 3: 5). Takvih zdela kasnije nema. Mlađe zdele najčešće imaju jake obode, spolja zaobljene a iznutra manje ili više naglašenog preloma,; zatim slične ali manje naglašene i nagnute na spoljnu stranu, ili su to zatupasti obodi (sl. 3: 6). Ovo grnčarstvo pokazuje opšte sličnosti sa sivom grnčarijom izvan rimskih granica. Sličnost nekih krčaga (sl. 3: ;7) sa primercima iz Moravske, možda nije slučajna, obzirom ia druge veze koje postoje sa severozapadnom Panonijom ^[8].

Najveća osobenost ove kulture je grnčarija rađena ia sporom vitlu, ukrašena češljem. Najčešće posude su lonci, ali se u mlađim naseljima izuzetno pojavi kotao sa drškama nad obodom, zdela vršnik (sl. 3: 8). Prave se od gline sa dodatkom vrste - drobljenog kalcita, peska i zrna-liskuna. To ukazuje na istočni Banat, gde ima takvih stena. Najčešće su ukrašavani češljem sa 4-8 zuba, na gornjem delu ramena, ali nije retkost da se ukrasi ceo gornji deo lonca, pa i obod odozgo. Obično je gore vodoravni snop, a ispod su valovnice ili kosi ubodi. Valovnice i naizmenično okrenute kose ,ubode mogu uokviravati vodoravne linije. Retko se pojavljuje upotreba šiljka za ukrašavanje (Baranda, Gradinari, Horgoš). Kod Horgoša je nađen lonac načinjen od drugačije gline, ukrašen samo valovnicama.(sl. 3: 9). Lonci su po pravilu, 50% viši, no širi. Izuzetak je nizak lonac iz Ciglane u Banatskom Karlovcu (sl. 3: 10). Stariji obodi najčešće su odozgo ravni (Baranda), a oni mlađi su nagnuti na spoljnu stranu i malo izvučeni (Padej, Ciglana u Banatskom Karlovcu).

Naselja sa ovakvom grnčarijom istraživane su u Slovačkoj, a ima je i u susednim oblastima ^[9]. Datuju se u III stoleće i kasnije, a njihovo poreklo se vidi u keltsko-dačkim tradicijama. Slično ukrašenih lonaca ima u oblasti Đerdapa u I stoleću, gde se obično pripisuju Dačanima ^[10]. Takav ukras se javlja i na istovremenom posuđu u Donjoj Panoniji i dalje duž rimske obale Dunava, gde se obično pripisuje domorocima ^[11]. Slični ulomci lonaca nađeni su u groblju spaljenih i sahranjenih pokojnika kod Sirmijuma, datovanom u III-IV stoleće ^[12]. Prema antropološkim analizama, to groblje su koristili Sloveni ^[13].

Grnčarija rađena gnjetanjem nađena je na svim nalazištima. Najčešći su lonci različitih oblika, zatim poklopci. Retko se nalaze šolje, činije okomitih zidova, zdele, crepulje ili kružne ploče. Prave se od gline sa dodatkom drobljene grnčarije - šamota. Ponekad se spolja vidi premaz od čiste gline, boje lesa, koji je u nekim slučajevima dobro ispečen, a u drugim se ljušti. Obično su spolja različitih svetlih smeđih boja, nagaravljeni, a u prelomu tamno sive ili crne boje. Odozdo na dancima ponekad ima otisaka žitarica, koji se retko nađu i u prelomu posuda.

Lonci su različitih oblika, po pravilu razgrnutih oboda, kraćih i dužih. Tokom svog trajanja ove kulture prave se lonci zaobljenog tela koje se sužava ka dnu (Baranda, Padej i Horgoš gde su najčešći - sl. 3: 11). Njima su po odnosima visine i širine bliski lonci naglašenog pravog ili čak ugnutog ramena (Baranda, Padej - sl. 3: 12). Kod njih je obod manje razgrnut ili uspravan. Sledeća vrsta su lonci valjkastog tela, koji mogu imati najveći prečnik na sredini visine, ili naglašeno rame (sl. 3: 13). Jedini ukras ovih lonaca mogu biti jamice na obodu. Izuzetno se pojavi i valovnica na gornjem delu lonca. Samo u najmlađem Horgošu ima lonaca bez vrata, sa jedva naglašenim ili nenaglašenim obodom. Redak nalaz su manji lonci bez vrata, nenaglašenog oboda blago povijenog na unutrašnju stranu (Baranda, Horgoš - sl. 3: 14). I male posudice za piće, visine 0,05-0,1 m, mogu biti takvog izgleda, ili su sa vratom i razgnutog oboda, ili su u vidu valjka (Baranda).

Poklopci su u vidu niske kupe sa dugmetastom ili prstenastom drškom (Baranda, Padej - sl. 3: 15). Takvih drški nema kod Horgoša. Tamo se veliki poklopci prečnika oko 0,3 metra, sa polukružnom drškom, koriste kao vršnici. Kod Horgoša su nađene i kružne ploče, namene slične crepulji (sl. 3: 16). Sitnih ulomaka takvih ploča ima i u Barandi i Padeju, ali su oni suviše mali da bi se pouzdano odredili kao delovi kružnih ploča. Kod Horgoša, gde su bila najveća iskopavanja, nađeno je više delova tava ili pituličarki. Za spremanje slične hrane mogle su služiti posude okomitih zidova, veličine od 0,05 h 0,15 do 0,1 h 0,35 m. U Barandi i Padeju nađene su samo one manje, a kod Horgoša i one velike (sl. 3: 17).

Grnčarija rađena gnjetanjem služila je za spremanje hrane. Zamenjuje onu bolje izrade, trpeznu tek u vreme seobe naroda, kada su zanatske radionice bile uništene. Slična grnčarija koristi se izvan rimskih granica na prostoru od Crnog mora do Labe, uključujući černjahovsku i pševorsku kulturu. Takva grnčarija može se naći i na desnoj obali Dunava, na primer u pomenutom groblju kod Sirmijuma ^[14].

Datovanje ovih naselja izvodi se iz naslojavanja, međusobnog poređenja grnčarije, nalaza novca i nalaza rimske grnčarije. Opšte istorijske okolnosti i arheološki podaci, pokazuju da naselja sa zanatski rađenom grnčarijom moraju biti starija, a ona gde preovlađuje gnjetana grnčarija mlađa, iz doba Velike seobe naroda. kada su privreda i zanatstvo bili uništeni. Na podele u starijoj fazi, ukazuje novac i uvoz rimske grnčarije, koji se mogao odvijati samo u uslovima mira i saradnje ovog stanovništva sa onim u podunavskim oblastima Rimskog carstva. Kao da novca više ima oko prelaza iz trećeg u četvrto stoleće, i sredinom druge polovine četvrtog stoleća ^[15].

Naslojavanje u starijoj fazi, ustanovljeno je samo u Barandi i Padeju. Naselje u Padeju delimično je naselo na starije groblje, datovano novcem cara Trajana (98-117) i cara Konstancija II (337-361). To datuje nase;lje u Padeju u poslednju četvrtinu četvrtog stoleća, kada se za groblje više nije znalo, do doseljavanja Germana i Huna, kada su grnčarske radionice uništene. Istovremena sa naseljem kod Padeja su naselja iz Gradinarija i Ciglana iz Banatskog Karlovca.

Grnčarija u Barandi razlikuje se od one u Padeju. To je pre svega uočljivo po glačanoj grnčariji, ali se razlike zapažaju i na grnčariji rađenoj na sporom vitlu. U gnjetanoj grnčariji skoro da nema promena. U Barandi su nađena dva novca, cara Aurelijana (270-275) i drugi cara Konstantina I (305-307), na podu izgorelih kuća. Međutim, sloj naselja sa izgorelim kućama nesumnjivo je znatno mlađi. To proizilazi iz poređenja sa sličnom grnčarijom iz grnčarskih peći u Gradinariju i Crvenki, iz Selišta kod Banatskog Karlovca i rimske tvrđave na Sapaji. Za datovanje ovih nalazišta, koja su sva stradala u jednom istom ratu, kako se to može zaključiti po zatvorenim celinama sa grnčarijom, najvažniji su nalazi iz tvrđave na ostrvu Sapaji, pored leve obale Dunava. Naime, velika količina ove grnčarije u rimskoj tvrđavi, oko 50%, gde pored sive ima i one rađene na sporom vitlu, pokazuje da je tvrđava bila u posedu onog istog stanovništva koje živi u Banatu i Bačkoj. To se moglo desiti jedino kada Rimljani nisu mogli da brane taj mostobran, ili kada su im susedni varvari bili potrebni kao saveznici. Do početka seobe naroda 375. godine, nema ni pomena o nekim uslovima da se varvarima prepusti rimska tvrđava, makar i na levoj obali Dunava. Kao što su Goti pušteni na rimsko tlo 375. godine, tako se i na rimskoj granici u Gornjoj Meziji mogla ukazati potreba da se varvari prihvate kao saveznici. Ova naselja i tvrđava na Sapaji stradali su brzo posle toga, kada je talas seobe naroda zahvatio srednje Podunavlje. O tome svedoči grupisanje ostava novca druge polovine četvrtog stoleća oko Vršca ^[16]. O tome nema izričitih pisanih podataka, ali se može pretpostaviti da je neko novopridošlo germansko plame opljačkalo južne predele Banata.

Podizanje kuća u Barandi, koje su tom prilikom izgorele, može se datovati posle rata cara Konstancija II protiv Limiganata 358. godine. Iz starijeg sloja u Barandi za sada nema dovoljno nalaza, da bi se o njemu moglo nešto određeno govoriti. Može se pretpostaviti da je starije naselje osnovano ne pre kraja III stoleća, a da je stradalo u ratu 358. godine.

Sledi da se pouzdano mogu razdvojiti najmanje tri sloja starijeg doba ove kulture, obeleženog sivom glačanom grnčarijom rađenom na brzom vitlu, i grnčarijom ukrašavanom češljem a rađenom na ručnom vitlu. Prvi izraziti "sloj" - nedovoljno izražen, pripada prvoj pol- vini četvrtog stoleća; njemu odgovaraju novci i rimska grnčarija trećeg - početka četvrtog stoleća. Novac ukazuje na početak tog sloja u vreme cara Konstantina I. Drugi sloj pripada napretku ove kulture tokom treće četvrtine četvrtog stoleća. Treći sloj, koji je usledio posle nekih razaranja krajem sedamdesetih godina, verovatno je trajao samo do osamdesetih ili devedesetih godina četvrtog stoleća, kada se u jugoistočnu Panoniju doseljavaju Gepidi i druga plemena Hunskog saveza.

Jedino obimnije istraženo naselje mlađeg doba je ono kod Horgoša. Tamo su ustanovljena tri sloja sa staništima. Najstariji sloj nesumnjivo se nadovezuje na prethodio doba, odnosno na kraj četvrtog stoleća, kako to pokazuje grnčarija rađena na ručnom vitlu ukrašavana češljem. Može se pretpostaviti daje naselje ugašeno u vreme sloma hunske vlasti 454. godine, kada je došlo do velikih pokreta naroda u Panoniji, dakle početkom treće četvrtine petog stoleća. Verovatno se sva tri sloja naselja kod Horgoša, mogu datovati u granicama od 50-60 godina. Posle toga, osobine mlađeg sloja ove kulture, možemo pratiti u slovenskim naseljima šestog-sedmog stoleća u Podunavlju.

Ko su nosioci ove kulture, pokazuju podaci pisanih izvora. Prema Amijanu Marcelinu^[17], u jugoistočnoj Panoniji su živeli Limiganti (Limigantes), zvani i Sarmati robovi, jer su nekad bili potčinjeni Argaragantima (Argaragantes, Arcaragantes, Ardaragantes), slobodnim Sarmatima. Kada su vladajuće Sarmate napali Tervingi i Taifali 332. godine, oni naoružaju sebi potčinjene Limigante, da bi se zajedno odbranili. Pošto su germanska plemena odbijena, Limiganti, mnogo brojniji od svojih gospodara, proteraju ih. Zato se 300.000 Sarmata preda Rimljanima, a drugi deo se potčini Viktohalima. Ovaj događaj, nečuven za dotle uobičajene prilike naspram rimskih granica, jer se prvi put desilo da se neki potčinjen narod pobuni i protera svoje gospodare, zabeležen je i u Carigradskom letopisu ^[18]. Četvrt stoleća posle toga, 357. godine, krenu germanski Svebi i Kvadi zajedno sa Sarmatima Argaragantima u pljačku rimske zemlje. Car Konstancije II preduzme pohod u međurečje Dunava i Tise i pobedi ih. Vazalni odnos je ponovo utvrđen, a Germani i Sarmati dali su taoce. Kao povod za svoj napad, Sarmati su naveli to da su ih Limiganti proterali. Takvo opravdavanje može značiti da nisu imali hrane, da su dospeli u oskudicu, jer im nekad potčinjeni zemljoradnici više nisu obezbeđivali namirnice. Zato Rimljani prvo napadnu zapadno pleme Limiganata, Amikense, nastanjene oko ušća Tise i na Tamišu, i na prevaru ih pobede. Potom Rimljani u savezu sa Sarmatima i Germanima napadnu Limigante na istoku, u Banatu, Pikense, "koji su se tako zvali prema susednim oblastima". Limiganti su bili prinuđeni da se pokore, a car Konstancije ih kažnjava proterivanjem. Ova neobična kazna je tim neobičnija što su Sarmati, Svebi i Kvadi, koji su napali Carstvo morali samo da daju taoce. To pokazuje da Limiganti, "oni koji su slobodu izvojevali oružjem", nisu bili rimski klijenti. Međutim, Limiganti se na zimu vrate sa namerom da se osvete caru Konstanciju, ali su odbijeni. Posle toga se više ne spominju.

Etnološki podaci Amijana Marcelina vrlo su značajni. Sarmati Argaraganti su opisani kao dobri konjanici, koji sa sobom prilikom pohoda, vode još po jednog pa i po dva konja, da bi se brže kretali. Naoružani su dugim kopljima a zaštićeni oklopima od rožnatovine, složenih slično perju, Kada su Sarmati bili vojno pobeđeni, spremno se pokore, a podjednako žale što moraju da vrate zarobljenike i da daju taoce. Slično opisuje Sarmate Strabon: oni žive od stočarenja, stanuju u kolibama podignutim na kolima ^[19]. Tacit, pišući o Venedima, dobrim pešacima, ubraja ih u Germane zato što žive u kućama, a razlikuje ih od Sarmata, koji provode život na konjima i kolima ^[20].

Amijan Marcelin sasvim drugačije opisuje Limigante. Oni su pešaci, naoružani su mačevima, dugim i kratkim kopljima, a za odbranu koriste štitove. Žive u zemunicama i drvenim kućama u sastavu naselja, koriste lađe i čamce. Oni su ponosni, ne predaju se i ne mole za milost; koliko mogu brane svoju slobodu. Odluke se donose na savetu staraca. Osobine Limiganata po opisu Amijana Marcelina, neodoljivo podsećaju na opise Slovena šestog stoleća u delima Prokopija i Pseudo/Mavrikija ^[21]. Zanimljivo je da su prilikom pregovora sa Limigantima neophodni prevodioci, koji se ne spominju prilikom pregovora sa Sarmatima Argaragantima i njihovim saveznicima Germanima. Ipak, Amijan Marcelin naziva Limigante Sarmatima.

Postoji još jedan opis stanovništva Potisja, često navođen, koji je ostavio retor Prisk ^[22]. On je 448. godine bio član poslanstva upućenog Atili u Potisje. On opisuje mesno stanovništvo čiji jezik nije ni hunski ni gotski, kao ni grčki pa ni latinski. Žive u selima duž reka, prave čamce izdubljene u deblu, piju medovinu i komon (piće od ječma), jedu proso. Dugo se već dokazuje da je reč o Slovenima. Ovaj opis sasvim odgovara arheološkim podacima o stanovništvu četvrtog stoleća u oblasti jugoistočne Panonije. Podudara se priroda naselja smeštenih uz vodu, žitarice koje se gaje, čak su nađene i posude za pravljenje piva (odnosno za komljenje). Nesumnjivo je reč o istom stanovništvu koje pre toga opisuje Amijan Marcelin na istom prostoru, o Limigantima.

Obično se tumačenja ove kulture i pisanih podataka o mesnom stanovništvu svode na dva, oba pogrešna. U Jugoslaviji se ova kultura lakomisleno tumači kao sarmatska ^[23], a u Rumuniji tumači se kao domorodačka, odnosno romanizovanih Dačana ^[24]. Nijedno ni drugo gledište se ne uklapa u glavne činjenice koje proizilaze iz arheoloških i istorijskih podataka.

Nema nikakvog razloga da se navodno romanizovano dačko stanovništvo, grupiše u jugoistočnoj Panoniji a ne u Dakiji, ili da ne koristi rimsko proizvode u daleko većoj meri. Da ne može biti reč o romanizovanim Dačanima, pokazuju i pisani podaci. Po svedočenjima Amijana Marcelina i retora Priska, Limiganti ne govore latinski jezik.

Slično se mora odbaciti sarmatska fascinacija, jer svi etnološki podaci koji proizilaze iz arheoloških i pisanih izvora, svedoče drugačije. U prilog sarmatskog određenja ove kulture, mogu govoriti samo rimski pisani izvori, koji Limigante nazivaju Sarmatima. Međutim, ceo prostor između Crnog i Baltičkog mora, gde su najbrojniji bili Sloveni, nazivan je Sarmatijom. Neki grobovi iz jugoistočne Panonije zaisto pokazuju određene sarmatske osobine (četvorougaone posudice, retko ogledala), ali nemaju mnogih sarmatskih odlika prepoznatljivih sa drugih prostora (potkopavanje grobova u zid rake, oružje, i t. d.). Jaki razlozi govore da kultura limigantskih naselja ne može biti sarmatska. Pre svega, reč je o seoskom stanovništvu, a u antično doba nema istovremenih, ajoš manje starijih naselja Sarmata. Limiganti ne mogu biti Sarmati ranije naseljeni u Panoniji, jer kulture takvih osobina, nema u međurečju Dunava i Tise u I-III stoleću, a ni drugde gde su mogli živeti Sarmati. Kod Sarmata nije poznata primena ni sporog ni brzog vitla, što je sasvim razumljivo za nomadski narod.

Mnogo više podataka pokazuje da je reč upravo o Slovenima. Kroz oblike staništa naselja, privrede, gnjetane grnčarije, može se pratiti kontinuitet do nesumnjivo slovenskih naselja VI-VII stoleća u Podunavlju, kao i usklađenost sa razvojem i sudbinom Slovena drugih područja. U prvoj polovini V stoleća zapaža se pojava novih slovenskih osobina, što svedoči o doseljavanju sa tla izvan Panonske nizije. Oni se brzo mešaju sa domorocima, što ne bi bilo moguće da nije reč o stanovništvu istog porekla i jezika. Svi zabeleženi opisi Limiganata, o načinu života, privredi, društvu, naravima, u potpunosti se podudaraju sa opisima Slovena iz VI-VII stoleća.

Uočljive su arheološke veze Limiganata sa severnom Panonijom, sa današnjom Slovačkom. Sličnost je upadljiva u grnčariji rađenoj gnjetanjem, pa i u ovoj rađenoj ia ručnom vitlu, naročito sa nalazima iz Barande. Te veze tek treba istraživati. Ipak, nešto se može naslutiti. Čini se da su takvi nalazi u severnoj Panoniji u proseku nešto stariji od onih u jugoistočnoj Panoniji, kao i da se kontinuitet razvoja te grnčarije od II-III stoleća do VI stoleća, ne može baš u potpunosti pratiti (pri tome ne mislim na posledice hunske najezde). Zato nagađam da su Limiganti nekada živeli na severu Panonije, možda negde u, ili oko gornjeg sliva Tise. Oni su po rimskom napuštanju Dakije mogli sići u jugoistočnu Panoniju. Verovatno su tek tu, krajem prve četvrt^ne IV stoleća, dospeli pod vlast Sarmata, u još nejasnim okolnostima.

Za poreklo Limiganata od posebnog značaja su nazivi njihova dva plemena. Amikensi su živeli oko ušća Tise. Pikensi su živeli istočno od njih, između Tamiša i Nere, a tako su nazvani "prema susednim oblastima". Reka Pinkus i grad Pinkum, jednaki su reci Pek i mestu Veliko Gradište ^[25]. Neverovatno je da se neko varvarsko pleme izvan rimskih granica tako prozove prema tom gradiću, i to tek u kasnorimsko Doba. Rimski grad Pinkum nalazio se pred ulazom u Đerdapsku klisuru i bio je sasvim beznačajna geografska odrednica u poređenju sa gradom Viminacijumom i drugim manjim gradovima. Severno od Dunava, naspram Pinkuma, prostiru se planine, koje su mogle biti samo retko naseljeno pogranično područje Limiganata. Zato se čini da je Amijan Marcelin, pogrešno tumačeći da su Limiganti naknadno dobili ime, znajući za rimski Pinkum na Dunavu, otkrio suštinu, da je ustvari reč o plemenu po kome je grad dobio ime. Pored toga, grnčarija rađena na sporom vitlu može imati korene upravo u oblasti predrimskog plemena Pikensa.

Sličan slučaj mogao je da bude i sa Amikensima. Njihovo ime podseća na predrimske Amantine, koji su živeli u Sremu, odnosno u Donjoj Panoniji. A tamo u rimsko vreme ima grnčarije rađene na sporom vitlu i ukrašene češljem, kao i gnjetane grnčarije. U Donjoj Panoniji ima i uzora za sivu limigantsku grnčariju. I antropološki podaci ukazuju na Slovene. Zato se kao moguće starije zemlje porekla Limiganata, ukazuju oblasti pored Dunava iz predrimskog doba.

Od suštinskog značaja za razrešavanje ovih pitanja su groblja jer je za Slovene osobeno spaljivanje, a ne sahranjivanje. U tom pogledu je veoma zanimljivo groblje iz Bratei, datovano u kraj IV - prvu polovinu V stoleća ^[26]. Ono sadrži grobove spaljenih pokojnika sa iz duženim jamama, poznatih i kod Slovena, a među njima su neki grobovi tipa Mala Kopašnica - Sase, osobeni za Pomoravlje ^[27]. Groblja sahranjenih pokojnika u oblastima Limiganata, kao i ona slovenskih antropoloških osobina u rimskoj Panoniji, možemo tumačiti podacima iz "Povesti vremenjih ljet", u nedostatku starijih pisanih podataka. Tamo se naglašava da je apostol Pavle dolazio u Moravu u Iliriku i propovedao hrišćanstvo ^[28]. Ako je apostol Pavle zaista propovedao u Pomoravlju hrišćanstvo, što nije isključeno, onda je sasvim razumljivo da deo stanovništva kasnije pređe sa spaljivanja pokojnika na obično sahranjivanje.

Okolnosti koje proizilaze iz arheoloških podataka i pisanih izvora, pokazuju da je u međurečjima Dunava, Nere, Karaša, Tamiša i Tise, živelo u IV-V stoleću neko slovensko pleme, zabeleženo pod imenom "Limiganti". Pretpostavljam da bi filološko proučavanje podataka Amijana Marcelina o ratu sa Limigantima, moglo otkriti dragocene podatke. Čini se da su Limiganti došli sa gornjeg sliva Tise, ali da vode poreklo od domorodačkog, predrimskog stanovništva desne obale Dunava. To možda pokazuje da su rimska osvajanja bila praćena svojevoljnim iseljavanjima pobeđenog stanovništva, kao i da "romanizacija" nikada nije uspela do kraja. Pravu arheološku vezu između predrimskog i ranorimskog stanovništva sa Limigantima, koja se za sada nazire, tek treba uspostaviti.

Napomene

1. Rašajski R. Sarmatska lončarska radionica iz Crvenke kod Vršca, Rad vojvođanskih muzeja. 6. Novi Sad, 1957. S. 39-55; Simonović N. Sarmatski stratum na Crvenki kraj Vršca, Rad vojvođanskih muzeja. 6. 1957. S. 57-66; Trifunović S. Arheološka iskopavanja lokaliteta Selište kod Alibunara; Rad muzeja Vojvodine. 36. Novi Sad, 1994. S. 63-70; Dimitrijević D. Sapaja. rimsko i srednjovekovno utvrđenje pa ostrvu kod Stare Palanke; Starinar. XXXIII-XXXIV. 1982-1983. Beograd, 1984. S. 29-59; Bozu O. Asezarea daco-romana da la Gradinari - "Saliste"; Banatica. 10. Resita, 1990. S. 147-186.

2. Pregled istraživanja: Dautova-Ruševljan V. Dosadašnji rezultati istraživanja i problemi pri proučavanju sarmatske kulture u Vojvodini; Rad vojvođanskih muzeja. 32. 1990. S. 81-94.

3. Obaveštenje V. Lekovića. Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture u Novom Sadu.

4. Obaveštenje V. Lekovića. Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture u Novom Sadu.

5. Bozu O. Asezarea daco-romana... S. 149. №. 3:5.

6. Uprkos dugotrajnim iskopavanjima Viminacijuma, Singidunuma i rimskih tvrđava u Đerdapu, raspolaže se samo knjigom. Brukner O. Rimska keramika u jugoslovenskom delu provincije Donje Panonije. Beograd, 1981.

7. Takve primere navodi; Tejral J. Morava na sklonku antiku. Praha, 1982. S. 172-174.

8. Isto. 138. Sl. 58:1. T. XXXII:3; XLVII:3.

9. Budinsky-Krička V. Sidlisko z doby rimskej a zo začiatkov strahovania narodov v Pročove; Slovenska Archeologia. XI-1. Bratislava, 1963. S. 5-58; N. VIII/12, X/16, XII/10, XV/9.

10. Takav primerak objavio je M. Vasić, Čezava - Castrum Novae; Starinar. XXXIII-XXXIV. 1982-1983 (1984). S. 112. Sl. 17/3.

11. Brukner O. Rimska keramika... 42. T. III:4, 6, 7; T. III.

12. Milošević P. Rimska nekropola na izlaznici mitrovačke petlje; Arheološka istraživanja duž autoputa kroz Srem. Novi Sad, 1995. S. 200. T. 11:4 (grob spaljenog pokojnika datovan novcem u prvu polovinu II stoleća).

13. Živanović S, Ostaci skeleta iz nekropole u području južnog dela mitrovačke petlje na auto-putu Beograd-Zagreb; Građa za proučavanje spomenika kulture Vojvodine. XV. Novi Sad, 1988. S. 112--115; porediti mišljenje P. Miloševića "Rimska nekropola..." S. 198, 199.

14. Milošević P. Rimska nekropola... S. 200-204.

15 Dautova-Ruševljanin V. Ostave varvarskog, rimskog i vizantijskog novca iz Vojvodine, Numizmatičar, 4. Beograd, 1981. S. 63-71.

16. Isto. S. 68-70.

17 Amiani Marcellini rerum gestarum libri qui supersunt. Recensuit rhythmiceque distinxit C. U. Clark I. Berolini, 1910. XVII. R. 12, 13; XIX. R. II; prevod prema Vulić N. Ratovanje cara Konstancija u Današnjoj Bačkoj; Glasnik istorijskog društva u Novom Sadu. I-4. 1928. S. 23-36.

18. Consularia Constantinopolitana ad anno 334. Izdanje: M. G. H. AA. IX. I. Berollini, 1891. R. 234; Izvori za b''lgarskata istorija. I. Sofija. 1958. S. 296; i opširniji opis kod Evsevija Hijeronima (Hronicon. VI. 31-32). Sm.: Die Chronik des Hieronymus Berlin, 1956.

19. Strabonis. Geographica. Lipsae, 1877. T. VII: 111. S. 57.

20. Tacit. Germanija. 46. Beograd.

21. Prokopije. Bellum Gothicum. III, 14. Procopii opera. Lipsae, 1906; Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. Beograd, 1955. S. 25-30; Pseudo-Mavrikije. Strategicon. XIII. 5 (Ariani tactica et Mauricii ars militaris libri duodecim. Upsaliae, 1664); Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. T. I. Beograd. 1955. S. 130-136

22. Prisci Fragmenta. 8. R. 291-305; Historici graeci minoris, 1870; Barišić F. Prisk kao izvor za najstariju istoriju Južnih Slovena; Zbornik radova vizantološkog instituta. I. 1952. S. 52-61.

23. Dimitrijević D. O etničkim problemima Vojvodine u vreme doseljavanja Slovena; Posebna izdanja ANUBIH. 1969. S. 89-92; Ista. Sarmati i Rimljani; Šajkaška I. Novi Sad, 1975. S. 77-80.

24. Bozu O. Asezarea daco-romana... S. 155-159.

25. Mirković M. Rimski gradovi na Dunavu u Gornjoj Meziji. Beograd, 1968. S. 101.

26. Bazu L. Continuitatea populatie autohtone in Transilvania in secolele IV-V (cimitirul I de la Bratei). Bucuresti, 1973.

27. Isto. 25; Jovanović A. Rimske nekropole na teritoriji Jugoslavije. Beograd, 1984.

28. Povest' vremennjih let. I. M., L.. 1950. S. 21, 217.

// Projekat Rastko / Arheologija //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]