|
|
 |
Dr Đorđe JankovićSrednjovekovna kultura Srba na granici prema Zapadnoj EvropiIzvor: katalog-zbornik Tradicionalna kultura Srba u Srpskoj Krajini i Hrvatskoj, Etnografski muzej, Beograd 2000, strane 9-22Dr. Đorđe Janković THE MEDIAEVAL CULTURE OF SERBS ON THE BORDER TOWARDS WESTERN EUROPE Srednjovekovna kultura i istorija Srba na zapadu Balkanskog poluostrva oduvek je bila prikrivana. Univerzalistička shvatanja Rimske crkve i elitistička samouverenost sadašnjih i prošlih sila priznaju samo političku istoriju i samo kulturu Zapada kao evropsku. Zato je za njih samobitnost naroda nepoželjna, a nezapadne kulture - varvarske. Srbijanska naučna elita, fascinirana učenošću Zapada i za njih egzotičnom Vizantijom, potpuno je zanemarila sopstvena proučavanja zapadnih srpskih krajeva. U Hrvata, zbog umišljene pripadnosti Zapadu, kao i nastojanja da se arheološkim putem dokaže željena državnost, kontinuitet i pripadnost vladajućem svetu, istraživanja su bila strogo usmerena. Svi otkriveni arheološki nalazi iz srednjeg veka pripisivani su Hrvatima, a izuzetno je dopuštana mogućnost prisustva nekog drugog stanovništva, pa čak i Srba. Otuda danas deluje nenaučno pisati o srednjovekovnoj kulturi Srba u današnjoj Hrvatskoj. Ovde će vrlo sažeto biti prikazana dostupna arheološka svedočanstva o narodnom životu, koja nedvosmisleno prikazuju kontinuitet Srba na zapadnobalkanskom prostoru a ne ono što je stvorila elita srednjeg veka. Zapadna Srbija nije jedinstvena geografska oblast. Uz Jadransko more proteže se primorski pojas, sastavljen od polja, krševitih ravnica i golih stenovitih planina. Na severu se prostiru plodne doline i šumoviti brežuljci okrenuti Savi i Panonskoj niziji. Između je brdsko-planinski šumovit pojas sa plodnim župama. Primorski i posavski pojas se stapaju u slivu Kupe. Geografija tla uslovila je privredu, kao i mentalitet stanovništva, na koji je odlučujući uticaj imala i politička sudbina. Zbog pritisaka sa zapada, koji se najblaže ogledao u kulturnim uticajima, a žestoko u verskim ratovima, pa i u genocidu, obrazovalo se srpsko krajište, na celom području izloženom Zapadnoj Evropi. Nastalo je posle pojave prvih osvajača, Franaka, početkom IX stoleća. Otada je Primorje ostalo izloženo romanskoj, a zapadni i severni predeli germanskoj kulturi. *
Po osvajanju oblasti između Jadranskog mora i Srednjeg Podunavlja i po ugušivanju ustanaka domorodaca, Rimljani su, između Beograda na istoku i Istre na zapadu, uspostavili dve velike provincije: Dalmaciju i Panoniju, koje su podeljene južnim obodima Posavine. Tu su živela razjedinjena plemena tako prozvanih Ilira. Na jadranskoj obali bili su izloženi uticaju mediteranskih naroda (Grka), a u Panoniji su živeli uz plemena pomešana sa Keltima. Oni su 6. godine digli ustanak protiv Rimljana, kojim je ugrožen sistem rimske vlasti nad potčinjenim narodima, zasnovan na načelu jednom pokoren- zauvek pokoren, pa je posle ugušenja ustanka sprovedena surova odmazda. Kad je pedesetak godina kasnije tuda prolazio apostol Pavle sa svojim učenicima, zatekao je potomke tih pobunjenika, o kojima još i danas svedoče predrimski toponimi. Iako se smatra da je predrimsko stanovništvo bilo romanizovano u vreme naseljavanja Slovena, sve brojniji primeri pokazuju da to nije tačno. Rimljanima nisu bila zanimljiva za eksploataciju ni stočarska područja ni siromašna zemljoradnička tla. Zato su domoroci u predelima izvan rimske kolonizacije zadržali svoju samobitnost - tradicionalnu kulturu stanovanja, privredu, grnčarstvo, pogrebne obrede, itd. Ta tradicionalna kultura je sačuvana, u nekim slučajevima, do naših dana. Najpoznatiji primer je kapa "ilirskih" careva iz doba tetrarhije, jednakog oblika kao današnja lička, dalmatinska i crnogorska kapa.' To neromanizovano stanovništvo rimske Dalmacije, ali i južne Panonije, zatiču Srbi pridošli tokom IV-VI stoleća, i, kako izgleda, sa njima se brzo i lako stapaju. Srbi dolaze krajem IV stoleća iz zemlje Bojka u današnjoj Ukrajini. Naseljavaju se duž rimskog puta na pravcu Drniš - Knin - Petrovac, svakako u dogovoru sa rimskim vlastima, a verovatno i u drugim livadskim predelima dinarskog prostora, od Gorskog Kotara do Zete.[2] Zbivanja sa Srbima u V-VII stoleću još uvek nisu dovoljno razjašnjena.[3] Čini se da su tokom V-VI stoleća pristigle nove mase Srba, kao saveznici Vizantije. Naseljavanje Srba je bilo, na kraju, olakšano velikim razaranjima koja su prouzrokovali Avari svojim pohodima posle 582. Pored Srba, Dalmaciju su u primorju naselili i drugi Sloveni, kao i Panoniju.[4] Srbi su bili ratnički narod, kao što pokazuje, osim vojnog saveza sa Vizantijom, pretežno stočarska privreda, neuobičajena za većinu ostalih Slovena. To znači da su bili lako pokretni, i da su im odgovarala polja, korita i planinski visovi sa pašnjacima za naseljavanje. Ovakva privreda, vojno-stočarska, bila je uslovljena istorijskim okolnostima. Najkasnije od početka srednjeg veka, međutim, veoma se razvila i sedelačka privreda, praćena razvojem zanata, opet neuobičajeno za većinu Slovena. U VI-V stoleću grnčarija se radi gnjetanjem, ali se koristi i raznovrsno rimsko posuđe.[5] Kasnije, u VI-VII stoleću, grnčarija se radi zanatski, na vitlu. Ukrašava se češljem (vodoravni snopovi i valovnice) ili jednozubim oruđem (obično valovnice), ali se i dalje do kraja srednjeg veka, prave neukrašeni lonci. Osoben oblik posude je sač - vršnik, a osobeno ukrašavanje je rebrima sa utisnutim ukrasom. U VII-VIII stoleću ukras posuda se sastoji od različito složenih urezanih snopova izvedenih češljem i rebara sa utisnutim ukrasom. Zlatarski zanat je arheološki potvrđen od VII stoleća. U ostavi matrica za izradu nakita iz Biskupije kod Knina[6] izdvaja se neobičan lik konja zgrčenih nogu, a u Srba je jahaći konj spaljivan zajedno sa gospodarom.[7] Zanimljivo je da na prostoru koji su u rimsko vreme Srbi naselili u Dalmaciji, do sada nisu nađeni zaponi sa ljudskim likom, tako osobeni za Južne i ostale Slovene, što možda ukazuje na to da je nošnja bila drugačija, da se ženska haljina ili ogrtač nisu zakopčavali na ramenima. O stanovanju i naseljima na zapadu ništa nije poznato, ali se .nisu mogli razlikovati od onih na istoku Srbije.[8] To su naselja sa nadzemnim staništima drvenih zidova (u primorju su zidovi morali biti kameni), raštrkana pojedinačno ili pomanjim grupicama. Hrana je spremana na ognjištima unutar staništa ili na otvorenom prostoru. Porodice su bile male (roditelji i deca), ali se živelo i u zadrugama. Mesta okupljanja porodica, sela i župa bila su igrišta, po pravilu smeštena na visovima - nižim za sela, višim za župe. Važan činilac za srpsko društvo bio je kult predaka, koji odražavaju gromile, spomenici pogrebnih obreda.[9] One se danas vide kao humke od kamena ili zemlje, prečnika najčešće oko 5 m, a sačuvane su samo na tlu koje nije obrađivano. Na mestu buduće gromile najpre je u privremeno stanište polagan pokojnik, dok je pripreman pogreb. Posle spaljivanja ili sahranjivanja umrle osobe, na mestu obrednog staništa podizan je spomenik za održavanje obreda posvećenih pokojniku - trizne, daće, pomeni. Oni se arheološki sagledavaju kao ostaci pogrebne gozbe - kosti od različitog pečenja i ulomci razbijenog posuđa. Ovaj običaj, zabeležen krajem IV stoleća prvi put kod Grahova, održaće se veoma dugo, pa se i u grobovima iz poznog srednjeg veka mogu naći tragovi trizne. Gromile iz IV-VIII stoleća su uočene do pravca Šibenik - Obrovac, i u celoj Lici, dok je njihova severozapadna granica neizvesna. Kao saveznici Vizantije, Srbi su brzo bili pokršteni. U tome je prvorazrednu ulogu nesumnjivo imalo predanje apostola Pavla, sačuvano do danas oko Kistanja i u manastiru Krki, gde se pokazuje kuda je apostol Pavle prolazio i gde je propovedao.[10] Pokrštavanje Srba najčešće se povezuje sa vladavinom cara Iraklija (610-641).[11] Crkve uz koje su podizane gromile u VI stoleću (Cimeše), međutim, kao i manastiri otkriveni na jugu Dalmacije (Tvrdoš, Prevlaka kod Tivta, Majsan u Pelješkom kanalu), pokazuju da je pokrštavanje obavljeno ranije. Zato se mnoge crkve nesvakidašnjih osnova iz ranovizantijskog doba u zapadnoj Dalmaciji mogu povezati pre svega sa Srbima iz poznog VI stoleća.[12]
Do dramatičnih promena došlo je sa pojavom Franaka na granicama Jugoistočne Evrope. Franci su osvojili langobardsku Italiju (773/4), zatim vizantijsku Istru (788), a potom su razbili Avare (791-796) i zauzeli Panoniju do Dunava. Pošto je Karlo Veliki krunisan za zapadnorimskog cara 800, probao je da zauzme preostale oblasti koje su smatrane vlasništvom Rima, odnosno nekadašnju Dalmaciju. Zato je počeo rat 802. protiv Vizantije i Srbije. Franci su prodrli čak u dolinu Neretve, ali nisu uspeli da savladaju Srbe.[13 ]Mirom zaključenim u Ahenu 812. između Vizantije i Franačke, Vizantiji je vraćena primorska Dalmacija bez Istre, a prema Srbima je granica uspostavljena do Dinare i Pounja. Uz granicu su smeštene franačke posade, čija su groblja nađena u Biskupiji kod Knina i Koljanima kod Vrlike.[14] Franci su na okupiranim područjima naselili Guduščane u Lici, Hrvate u Ravnim Kotarima, a Licike u slivu donje Neretve. Na severu se granica protezala Posavinom. Svedočanstva o tim ratovima su raspored franačkih nalaza i raspored utvrđenja sa gromilama i ostalim srpskim nalazima - najzapadnija poznata utvrđenja raspoređena su u Lici i oko Une. Prilikom iskopavanja grada Bribira, otkrivena je rana srpska grnčarija.[15] I na istoku se pojavila nova sila, Bugarska, koja je zauzela Srem i ubrzo zatim stupila u rat sa Franačkom za Donju Podravinu. Doseljenje Mađara 896. na sever Panonije, iz temelja je promenilo stanje. Bugarska je bila prinuđena da napusti svoje posede severno od Dunava i Save. U jednom pljačkaškom pohodu, u ranom X stoleću, Mađari su sišli preko Srbije do Jadrana i prodrli do Hrvatske, koju su potčinili; potom su krenuli na sever i opljačkali središta posavsko-podravskih kneževina - Zagreb, Požegu i Vukovar. Zatim je usledio bugarski napad. Bugari su 924. uspeli da opustoše najveće delove Srbije, a Hrvati su iskoristili priliku i zauzeli zapadne oblasti Srbije, među kojima su bile, uz Liku, Krbavu i Gacku, oblast Pljeve, a verovatno i Livna. Nije ustanovljeno šta je sve obuhvatala obnovljena Srbija kneza Časlava (927 - oko 950), ali čini se da je tada današnja Slavonija bila u sastavu Srbije. Posle 1018. na istočnim granicama Srbije i u Sremu uspostavljena je vlast Vizantije. Nešto kasnije, Mađarska je pripojila ostatak međurečja Drave i Save. Koliko je poznato, u tim zbivanjima nije bilo značajnijih etničkih pomeranja. Na jugozapadu, Hrvatska je počela nepovratno da opada, a Hrvate su postepeno asimilovali ostali Sloveni i Srbi. Tome je doprineo i prirodan savez sa Srbima Neretljanima. Franačka i mađarska osvajanja izazvala su pomeranja raznih plemena. Između Cetine i Zrmanje, i dalje primorjem do Rijeke, trajala je tokom IX stoleća hrvatska kultura, prepoznatljiva po grobljima sa osobenim inventarom i izvesnim vezama sa Posavinom.[16 ]Druga slovenska plemena, poznata po imenu (kao Guduščani) ili ne, za sada se ne mogu arheološki izdvojiti.
Malo se zna o arheologiji Srba. Na zapadnom Kosovu polju ima grobnih nalaza veoma sličnih onim sa istočnog Kosova polja i drugih istočnih predela.[17 ]Tokom X-XI stoleća ustalilo se korišćenje određene vrste nakita na srpskom tlu. U skromnim oblicima, ova grupa nakita česta je oko Beograda i Požarevca; ima je sve do Une, a sporadično na zapad uz Dravu, u dalmatinskoj Hrvatskoj, Donjem Podunavlju.[18] Najčešće su naušnice livene od bronze, sa grozdolikim, šišarkastim i člankovitim priveskom, ili su lunulaste, livene sa prolamanjem i priveskom, sve sa bočnim kolencima. Podražavaju bogatije naušnice rađene filigranom, sa šupljim jagodama ili sa lunulicama, iz IX-X stoleća. Uz njih se nalaze ogrlice sa bobicama od staklene paste i prstenje sa kupastom glavom. U XXI stoleću su u hrvatskoj državi omiljene dalmatinske naušnice sa jednom šupljom jagodom, malo izduženom, ukrašenom granulacijom. Najčešće ih izrađuju od srebra u primorskim vizantijskim gradovima.[19] Na severu se širila bjelobrdska kultura, tako nazvana po groblju istraživanom kod sela Bijelo Brdo blizu ušća Drave.[20] Danas se mogu razdvojiti dva sloja te kulture. Stariji sloj, iz X-XI stoleća, poznat je na jugozapadu od Baranje i Vukovara, preko Podravine do Sane. Osobene su livene naušnice najčešće sa dva para kolenaca i grozdolikim priveskom, zatim ogrlice, bronzane narukvice i prstenje. Ova kultura se naročito izdvaja dvojnim srcolikim privescima, prišivanim na rub haljine ispod vrata. Osobenost bjelobrdske nošnje čine takođe i slepoočničarke, srebrne karičice sa "es" završetkom, naročito u drugom sloju iz XI -XIII stoleća, kada su najčešći grobni inventar. Nošene su na slepoočnicama, okačene na neke tračice koje su visile sa počelice koja je držala maramu. One se javljaju i na jugu u Hrvatskoj, što treba objasniti posledicama mađarskog osvajanja. Na isti način treba objasniti sporadičnu pojavu dalmatinskih naušnica sa jednom jagodom severno do Kozare. Ovu sliku dopunjavaju raspoloživi podaci o crkvama. Uočljivo je, naime, grupisanje crkava iz IX-XI stoleća, ponekad sa natpisima hrvatskih vladara, u Ravnim Kotarima i primorskim gradovima. Izuzetno se na istovremene crkve ili njihov ukras nailazi izvan tog područja, ali bez natpisa sa pomenom hrvatske vlasti. Zato je očigledno izvan osnovnog područja starohrvatske države već bila ustrojena druga crkva. Podjednako se sporo širila crkva Mađarske na jug, u međurečje Drave i Save, što takođe ukazuje na već postojeću crkvu. Poznato je da je sveti Metodije svoje delovanje kao episkop započeo u Mitrovici, na prestolu apostola Andronika. Njemuje bila potčinjena i srpska episkopija. Još, međutim, nije arheološki otkrivena ni jedna crkva iz njegovog doba, Pred kraj XI stoleća, 1096. godine, zabeleženo je da su krstaši grofa Rajmonda prošli kroz zemlju Sloveniju (Sclavonia), od Like do Drača, čiji je kralj bio Bodin, sa prestonicom u Skadru.[21] Iz zbivanja u to vreme može se razabrati da je Hrvatska bila najvećim delom priključena Srbiji 1070-1074, a zatim od 1089.[22] U nekoliko pohoda između 1091. i 1102., međutim, Mađari su uspeli da uspostave svoju vlast najpre nad Pounjem, a zatim, posle smrti kralja Bodina, nad Hrvatskom. Iako se, ipak, Mađarska proširila na račun Srba, uključujući južnu Posavinu, XII stoleće je uglavnom vreme saveza velikih župana i Mađarske, zbog suprotstavljanja Vizantiji, koja je okupirala istočne delove Srbije. Kraljica Jelena, kćerka velikog župana Uroša I, žena je kralja Bele II, a njen brat Beloš bio je ban Hrvatske i namesnik Mađarske (1142 - 1163). Slovenska priroda narodne kulture države Arpadovića održala se sve do tatarske najezde 1241/2; pravoslavni nisu proganjani do XIII stoleća, a između Jadrana i Drave ime Nemanja nije bilo retkost. Mađarska država je sprovodila kolonizaciju Nemaca u međurečju Drave i Save i oni su početkom XIII stoleća uticali na uspostavljanje posebnog statusa gradova u kojima su se nastanili. U Vukovaru su živeli 1231. Tevtonci, Saksonci, Mađari i Sloveni - nema pomena Hrvatima.[23] U vreme kraljeva Mihaila i Konstantina Bodina, kao i tokom celog XII stoleća pa i kasnije, kulturno jedinstvo se najjednostavnije iskazuje u nakitu. Za razliku od običaja nošenja karičica sa „es" završetkom na tlu Mađarske, pretežno u X-XII stoleću, na tlu Srbije nošene su kao naušnice karičice sa zrnastim kolencima.[24] Bile su najčešće od srebra, sa jednim, dva ili tri jednostruka ili dvostruka kolenca. Kod onih bogatijih, nizovima zrnaca pokriven je ceo donji deo karike („naroskane" naušnice). Šire se od Morave do Benkovca i Siska na zapadu, a onih najjednostavnijih ima i u Negotinskoj Krajini. Primorski deo istog područja obeležen je jednim tipom crkava, zetsko-zahumske skupine.[25] To su male jednobrodne građevine, sa spolja četvorougaonom a iznutra polukružnom apsidom, podeljene na tri traveja, po pravilu sa slepim kubetom i fasadama spolja ukrašenim pilastrima - neka vrsta spoja arhitekture Istoka i Zapada. U vreme kralja Bodina (oko 1082-1102) te crkve dobijaju spolja polukružnu apsidu i gube spoljne pilastre. Šire se od oblasti Skadra do Splita, a od kraja XI stoleća i na Kninsku Krajinu (Sveti Luka u Uzdolju, Mokro Polje i druge). Dubina njihovog prostiranja na sever i zapad nije ispitana. Širenje takvih crkava posle osnivanja Barske arhiepiskopije 1089, podložne Rimu, izvan njenog područja na zapad, podudara se sa širenjem slovenske službe, uz postojeću latinsku. To pokazuju ulomci kamenog ukrasa sa ćirilično-glagoljskim natpisom iz Biskupije, datovanim oko 1100.[26] Natpis nesumnjivo pokazuje da je služba u hramu u kome se nalazio bila slovenska, uprkos odluci pape i sabora arhiepiskopije u Splitu pod čijom je nadležnošću bila episkopija u Kninu. To potvrđuje srpsku vlast u Kninu pod kraljem Bodinom. Posle 1054, deo Srba na zapadnom krajištu, koji se navikao na latinsku službu, ostao je nesvesno u rimokatoličkoj crkvi. Na severu, u međurečju Drave i Save, pravoslavna crkva je bila mnogo jača, zbog ukorenjene slovenske službe, postojanja grčkih i ruskih manastira i srpske crkve prisutne u delu Posavine potčinjene Mađarskoj.[27] Kako je pravoslavna crkva bila narodna, a ne vlasteoska, o njoj ima malo svedočanstava.
Poznosrednjovekovni kulturni život Srba na granici prema Zapadnoj Evropi odvijao se u mađarskoj državi. Dolaskom Anžuvinaca na mađarski presto Karla Roberta (1301-1342) i Ludviga I (1342-1382) dolazi do promena u feudalnom sistemu, a zaoštrava se odnos prema pravoslavnima. Zato za banovinu Hrvatsku raspolažemo podacima o određenoj vojnoj ulozi Srba, zabeleženih pod imenom „ Vlasi".[28] Takvi podaci nisu poznati za središnji geografski pojas do u Baniju i Kordun. U međurečju Save i Drave to je vreme beleženja jeretika i šizmatika.[29] Srbi su, međutim, ponovo potpuno preovladali u svojim starim zapadnim krajevima, i to kao pretežno pravoslavno stanovništvo. To je naročito bilo ubrzano privremenim širenjem Bosne, u vreme „ kralja Srbljem" Tvrtka I, na Dalmaciju do Zrmanje (1387). Sa turskim osvajanjem krajeva na jugozapadu počinje preseljavanje Srba u svoje krajeve u Mađarskoj, od jadranske obale, preko Posavine i Podravine do Banata. Posle pada Bosne 1463, severne i zapadne srpske oblasti postale su krajište tri tadašnje sile - Turske, Mađarske i Venecije nastanjeno pretežno Srbima - ratnicima. Za tu epohu arheološki podaci su znatno bogatiji. Istraživanjima na tlu nekadašnje banovine Hrvatske otkriveni su i grobovi iz XIV-XV stoleća, sa nakitom koji pripada ženskoj nošnji poznatoj u Bosni i Srbiji, Nemanjića i njihovih naslednika. Osobene su počelice sastavljene od četvorougaonih pločica, najčešće srebrnih, našivenih na trake koje su činile počelicu i držale maramu ili su bile učvršćene na donji deo kape.[30] One su otkrivene kod Benkovca, Knina, Bihaća, a sličnih ima do Crnomorskog primorja. Među naušnicama su raširene one sa tri šuplje jagode, kijevskog tipa, izrađene na različite načine.[31] Na grubom kamenom prikazu ženske glave sa zvonika splitske katedrale vide se naušnice sa tri jagode i kapa sa uzdignutim bočnim stranama.[32] Ponekad je središnja jagoda zamenjena izduženim šupljim priveskom, načinjenim od kupa, odozdo zaobljenim.[33]
Mramori, kamena nadgrobna obeležja pretežno iz XIV-XV stoleća, imaju poseban značaj. Nastali su verovatno po uzoru na drvene spomenike iz XII-XIII stoleća, poreklom od spomenika koje su sadržavale gromile. Osobeni su za srpsko stanovništvo naročito u oblastima između Ibra i Une.[34] Mramori pripadnika rimokatoličke crkve raspoznaju se po nametnutoj orijentaciji grobova prema Rimu; javljaju se u zapadnim oblastima, ali ih sporadično ima na istok do Podrinja. Na mramorima se nalaze isključivo ćirilični natpisi, čija se zapadna granica proteže od Poljica kod Splita, preko krstača kod Benkovca, Kijeva kod Knina i Gračaca do Pounja i, dalje, preko Korduna do Pakraca.[35 ]Za okolinu Knina zabeležen je i osoben ukras mramora,[36] što ukazuje da su izrađivani i pre širenja Bosne na te krajeve. Takvi spomenici su u međurečju Drave i Save po svoj prilici, gde je bilo mogućno, izrađivani od drveta. Na prostoru gde se postavljaju mramori zapažen je običaj održavanja trizne, od Cetine do Benkovca i dalje na sever. Na samim mramorima postoje predstave obrednih hlebova, pa se i time potvrđuje kult predaka, a posredno i slava.[37] U celokupnoj zapadnoj Krajini crkve su potpuno arheološki neistražene. Osnivanje manastira Krupe u slivu Zrmanje predanje vezuje za monahe izbegle iz Krupe na Vrbasu 1317.[38] Čini se da Krupa na Vrbasu nije bila jedini pravoslavni manastir sa velikom romaničkom crkvom iz XIII stoleća, da ih je bilo i zapadno od Une i da su stradali jednovremeno, tokom rimokatoličkih progona u doba kralja Karla Roberta. U manastire iz XIV stoleća predanja ubrajaju Krku (1350) i Dragović (1395).[39] Tim manastirima treba pridodati Rmanj na ušću Unca u Unu, osnovan najkasnije u XIV-XV stoleću.[40] Svi ti i ostali manastiri razoreni su tokom turske najezde, pa im sadašnji hramovi potiču najčešće iz XVI stoleća. Sačuvane su, međutim, brojne pećinske isposnice u Pounju (Srb, Lapac, Unac), od kojih je za neke ustanovljeno da su stradale dolaskom Turaka.[41 ]Isposnica postoji i pored manastira Moštanice, smeštenog na severnoj strani Kozare. Ovo, kao i toponimi tipa „ Prnjavor" (Unac - Banija - Posavina), ukazuje na veliku, ukorenjenu pravoslavnu monašku zajednicu i pravoslavnu crkvu, o kojoj se malo zna iz pisanih izvora. Uz značajan manastir Svetog Dimitrija kod Mitrovice u Sremu, u kome su uz Grke monasi bili Sloveni (Srbi) i Mađari, osnovan do 1057, predanje rano datuje osnivanje Orahovice, manastira na severnim stranama Papuka, u 1100. ili 1130. godinu, što može biti tačno.[42]
U Krajini je postojalo više tvrđava namenjenih odbrani središta župa i puteva, kao što su one kod Srba, Drvara (Unac), Martin Broda ili u Topuskom. One su izgleda zapustele u XV stoleću, jer nisu bile pogodne za novi način ratovanja, kao i Bribir, stara feudalna prestonica i utvrđeno naselje. Posebna vrsta utvrđenja bili su zamkovi feudalaca. Utvrđenja za zaštitu običnog stanovništva bila su prilagođena tlu. Na severu, u Podravini i Posavini, to su po pravilu bila sela utvrđena kružnim bedemom, načinjenim od zemlje i drveta.[43] U šumovitim brdsko-planinskim predelima narod se skrivao u zbegovima. Možda su kao skloništa korišćene gradine načinjene na visovima, okružene zidinama od složenog kamena u suhozidu, možda i od drveta, pogodne za stočare. Postojali su i snažni pirgovi, koji su dugo mogli da se brane, kao u Martin Brodu i Mokrom Polju. Posadu tvrđava i okolno stanovništvo prepoznajemo kao srpsko po grnčariji. To su, pre svega, osobeni lonci rađeni na sporom vitlu, razgrnutog oboda, ravnog dna, ukrašeni jednostrukim, najčešće nepravilnim valovnicama, ali nisu retki ni lonci bez ukrasa. Nađeni su pri iskopavanjima na Bribiru, u Posavini, na površini pomenutih tvrđava, u Bosni i dalje ka istoku.[44] Njima nasuprot stoji grnčarija srednjoevropskog tipa - lonci rađeni na brzom vitlu, ponekad ukrašeni vodoravnim snopom na ramenu, razgrnutih oboda sa okomitim rubom, kakvi se šire Mađarskom posle Tatara.[45] Ta grnčarija je uticala na domaću proizvodnju, pa se podražava izradom na sporom vitlu. U primorju je bio zastupljen uvoz luksuzne, stone grnčarije iz Italije, a u Posavini - uvoz iz Mađarske, Austrije, Češke. * Na kraju ovog izlaganja o arheološkim podacima koji svedoče o Srbima, treba istaći sledeće: i kad je srpski narod u nekoj oblasti u celini prihvatao rimokatoličku crkvu, opet je zadržavao običaje i tradicionalnu materijalnu kulturu. Otuda se arheološki uvek vide Srbi, mada se tako ne beleže u pisanim izvorima. Nametnuta kultura Zapadne Evrope, ne samo ona elitna već i svakodnevna, kao što je grnčarija, nestalaje sa turskim osvajanjima. Tokom XVI-XVII stoleća može se pratiti dalje trajanje i razvoj srednjovekovne materijalne kulture naroda, bez obzira na državne granice, a različite od kulture elite i na Istoku i na Zapadu. Napomene1 Š. Batović - O. Oštrić, Tragovi ilirske kulturne baštine u narodnoj kulturi našeg primorskog područja, Simpozijum predslovenski etnički elementi na Balkanu u etnogenezi južnih Slovena, Mostar 1968, Centar za balkanološka ispitivanja 4, Posebna izdanja ANUBiH, XII, Sarajevo 1969, 245-282, navode niz primera. 2 Đ. Janković, Srpske gromile, Beograd 1998,130-132. 3 Teškoću predstavlja odsustvo onovremenih pisanih izvora o Srbima, a postojanje podataka o vlasti Gota u Dalmaciji od približno 40 godina, do 536. Vlast Gota, međutim, bila je svedena pa kontrolu puta za Panoniju i eksploataciju važnijih centara, kao što se vidi iz rasporeda sporadičnih gotskih grobnih nalaza na pravcu Neretva-Sirmijum: J. Kovačević, Mercenaires germains ŕ Ulpiana, s. 550, Actes du XIIe Congrès International d'études Byzantines - Ochride, Beograd 1964,187-188;
4 Ti Sloveni se razlikuju od Srba i Hrvata po drugačijem pogrebnom obredu sa upotrebom urni i drugačijem grnčarstvu: Srpske gromile, 10, 111; M. i Đ. Janković, Sloveni u jugoslovenskom Podunavlju, Beograd 1990,25; J. Velošević, Die erstern slawischen Urnengräber auf dem Gebeit Jugoslawiens aus dem Dorfe Kašić bei Zadar, Balcanoslavica, Prilep-Beograd 1972, 73-86. 5 Srpske gromile, 51-62, 55-56. 6 J. Korošec, Ostave brončanih matrica za otiskivanje u Biskupiji kod Knina, Starohrvatska prosvjeta 6, Zagreb 1958, 29-44. 7 Srpske gromile, 121,126. 8 I. Čremošnik, Istraživanja u Mušićima i Žabljaku i prvi nalaz najstarijih slavenskih naselja u nas, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu XXV, Sarajevo 1970,45-118; Ranoslovensko naselje Jazbine u Batkoviću kod Bijeljine, Godišnjak ANUBiH, XV, Centar za balkanološka istraživanja 13, Sarajevo 1977, 227-302; Đ. Janković, Sloveni u VI i VII stoleću, Arheologija Istočne Srbije, Beograd 1997, 133-149, 9 Srpske gromile, 117-120. 10 A. Fortis, Put po Dalmaciji (Viaggio in Dalmazia, dell' abate Alberto Fortis, Venezia 1774), Zagreb 1984, 77. 11 Konstantin Porfirogenit, Spis o narodima, glava 32, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije II, Beograd 1959, 49, prevod i komentar B. Ferjančić. 12 Srpske gromile, 52; to su crkve u Založju kod Bihaća, Cimu kod Mostara, Cetini kod Vrlike, Mokrom Polju kod Knina, Majdanu kod Mrkonjić-Grada, Vrtoču i Cimešama kod Petrovca (Đ. Basler, Arhitektura kasnoantičkog doba u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1972, 73-125; S. Piplović, Tehnički suradnici Hrvatskoga starinarskog društva, Starohrvatska prosvjeta 18, Split 1988,228-229). 13 Srpske gromile, 142-145. 14 D. Jelovina, Starohrvatske nekropole, Split 1976,21-24,50, sa literaturom, koji ih uobičajeno pripisuje Hrvatima. 15 V. Delonga je pravilno datovala izvestan broj posuda različitih od hrvatskih posuda ili od pomenutih urni iz Kašića, za koje izgleda nema podataka o zatvorenim celinama, u VII-VIII stoleće, a koje se danas mogu pripisati Srbima - Keramika, Bribir u Srednjem vijeku, Split 1987, br. 223, 225, 231, 228, 230. 16 J. Belošević, Materijalna kultura Hrvata od VII do IX stoljeća, Zagreb 1980. Oko Zagreba ima grobnih nalaza unekoliko sličnih onim iz primorja, ali i onim iz kneževine Velike Morave K. Simoni, Zagreb i okolica u ranom srednjem vijeku, Arheološka istraživanja u Zagrebu i njegovoj okolici, Zagreb 1981,160-163 (Novo Čiče, Velika Gorica). 17 Starohrvatske nekropole, T. XXII, XXIII/1, 7-10, XXIV/10, 12 (Biskupija); A. Bačkalov, Rani srednji vek, Arheološko blago Kosova i Metohije, Beograd 1998, br. 354,359, 391, 394 itd. 18 Ovaj nakit je na tlu Republike Srbije poznat iz brojnih slučajnih nalaza, a iz Bosne i Hercegovine - sa iskopavanja grobalja. Osnovna literatura: M. Bajalović - Hadži-Pešić, Nakit VIII-XVIII veka u Muzeju grada Beograda, Beograd 1984, 25-32, T. 11-111; N. Miletić, Slovenska nekropola u Gomjenici kod Prijedora, GZM Arheologija XXI-XXII, 1967,81-154; Slovenska nekropola u Mahovljanima kod Banja Luke, GZM A XXXIV, 1980,137-181; Ranoslovenske nekropole u Bosni i Hercegovini - komparativna razmatranja, GZM A 44,1989, 175-200;Z. Žeravica, Ranoslovenska nekropola Bagruša u Petoševcima kod Laktaša, GZM A 40/41,1986,129-209; izraz " ranoslovenski" svakako je pogrešno upotrebljen za groblja IX-XI st. 19 Starohrvatske nekropole, 98-99; D. Jelovina datuje ove naušnice u IX-XI stoleće. 20 J. Brunšmid, Hrvatske sredovječne starine, Vjesnik Hrvatskoga arheološkog društva VI, Zagreb 1902,30-97. 21 Jasni podaci Rajmonda od Ažila, Historia Francorum qui ceperunt Iherusalem, Izvori za b'lgarskata istoriја XII, Sofiја 1965, 54-55, kao i drugih hroničara ovog pohoda, u našoj istoriografiji su zamagljeni na ovaj ili onaj način jer se ne mogu sasvim zanemariti - up. K. Jireček - N. Radonić, Istorija Srba, Beograd 19522,138-139; S. Ćirković, Osamostaljivanje i uspon dukljanske države, Istorija srpskog naroda I, Beograd 1981, 196; N. Klaić, Povijest Hrvata u ranom srednjem vijeku, Zagreb 1975, 504-510. 22 To proizlazi iz podataka da Normani zarobljavaju hrvatskog kralja, da dolazi do dinastičke smene u Hrvatskoj i niza drugih okolnosti, koje se ovde ne mogu razmatrati. 23 Po N. Klaić, Crtice o Vukovaru u srednjem vijeku, Vukovar 1983, 58, napomena 207 – Teutonicis, Saxonibus, Hungaris et Sclavis. 24 D. Jelovina, Starohrvatske nekropole 96-97, ove naušnice određuje kao starohrvatske, međutim, G. Marjanović, Rasprostranjenost naušnica naroskanog tipa u Srbiji, Starinar XXVII, Beograd 1977,101-108, pokazala je da to nije tačno. 25 T. Marasović, Prilog morfološkoj klasifikaciji ranosrednjovjekovne arhitekture u Dalmaciji, Prilozi istraživanju starohrvatske arhitekture, Split 1978,5-129, T. XXV-XXXVI, LXIV; Regionalizam u ranosrednjovjekovnoj arhitekturi Dalmacije; Starohrvatska prosvjeta 14, Split 1985,137-141,150-156; V. Đurić, Počeci umetnosti kod Srba, Istorija srpskog naroda I, 235-236. 26 B. Fučić, Glagoljski natpisi, Zagreb 1982, 214-215. 27 R. Grujić, Duhovni život, Vojvodina I, Novi Sad 1939, 331-336. 28 To je izraz kojim rimokatolici u primorju i danas nazivaju Srbe u zaleđu. Još A. Fortis, n. d., 32-35 i dalje, jasno ističe slovensku pripadnost Morlaka - Vlaha u delu Dalmacije koji opisuje, a iz ostalog opisa očigledno je da misli na Srbe. Da su u XVII-XVIII stoleću pod tim pojmovima u Italiji i primorju podrazumevani Srbi pokazuje italijanski plan Beograda sa naznačenim položajem crkve Šizmatika, Morlaka, Vlaha i Grka, bez pomena Srba -Ž. Škalamera, M. Popović, Novi podaci sa plana Beograda iz 1683, Godišnjak grada Beograda XXIII, 1976, 40-42. 29 D. Dragojlović, Šizmatički popovi franjevačkih Dubia i pravoslavna tradicija u srednjovekovnoj Bosni, Valcanica annuaire de l'Institut des études Balkaniques XVI-XVII, Belgrade 1985-1986,43-54. 30 Kod nas je poslednja pisala o metalnim pločicama počelica D. Minić, Ukrasne pločice iz Vrcalove vodenice kod Rume, Rad muzeja Vojvodine 37-38, Novi Sad 1996,113-121, sa literaturom. 31 D. Jelovina, Starohrvatske nekropole, 99-102, datuje ih pretežno u IX-XII stoleće, iako je S. Gunjača, Starohrvatska crkva i kasnosrednjevjekovno groblje u Brnazima kod Sinja, Starohrvatska prosvjeta 4, Zagreb 1955, 126-132, našao takve naušnice sa novcem Ludviga I. Iste naušnice su nalažene u groblju sa mramorima u Grborezima kod Livna - Š. Bešlagić, Grborezi, srednjovjekovna nekropola, Sarajevo 1964, 69-76. O najistočnijim nalazima inače neistražene Republike Srbije, iz XIII stoleća- B. Radojković, Nakit kod Srba, Beograd 1969,97, br. 24 (Vitovnica); G. Marjanović, G. Tomić, Nakit na tlu Srbije iz srednjovekovnih nekropola od IX-XV veka, Beograd 1982, 56, br. 244 (Niš). 32 D. Kečkemet, Figuralna skulptura romaničkog zvonika splitske katedrale, Prilozi povijesti umjetnosti u Dalmaciji 9, Split 1955, 123-126 - na kapi (prevoj?) ima počelicu? U primorskim gradovima je izrađivan "srpski" nakit, Nakit kod Srba, 27-67, sl. 3. 33 Starohrvatske nekropole, T. LVII/15-16 (Sveti Spas - Cetina); raširene su preko Grboreza do Peći, Despotovca i Makljenovca kod Doboja - Nakit kod Srba, 138-139. 34 Sve podatke o mramorima prikupio je Š. Bešlagić, Stećci, tipološko-kataloški pregled, Sarajevo 1977. 35 Isto, karta 11, str. 70 (Dragotina kod Gline), 72-73 (Gračac), 75 (Kijevo kod Knina), 97 (Lipa kod Bihaća) i neobjavljena krstača sa natpisom iz okoline Benkovca. 36 Lj. Radić, Ukrasi i simbolični motivi na stećcima crkve u Biskupiji kod Knina, Starohrvatska prosvjeta 18, Split 1990,233239. 37 O prikazima obrednih hlebova na mramorima i odgovarajućim obredima pisao je A. Milošević, Prežitak paganskog obreda sahranjivanja na stećcima, Prilozi povijesti umetnosti u Dalmaciji 26, Split 1986-1987, 91-96. 38 V. Petković, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd 1950, 156-157; Grupa autora, Manastir Krupa 1317-1967, Beograd 1968. Krupa, kao i ostali manastiri u Republici Hrvatskoj, nije istraživana i zato je nemoguće proveriti predanje. Krupu na Vrbasu, međutim, arheološki je istraživao B. Graljuk, Zidine - Krupa na Vrbasu, Arheološki pregled 1986, Ljubljana 1987, 155-157, koji je probao da pokaže da je reč o rimokatoličkom manastiru, ali plan koji je objavio ne odgovara stanju na licu mesta. Osim toga, on navodi mramore (stećke) u porti, koji nikako ne mogu da se postavljaju u rimokatoličkom manastiru, a uobičajeni su u pravoslavnim manastirima (Tvrdoš, Dobrun, Davidovica itd.). 39 Po predanju, Krku je podigla Jelena, sestra cara Dušana, na mestu gde se pamtilo da je propovedao apostol Pavle, a Dragović je podignut kasnije, 1395. - V. Petković, n. d., 155-156, 106. Samo je za manastir Krku, međutim, ustanovljeno da je predanje tačno, odnosno da je podignut najkasnije u XIV stoleću, na osnovu vidljivih zidova i katakombi, iako nije proučavan, dok je Dragović potopljen veštačkim jezerom. 40 V. Petković, n. d., 287; 3. Kajmaković, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1971,110-116 i drugde. 41 Neke pećine pregrađene zidovima zabeležio je još V. Ćurčić, Starine iz okoline Bos. Petrovca, Glasnik Zemaljskog muzeja XIV, Sarajevo 1902, 245, 250; kod Srba iz Lapca zabeležene su rekognosciranjem 1993-1994. 42 S. Ćirković, Civitas sancti Demetrii, Sremska Mitrovica, Sremska Mitrovica 1969, 60-62; D. Kašić, Srpski manastiri u Hrvatskoj i Slavoniji, Beograd 1971,141-145 (Orahovica). 43 Takav način utvrđivanja uobičajen je od Južne Rusije do Posavine: G. Simonović, Srednjovekovna zemljana utvrđenja u okolini Bosanske Gradiške, Glasnik Srpskog arheološkog društva 13,1997,191-208. 44 V. Delonga, n. d., 81-82; G. Simonović, n. d., 200-203, sa literaturom. 45 G. Simonović, n. d., 203-205 (grnčarija grupe V).
Dr. Đorđe Janković
|
