Nikola Crnobrnja

Novac provincije Dakije
u zbirci Svetozara St. Dušanića

(Nikola Crnobrnja: Coinage of the province of Dacia)

Beograd, 1993.

Muzej grada Beograda
Serija - Zbirke i legati
Katalog XXIV

Sadržaj:

Vladimir Kondić: Predgovor Nikola Crnobrnja: Novac provincije Dakije

• Uvodne napomene
• Natpisi i predstave na novcu provincije Dakije
• Monetarna proizvodnja
• Hronološka pitanja
• Problem mesta dakijske kovnice
• Skraćenice
• Napomene

Nikola Crnobrnja: Coinage of the province of Dacia

• Introductory Remarks
• Types and Legends of the Coinage of the Province of Dacia
• Monetary Production
• Chronological Problems
• The Location of the Mint
• Acronyms
• Footnotes

Katalog

• FILIP OTAC (244—249)
• OTACILIJA žena Filipa Oca
• FILIP SIN (244—249)
• DECIJE (249 - 251)
• ETRUSCILA Žena Decija
• DECIJE MLAĐI (249—251)
• KVINT (249—251)
• GAL (251—253)
• VOLUSIJAN (251 - 253)
• EMILIJAN (253)
• VALERIJAN (253—260)
• GALIJEN (253—268)

Appendix - Bojana Borić-Brešković: Novac kolonije Viminacijuma

• GORDIJAN III (238—244)
• FILIP OTAC (244—249)
• DECIJE (249—251)
• KVINT (249—251)
• GAL (251—253)
• GALIJEN (253-268)

Ilustracije - Ilustrations

• Ilustracije - Ilustrations 11 - 20
• Ilustracije - Ilustrations 21 - 31
• Ilustracije - Ilustrations 32 - 41
• Ilustracije - Ilustrations 42 - 51
• Ilustracije - Ilustrations 52 - 61
• Ilustracije - Ilustrations 62 - 72
• Ilustracije - Ilustrations 73 - 82
• Ilustracije - Ilustrations 83 - 92
• Ilustracije - Ilustrations 93 - 102
• Ilustracije - Ilustrations 103 - 112
• Ilustracije - Ilustrations 114 - 123
• Ilustracije - Ilustrations 124 - 133
• Ilustracije - Ilustrations 134 - 143
• Ilustracije - Ilustrations 144 - 153
• Ilustracije - Ilustrations 154 - 164
• Ilustracije - Ilustrations 165 - 174
• Ilustracije - Ilustrations (29, 113, 63, 155, 183)

Vladimir Kondić
Predgovor

Na stranicama koje slede objavljuje se, u izdanju Muzeja grada Beograda, jedan deo numizmatičke zbirke profesora Svetozara St. Dušanića.

Pokojni Svet. St. Dušanić (Pribinić kod Teslića, 30. I 1907. g. - Beograd, 25. IV 1990. g.) bio je izuzetna pojava u našem kulturnom životu. Poreklom iz stare svešteničke porodice, učio je bogosloviju u Sarajevu i Teološki fakultet u Beogradu. Više od četrdeset godina (1948-1990) vodio je Muzej Srpske pravoslavne crkve u Beogradu. Kao upravnik tog Muzeja, brinuo se o istorijskim i umetničkim spomenicima Srpske crkve i srpskog naroda - baštini koju je stavljao iznad svega u svojoj lestvici vrednosti. Iz čaše prošlosti objavio je niz istraživačkih radova.

Svet. St. Dušanić je imao ljubavi i za plemenito kolekcionarstvo. Sakupljao je naročito naučnu knjigu i stari novac. Svoju bogatu biblioteku - sastavljenu poglavito od knjiga posvećenih istoriji i srodnim disciplinama - poklonio je, testamentom, manastiru Sretenje u ovčarsko-kablarskoj klisuri, gde se ona danas čuva. Svoju numizmatičku zbirku ostavio je, legatom izvršenim još za života (1971. g.), Muzeju grada Beograda. Ta se zbirka sastoji od bakarnog novca iz triju kovnica rimskog Balkana odnosno Podunavlja: Stoba (Gradsko na Vardaru), Viminacijuma (Kostolac na Dunavu) i kovnice provincije Dakije, na tlu današnje Rumunije. Reč je o zbirci koja je, zahvaljujući veličini i naučnim kriterijumima sakupljanja, značajna i u svetskim razmerama.

Osećajući dužnu zahvalnost prema darodavcu, Muzej grada Beograda je već odavno doneo odluku da se numizmatički legat Svetozara St. Dušanića objavi u tri knjige - kataloga, prema tematskim celinama od kojih se legat sastoji. Trudom Bojane Borić-Brešković, prva od planiranih svezaka se pojavila još 1976. godine, pod naslovom "Novac kolonije Viminacijuma u zbirci Svetozara St. Dušanića". Druga stoji danas pred čitaocem; u njoj je Nikola Crnobrnja pažljivo opisao onaj deo legata koji obuhvata novac provincije Dakije. Treći deo zbirke, u kojem su emisije stobskog municipija, obradiće u zajedničkoj knjizi Bojana Borić-Brešković i Slobodan Dušanić.

Na kraju ovih kratkih uvodnih beleški želim da dodam i reč svog ličnog sećanja na pokojnog profesora Svet. St. Dušanića.

I danas kada razmišljam o ljudima koji su mi bili dragi i bliski u ovom životu a mnogi od njih, nisu, nažalost, više među živima, u posebnom svetlu mi se ukazuje divni lik Svetozara Dušanića, dragog i nezaboravnog prijatelja. Još kao student sretao sam ovog zanimljivog čoveka ozbiljnog i strogog lika, za koga sam nešto kasnije doznao da je Upravnik Muzeja Srpske pravoslavne crkve, po beogradskim menzama u potrazi za boljim institucijama ove vrste. Bilo je to uzalud. U vreme bede sve su bile loše.

U vreme kada sam primio i numizmatičku zbirku Muzeja Grada Beograda, naši susreti postajali su sve češći. Dobijao sam veliku i dragocenu pomoć u praktičnim i teoretskim znanjima (tada se na Fakultetu nije predavala ova naučna disciplina) koja su mi otkrila jedan veoma bogat i nov svet. Tako se razvilo i učvrstilo i naše prijateljstvo koje je trajalo blizu 40 godina. Gajili smo uzajamno poštovanje i poverenje i delili brigu za naše kulturno nasleđe. Već tih davnih dana pažljivo sam pratio kako sazreva odluka prof. Dušanića da svoju numizmatičku kolekciju pokloni jednom srpskom muzeju. Uveren sam da je načinio pravi izbor kad je odlučio, oko 1970. godine, da tu vrednu zbirku uvrsti u fundus Muzeja grada Beograda.

Ukazana mi je čast i ispunjena stara želja da se još jednom i na ovaj način oprostim od dragog prijatelja.

Nikola Crnobrnja
Novac provincije Dakije

Uvodne napomene

Provincija Dakija ulazila je u sastav Rimskog Carstva od Trajanovog drugog rata protiv Decebala (105-106. g.) do Aurelijanovog konačnog napuštanja njene teritorije (oko 272. g.). Tokom dugotrajne ekspanzije rimske moći i vlasti, Dakija je bila poslednja oblast pripojena Rimu i prva trajno napuštena. U njenim granicama se nalazio najveći deo sadašnje Transilvanije. Dopirala je na sever do Šumovitih Karpata, na zapad do poslednjih izdanaka Banatskih planina, na istok do Muntenije; na jugu se graničila, Dunavom, sa Gornjom i Donjom Mezijom. Tle Dakije bilo je bogato šumom i rudama srebra, zlata i gvožđa. Glavni putni pravac je polazio sa Đerdapa i išao ka severu, povezujući Drobetu (koja se razvila na severnom kraju Trajanovog mosta), Sarmizegetuzu, Apulum, Potaisu, Napoku i Porolisum. Pod Hadrijanom, provincija je prvo podeljena na dve a ubrzo potom i tri administrativne jedinice. Njihova su imena: Gornja Dakija, Donja Dakija i Dacia Porolissensis (ova treća, najmlađa, osnovana je u okolini istoimenog grada). Na početku markomanskih ratova, tri Dakije (provincia Trium Daciarum) objedinjene su pod upravom carskog namesnika konzularnog ranga. U drugoj trećini trećeg veka, napadi varvarskih plemena na područje Dakije postaju sve češći i razorniji, te je car Aurelijan - uvidevši da se teritorija provincije više ne može uspešno braniti - prebacio glavninu dačkog stanovništva južno od Dunava, u oblasti današnje istočne Srbije i zapadne Bugarske. Da bi sačuvao uspomenu na napušteni deo imperije, Aurelijan je u tim krajevima osnovao provincije Pribrežna Dakija i Sredozemna Dakija.

U čitavom razdoblju postojanja rimske Dakije severno od Dunava, u gradu Apulumu je bila smeštena legio XIII Gemina. Od vremena Marka Aurelija njoj je dodata i druga, legio V Macedonica, čija se posada nalazila u Potaisi. U odbrani Dakije, tim dvema legijama su pomagali i brojni pomoćni odredi. Glavni grad provincije bila je kolonija Sarmizegetuza (Colonia Ulpia Traiana Augusta Dacica Sarmizegethusa). I više drugih naselja u Dakiji dobilo je gradski status municipija, odnosno kolonije: na primer, Apulum, Dijerna, Drobeta, Napoka, Porolisum, Potaisa, Romula. Uporedo sa rastom gradskih središta napredovao je i proces romanizovanja provincijskog stanovništva. Tome su doprineli i trgovina, eksploatacija rudnog bogatstva i doseljavanje stranaca iz ostalih delova Carstva.^[1]

*

U vremenu od 246. do 256/7. godine (od Filipa I do zajedničke vlade Valerijana i Galijena) kovan je "bronzani" novac koji na reversu nosi natpis PROVINCIA DACIA i oznaku godine (AN - anno), po lokalnoj eri; oznake se prate tokom jedanaest godina (AN I do AN XI), koliko traje i samo kovanje. U šestoj godini lokalne ere (AN VI) novac s tim natpisima nije emitovan.^[2]

Reč je o kovanju, očevidno vezanom za provinciju Dakiju, što ulazi u onu skupinu rimskih kovanja koja nisu opštedržavna. Veći deo te skupine pripadao je gradovima, manji celim provincijama. U oba slučaja, broj kovnica koje su obeležavale svoje proizvode godinama lokalne ere nije bio visok. Po svome statusu (bliska veza kovnice sa provincijom u kojoj se nalazila), geografskom i kulturnoistorijskom kontekstu, i po upotrebi hronoloških oznaka (AN I itd.), novac rimske Dakije ide zajedno sa novcem kolonije Viminacijum (odnosno provincije Gornje Mezije). Obe ove monetarne grupe od značaja su za proučavanje rimske istorije i uspostavljanje hronoloških okvira za događaje koji su se zbili polovinom trećeg veka na dinamičnom podunavskom prostoru.

Interesovanje za sakupljanje i proučavanje novca provincije Dakije pojačava se od vremena pojave znamenitog numizmatičkog dela J. Ekhela na kraju XVIII stoleća.^[3] Pre dvadesetak godina, J. Vinkler je dala iscrpan pregled dosadašnjih istraživanja o toj građi. Pažnju naučnika su privlačila naročito dva osnovna pitanja: kada je dakijski novac počeo da se emituje (tj. kako treba datovati početak prve godine, AN I), i gde je kovan (u Viminacijumu, središtu Gornje Mezije, ili u jednom od gradova Dakije).^[4]

Dosad najznačajniji doprinos sistematizovanju i proučavanju novca provincije Dakije učinio je, još krajem prošlog veka, B. Pin u svome obimnom radu posvećenom kovanjima Dakije i obe Mezije.^[5] Prvo poglavlje Pikove knjige obuhvata novac s natpisom PROVINCIA DACIA. B. Pik je sakupio opise svih dotad poznatih primeraka dakijskog "bronzanog" kovanja, izvršio njihovu podelu, koja se i danas sledi, na pet osnovnih reversnih tipova, i odredio vreme početka dakijske ere, stavljajući ga u juli ili avgust 246. godine. Kasniji numizmatičari, polazeći od Pinovog dela, notirali su nove varijante dakijskog novca i nastojali da rasvetle niz pojedinačnih pitanja koja taj materijal pokreće.^[6] Njihovu pažnju naročito je privlačio problem mesta kovnice iz koje potiče "bronza" s natpisom PROVINCIA DACIA.^[7] Dok A. Alfeldi nije pretpostavio da je novac Dakije kovan u Viminacijumu,^[8] zasnivajući ovu hipotezu isključivo na stilskoj analizi izvesnih viminacijumskih i dakijskih emisija,^[9] vladalo je mišljenje da je taj novac kovan negde u Dakiji.^[10] Na to pitanje naučnici ni danas ne daju iste odgovore.^[11]

U istorijatu rada na novcu provincije Dakije značajan je doprinos i J. Vinkler. Njen članak pod naslovom Moneda "Provincia Dacia" bavi se svim osnovnim problemima ove monete. Tu je evidentiran i geografski raspored nalaza dakijske "bronze'' na području Rumunije i van rumunskih granica, što se u dosadašnjem istraživanju nije činilo.^[12]

Ovih dana, nakon skoro jednog veke od pojave Pikovog dela, publikovana je knjiga nedavno preminulog F. Martina, "Kolonialprdgungen aus Moesia Superior und Dacia". U njoj se prvenstveno katalogizuje numizmatički materijal iz većeg broja muzejskih i privatnih zbirki.^[13] Pregledavši dakijski novac koji mu je stajao na raspolaganju, autor je konstatovao veći broj novih varijanata i ukratko izneo svoja zapažanja o nizu istorijsko-numizmatičkih pitanja. Naglašavajući ikonografsku sličnost viminacijumskih i dačkih izdanja, od koje svojevremeno polazi i A. Alfeldi, F. Martin izvodi zaključak da je novac Dakije kovan u lokalnoj kovnici Viminacijuma. Prema mišljenju F. Martina, u korist tog zaključka ide i okolnost što neki retki primerci velikih, "bronzi" Filipa I sa oznakama dakijske i viminacijumske kovnice pokazuju istovetnu grešku u aversnom natpisu.^[14]

Natpisi i predstave na novcu provincije Dakije

Novac provincije Dakije, u toku jedanaest godina, kuje dvanaest vladara, odnosno članova vladarskih porodica. Njihove portretne biste su predstavljene na način uobičajen za lokalna kovanja. Poprsja su redovno profilom okrenuta na desno. Na primercima velike "bronze" (kako se obično označavaju sesterciji) glave careva su ovenčene lovorovim vencem; cezari su gologlavi, a na glavama carica stoji dijadema. Na primercima srednje "bronze" (tj. dupondijima; zasad su poznati samo dakijski dupondiji Filipa I. Glavu cara pokriva zrakasta kruna. Na primercima male "bronze" (tj. asovima; kuju ih Filip I i Filip II) predstava je ista kao na primercima velike "bronze''. Aversi svih nominala prikazuju poprsja careva i cezara pod oklopom i paludamentumom, dok su carice odevene u stolu.

Rubom aversa novca, u krug, teče natpis s imenima i titulama vladarskih lica ispisan u nominativu. Ređe, na pojedinim aversima Trebonijana Gala i Valerijana,^[15] natpis stoji u dativu. Slova natpisa teku in continuo, osim na retkim serijama carice Otacilije Severe (MARSIAOTASI - LIASEVERAAVG = Marcia Otacilia Severa Augusta), gde je natpis između slova I i L prekinut vrškom caričine dijademe. (Radi lakšeg čitanja natpisa s dakijskog novca mi ih u daljem tekstu prenosimo razdvajajući, belinom, izvornu scriptura continua prema rečima/imenima odnosno skraćenicama reči/imena. Pauze koje su unosili sami klesari kalupa označavamo povlakom, kao u slučaju maločas pomenutog natpisa Otacilije Severe). Aversni natpis obično počinje iza leđa biste cara (carice, cezara); ako je, međutim, natpis dugačak može početi i ispod biste; jedan upadljiv primer početka natpisa ispod careve biste imamo na Kat. br. 115 (Trebonijan Gal).

Ime Trajana Decija na jednom izdanju četvrte godine ispisano je u obliku DECIOS,^[16] omaška koja se može pripisati graveru kalupa, poreklom verovatno sa grčkog govornog područja (rimska imena na - ius Grci su transkribovali sa završetkom na -ios).^[17] Iz dakijske kovnice izlazili su i prekovani primerci, kao što je slučaj sa jednim sestercijem Trajana Decija u zbirci prof. Svet. St. Dušanića (kat. br. 71); njihovi natpisi po pravilu nose tragove oba kovanja. U zbirci koju ovde objavljujemo nalazi se i jedan primerak velike bronze Filipa I sa greškom u aversnom natpisu: IMP M IVIL(I) PHILIPPVS AVG (Kat. br. 8, iz prve godine kovanja). Komad potiče iz okoline Požarevca. Takva dva primerka nedavno je objavio F. Martin;^[18] jedan se nalazi u Narodnom muzeju Mađarske, a drugi je bio u posedu tog numizmatičara. Podjednaku grešku F. Martin je zapazio i na primerku velike "bronze" istog cara otkovanom u Viminacijumu osme godine lokalne ere.^[19] Kao što smo već napomenuli, ova podudarnost između dakijskog i viminacijumskog novca navela je F. Martina da podrži hipotezu po kojoj je novac provincije Dakije rađen u Gornjoj Meziji - samome Viminacijumu.

Na reversima dakijskih "bronzi" čita se natpis kojim je u potpunosti ispisano ime provincije - emitenta: PROVINCIA DACIA. To je ređa pojava u repertoaru rimskih lokalnih kovanja. Kao što pokazuje i reversna legenda viminacijumskog novca, PMS COL VIM, ona obično navode ime grada u kojem se novac proizveo - izuzetno ga prati ili zamenjuje ime provincije - u skraćenom obliku; ponekad to ime nije ni ispisano već je zamenjeno simboličnom predstavom. Na dakijskom kovanju već sam reversni natpis, u singularu, podvlači upravno jedinstvo provincije koju su činile Tres Daciae. Slova natpisa su kojiput, kao i na aversu, urezana bez prekida. Češće su razmaknuta na jednom ili više mesta, kako to zahteva reversna predstava.^[20] U odsečku reversa urezane su oznake lokalne godine, od AN I do AN XI. Oznaka imena grada u kojem je novac kovan izostala je. Ukoliko pođemo od pretpostavki da je novac nastao u nekom od dakijskih gradova i da se radilo o gradskoj eri, onda bi oznake lokalnih godina mogle pomoći u identifikaciji mesta iz kojeg novac potiče. Ne sme se, međutim, isključiti ni mogućnost da je novac obeležen godinama provincijske ere.^[21]

Reversne predstave obuhvataju pet osnovnih tipova, sa desetak varijanti (v. podrobni opis dat u uvodnom delu Kataloga). Sistematizacija tog materijala koju je, krajem prošlog veka, izveo B. Pik (tipovi: A, V, S, D i E),^[22] važi i danas; nisu se pojavili novi tipovi već je samo uvećan broj varijanti.^[23] Za sve tipove, osim tipa D (koji se identifikuje kao Rah), zajednička je predstava žene u stojećem ili sedećem stavu, odevene u dugu haljinu i sa frigijskom kapom na glavi. Nesumnjivo, nju treba protumačiti kao personifikaciju same provincije Dakije. U desnoj, ređe u levoj ruci, personifikacija drži krivu dačku sablju, čime se naglašavaju domaće dakijske tradicije. Istu poruku daje i frigijska kapa na glavi personifikacije. Prisustvo legionara, tako značajno za život prekodunavske provincije često ugrožene varvarskim upadima, naglašeno je na svim tipovima. Na tipu A u tome smislu govore predstave životinja - simbola legija (lav za legio XIII Gemina, orao za legio V Macedonica), kao i vojni znak (vexillum) koji personifikacija Dakije drži (na njegovom vrhu se čitaju skraćenice programskog natpisa DF = Dacia felix), što pokazuje da znak zastupa svu exercitus Daciae. Tipovi V, S i E još izričitije govore o dakijskim legijama jer slikaju veksila oba ova vojna odreda s brojevima u vrhu veksila, i, životinjama - simbolima u podnožju. Čak i na tipu D, iako tu nema drugih lokalnih simbola (frigijske kape, krive sablje), dakijskim legijama - predstavljenim kroz njihove grbovne životinje (orla i lava) - dato je vidljivo mesto. Na najranijoj varijanti tipa D, Pax (?) drži skiptar sa Viktorijom, što poručuje gledaocu da je mir ostvaren pobedama dakijske vojske.

Većina osnovnih reversnih tipova dakijskog novca nastala je po uzoru na reversne predstave novca iz lokalne kovnice u Viminacijumu.

Reč je, prvo, o onim emisijama na čijim reversima je prikazana personifikacija kolonije Viminacijuma (ili provincije Gornje Mezije) kako stoji držeći po jednu zastavu s ispisanim brojevima legija stacioniranih u Gornjoj Meziji; u podnožju zastava vide se grbovne životinje (bik i lav) tih jedinica.^[24] Po ugledu na ove viminacijumske emisije oblikovani su najzastupljeniji dakijski tipovi - tip V i tip E, kasnije iz njega izveden, Analogno već opisanoj slici personifikacije kolonije Viminacijuma (G. Mezije), na njima je predstavljena personifikacija Dakije nako drži vexilla sa znamenjima legija (brojevi V i XIII; simboli orla i lava) koje su čuvale Dakiju. Uticaj ovog vanrednog viminacijumskog kovanja vidljiv je i na dakijskom tipu S - tu je, međutim, personifikacija provincije naslikana u sedećem položaju - koji takođe karakterišu predstave vojnih simbola.

Predstava personifikacije Mira (Rah) u obliku žene koja u desnoj uzdignutoj ruci drži maslinovu grančicu a u levoj skiptar,^[25] ili skiptar sa Viktorijom,^[26] uvedene su na dakijski i viminacijumski novac približno istovremeno. To je učinjeno u doba vladavine cara Decija tokom četvrte (era koju beleži dakijski novac), odnosno jedanaeste (era koju beleži viminacijumski novac) lokalne ere (250/251. posle Hrista). U kasnijim emisijama ovoga tipa dakijska i viminacijumska kovnica ne slažu se u potpunosti. Osnovna je razlika među njima što se viminacijumska Rah pojavljuje sa globom u levoj ruci,^[27] a dakijska sa skiptrom i vencem ili samo vencem.^[28]

Za originalnu predstavu smatra se ona kojom započinju dakijska kovanja (AN I i AN II).^[29] Na njoj je oblikovana personifikacija Dakije u vidu žene koja drži krivu sablju u jednoj i zastavu u drugoj ruci; pored nogu personifikacije prikazani su orao i lav. Međutim, u jednom značajnom elementu graverskog izraza (ako ne i same poruke), ovaj tip se približava vanrednoj emisiji viminacijumske kovnice (AN IIII) na čijem reversu je personifikacija koja takođe drži, levom rukom, samo jedan veksilum.^[30] Okolnost da u oba slučaja nema predstave zastava obeju provincijskih legija - premda druge pojedinosti predstave aludiraju na oba odreda - već se vidi samo jedna zastava, i da je opšti izgled ovih dakijskih i viminacijumskih reversa sličan, otvara mogućnost da je i dakijski tip A imao uzor u viminacijumskom kovanju.

Uopšte uzevši, ikonografija dakijskog novca kao celine neobično je bliska viminacijumskoj, u umetničkom i propagandnom pogledu. Na oba kovanja se insistira na vojnim temama i domaćim tradicijama (lokalna era, natpisi koji spominju Dakiju/G. Muzeju i Viminacijum, krivi mač i frigijska kapa).

Monetarna proizvodnja

Broj poznatih emisija i varijanti dakijskog novca uočljivo je niži nego broj viminacijumskih emisija i varijanti. Isto se može reći i za količinu evidentiranih nalaza^[31] dvaju kovanja i njihovu relativnu zastupljenost u muzejskim i privatnim zbirkama. Sve ovo govori za procenu da produkcija dakijske kovnice nije bila tako obimna.^[32]

Nalaza dakijskog novca je više na matičnom prostoru Rumunije nego drugde, ali ga ima i u susednim provincijama rimskog Podunavlja. Zbirka prof. Svet. St. Dušanića formirana je uglavnom od materijala sabranog na tlu provincija Gornje Mezije i Panonije; o tome govore i brojne beleške samog legatora. One se odnose na kataloške jedinice br. 8, 60 i 140 (potiču iz okoline Požarevca), br. 10, 49, 93 i 122 (Kranj, nekadašnja zbirka A. Pogačnika), br. 17, 66, 68 i 119 (Beograd, n. z. Voje Jovanovića), br. 132, 150, 169 i 172 (Beograd, obala Dunava, n. z. V. Jovanovića), br. 30 i 139 (Salakovac, n. z. Žarka Petrovića), br. 36, 126 i 107 (Kostolac, n. z. Veljka Radojčića), br. 38, 41, 42 i 62 (Zagreb, n. z. S. Bakote), br. 39 (Beograd, n. z. B. Paškovića), br. 58 (okolina Brestovika), br. 64 (Sremska Mitrovica), br. 72 (Koctolac, n. z. Georgija Orlova), br. 76 i 176 (Novi Sad, n. z. Todora Veselinovića), br. 113 i 116 (Beograd, n. z. Voje Mihailovića), br. 128 (Beograd, obala Dunava, n. z. V. Mihailovića) br. 151 i 153 (Kostolac), br. 162, i 166 (n. z. G. Orlova), br. 179 (Veliko Gradište) i br. 183 (Višnjica, obala Dunava, n. z. Vladimira Madžarevića). Verovatno je najvažnije pojedinačno nalazište primeraka koji čine ovu kolekciju tle Viminacijuma i njegove neposredne okoline.

Bez obzira na činjenicu što je dakijski novac iz zbirke Svet. St. Dušanića sabran na relativno uskom prostoru, njegov hronološko-statistički pregled pokazuje stanje koje odgovara onome što uopšte znamo o hronološko-statističkoj strukturi dakijske monete.^[33]

Ova tabela pokazuje kako je, prema zbirci Svet. St. Dušanića, rasla i opadala produkcija dakijske kovnice tokom vlada rimskih careva (članova njihovih porodica) u okviru jedanaest godina lokalne ere. Zaslužuje da se istakne visoka produkcija pete godine (250/251) i srazmerno visoka produkcija prve (246/247) i treće godine (248/249) lokalne ere. U tim vremenima je i viminacijumska kovnica naročito aktivna.^[34]

Metal od kojeg je kovan novac provincije Dakije dosad nije, koliko znam, hemijski analiziran. Boja tog novca, kao i njegova opšta bliskost sa viminacijumskim (čije su detaljnije hemijske analize objavljene),^[35] ukazuje da je reč o bakru i legurama bakra. U oba slučaja, "velika bronza" i "mala bronza" rađene su gotovo od čistog bakra, posebno u ranim emisijama, kad je sastav novca bio još dobar, a "srednja bronza'' je rađena od mesinga.

Antička imena tih triju nominala su verovatno bila sestercij, dupondij i as.^[36] Dva manja nominala su srazmerno retka i kovana u kraćim vremenskim razmacima. Nije slučajnost što je njihova produkcija ograničena na prve, tri godine lokalne ere. To je vreme srazmerno povoljnih prilika u Podunavlju kad i tehnika izrade dakijskog novca održava dobar kvalitet. Od četvrte godine, dakijski novac izgleda sve grublje rezan. Tip E kovan tokom poslednjih godina (AN H i AN XI) pokazuje karakteristike varvarizovanog novca.

Analognu tendenciju ka opadanju, sve oštrijem od IV godine lokalne ere, pokazuju i prosečne težine dakijskih sestercija. Donosimo odgovarajuće podatke na osnovu zbirke Svet. St. Dušanića: AN I -14,92 gr (20 komada), AN II - 13,82 gr (14), AN III - 14,71 gr (29), AN IV - 13,33 rp (5), AN V - 10,37 gr (78), AN VII - 10,01 (2), AN VIII - 9,06 gr (14) i AN X - 8,56 gr (10); oni uglavnom odgovaraju podacima do kojih je došao F. Martin na osnovu znatno većeg statističkog uzorka.^[37] Prosečne težine viminacijumskih sestercija iz istog vremena pokazuju da je viminacijumski novac nešto teži nego dakijski.^[38] Ta razlika delom odražava razliku u stepenu očuvanosti. Novac Dakije, sakupljen po muzejima i privatnim zbirkama, mahom je istrošen i loše očuvan,^[39] što ne samo da povlači teškoće u identifikaciji i numizmatičkoj obradi nego i čini da je njegova današnja težina relativno niža. Stupanj njegove istrošenosti ukazuje da u antičkim vremenima po pravilu nije tezaurisan nego je dugo bio upotrebljavan u opticaju, što posredno svedoči o oskudici bakrenog novca u Podunavlju na sredini III veka.

Hronološka pitanja

Godine kovanja dakijskog novca određene su oznakama lokalne ere, od AN I do AN XI. Kao što je već napomenuto, tokom šeste godine (AN VI = 251/252) dakijski novac nije emitovan. Oznake šeste godine na izvesnim primercima Valerijana i Galijena - od kojih se jedan nalazi i u ovoj zbirci, Kat. br. 168 - otkovane su verovatno greškom.^[40]

U nauci je izneto više različitih mišljenja o tome kako treba datovati početak kovanja dakijskog novca.^[41] Danas je s razlogom prihvaćeno gledište B. Pika da je prva godina lokalne dakijske ere počela jula - avgusta 246. godine.^[42] Tada su verovatno izdate i prve emisije dakijskog novca. U toku njegove potonje proizvodnje vremenski okvir kovanja se nije morao podudarati sa tokom lokalne godine; u granicama dakijske godine moglo se kovati samo kratko vreme - na primer samo mesec ili dva, ili ne kovati uopšte, kao što je izgleda bio slučaj sa šestom godinom.

Pikova hronologija zasnovana je na postojanju Emilijanovih dakijskih sestercija iz dveju lokalnih godina, AN VII i AN VIII. Pošto se zna da je kratkotrajna vladavina cara Emilijana pala u razmak, približno, juli-septembar 253. godine.^[43] Pik je opravdano zaključio da smenu godina lokalne ere u Dakiji treba tražiti negde u toku toga intervala.

Terminus a quo koji on predlaže, juli ili avgust, u skladu je sa svim numizmatičkim i istorijskim indicijama. Prema ovoj hronologiji, početak prve godine, verovatno i početak kovanja, bio je juli ili avgust 246. godine. Tih meseci Filip I je pripremao, ili već preduzeo, jedan pohod protiv plemena Karpa koji su ugrožavali teritoriju provincije Dakije.^[44] Pomišlja se da je car, istom prilikom, podario Dakiji lokalnu eru i pravo kovanja novca.^[45] Takvom odlukom bi se poboljšalo snabdevanje provincije bakarnom valutom a istovremeno i proslavila carska pobeda, planirana ili već postignuta.^[46]

Dakijsko kovanje završeno je tokom jedanaeste godine (256/257). Iz nje su dosad poznati samo retki Galijenovi primerci,^[47] sasvim loše izrade. Prestanak kovanja je delom bio u vezi sa lokalnim teškoćama ekonomske i političke prirode. Treba takođe imati u vidu da je pod Galijenom centralna politika Rima u pogledu izdavanja gradskog i provincijskog novca bila takva da se lokalno kovanje postepeno obustavlja,^[48] Teško je procenjivati bliže okolnosti koje su dovele do kraja dakijskog kovanja. Uprkos nepovoljnim prilikama u ovoj provinciji ono je nadživelo emitovanje novca u Viminacijumu za približno dve godine.

Problem mesta dakijske kovnice

Na prethodnim stranicama je više puta ukazano da se naučnici ne slažu oko identifikacije dakijske kovnice. Mišljenja, i danas podeljena, svode se na osnovno pitanje da li je dakijski novac kovan u Viminacijumu ili u jednom od dakijskih gradova.

Svoju pretpostavku da je dakijski novac izrađivan u Viminacijumu A. Alfeldi je temeljio na stilskoj i ikonografskoj sličnosti dakijskih i viminacijskih emisija. U tome pogledu, njemu je izgleda naročito rečita bliskost reversa tipa Rah na viminacijumskim sestercijima XII i dakijskim V godine.^[49] Ovu argumentaciju je nedavno podržao F. Martin, ukazujući s jedne strane na istovetnu grešku (IVIL umesto IVL) u aversnim legendama sestercija Filipa I iz prve dakijske i iz osme viminacijumske godine, a sa druge strane na stilsku sličnost ili istovetnost portreta Filipa I i Filipa II kakvi se pojavljuju na viminacijumskom bakru devete i na dakijskom treće godine.^[50] Bez obzira na privlačnost ovih kombinacija Alfeldija i Martina treba podvući činjenicu da su razlike između dakijskog i viminacijumskog novca krupne u svim periodima njihovog kovanja. Viminacijumski novac je teži nego dakijski i bolje tehničke izrade; naročito odskače od dakijskog u vreme Valerijana i Galijena. Portreti careva su retko kad dovoljno bliski u stilskom pogledu, a to važi i za većinu reversnih tipova. U tome smislu treba naročito naglasiti razlike između dakijskih i viminacijumskih portreta Filipa I na primercima s greškom u aversnom natpisu na koju je upozorio F. Martin. Tih razlika svakako ne bi bilo da su odgovarajući novci iskovani iz kalupa izrađenih rukom istih majstora; očigledno se radi o greškama koje su nastale nezavisno jedna od druge, možda upotrebom zajedničkog predloška. Kad je reč o aversima viminacijskog i dakijskog novca koji nose gotovo istovetne carske portrete, ili o onim reversima tih dvaju kovanja koje spajaju znatne ikonografsko-stilske sličnosti, nameće se hipoteza da su pojedini kalupi za dakijski aes rezani po vernom ugledu na već isnovane viminacijumske "bronze". Ni u slučajevima tako izrazite bliskosti dveju produkcija ne treba pretpostavljati da je sam dakijski novac izrađivan južno od Dunava, niti ima jačeg razloga za pretpostavku da su njegovi kalupi donošeni u Dakiju iz Viminacijuma. Upadljivo je da su, u svim slučajevima u kojima se da preciznije odrediti datum nastanka viminacijumskih i dakijskih emisija povezanih znatnim sličnostima, viminacijumske emisije ranije; one su stoga mogle stići na vreme u Dakiju da bi poslužile kao neposredni uzor svojim dakijskim ekvivalentima. U tome smislu govore i okolnosti praktičnog života. Nije bilo pogodno da se izrada kalupa i samo kovanje novca vrše na dva razna mesta; još nepogodnije, i nepotrebno, bilo bi da se iskovani aes transportuje u daleke oblasti gde, međutim, ima uslova za lokalnu novčanu produkciju (rude metala, tradicije livenja i kovanja novca).

Stoga treba pretpostaviti, sa većinom savremenih istraživača, da je dakijski novac nastao u provinciji čije ime nosi. Dosad se pomišljalo na dva dakijska grada kao kandidate za mesto kovnice: Sarmizegetuzu^[51] ili, ređe, Apulum.^[52] Ako se izuzmu izvesne epigrafske indicije, uostalom sasvim nedovoljne, koje su navođene u korist teze da kovnicu treba lokalizovati u Sarmizegetuzu,^[53] argumentacija u oba slučaja bila je sasvim opšte prirode: kao Sarmizegetuza tako i Apulum predstavljali su važna upravna i privredna središta Dakije. Prema analogiji viminacijumskog novca, prednost u izboru između Sarmizegetuze i Apuluma morala bi se dati Sarmizegetuzi kao sedištu carskog namesnika Trium Daciarum. S druge strane, tpeba imati u vidu da je, sudeći po natpisu datovanom anno primo [f] acti municipi (Apuli),^[54] postojala, izgleda, tradicija upotrebe lokalne ere u ovome gradu. Ako je ona obnovljena prilikom jedne restitucije kolonije Apuluma i ako je lokalna era na novcu s natpisom Provincia Dacia bila ustvari era jednoga grada a ne čitave provincije - obe pretpostavke, međutim, zasad izgledaju malo verovatne - onda treba i dalje ozbiljno računati s mogućnošću da je dakijski novac kovan u Apulumu. Sve u svemu, na pitanje dotaknuto u ovom poglavlju treba odgovoriti da je lokalni novac s reversnom legendom Provincia Dacia izrađivan u samoj provinciji, na mestu koje se još ne da pouzdano identifikovati.

Skraćenice

• V. Pick = V. Pick, Die antiken Münzen Nord-Griechenlands, Band I: Dacien und Moesien, Berlin, 1898.
• I. Winkler = I. Winkler, Moneda "Provincia Dacia", Studii si cercetari de numismatica, Vol. V, Bucuresti, 1971, 145 - 160.
• B. Borić = B. Borić-Brešković, Novac kolonije Viminacijuma u zbirci Svetozara
• St. Dušanića, Beograd, 1976. (Coins of Viminacium in the Collection of Svetozar St. Duljanić, Belgrade, 1976).
• F. Martin = F. Martin, Kolonialprägungen aus Moesia Superior und Dacia, Budapest, 1992.

Napomene

¹ O provinciji Dakiji v, S. Daicoviciu, La Transylvanie dans l'antiquité, Bucarest, 1938; A. Stein, Die Reichsbeamten von Dazien, Budapest, 1944; D. Tudor, Oltenia romana, Bucuresti, 1958; I. I. Russu, Inscriptiones Daciae Romanae I, Bucuresti, 1975, str. 9-32 (i drugi tomovi ove korisne publikacije, s kritičkim i komentarisanim izdanjem epigrafske građe i predgovorima posvećenim krupnijim nalazištima, od važnosti su za poznavanje istorije provincije Dakije); H-Ch. Noeske, Studien zur Verwaltung und Bevölkerung der dakischen Goldbergwerke in römischer Zeit, Bonner Jahrbücher 177, 1977, 271-416.

² U nekoliko slučajeva, AN VI stoji na dakijskom novcu Valerijana i Galijena (V. Pick, br. 59 i 65), ali je to očigledno graverova omaška (V. Pick, str. 6).

³ J. Eckhel, Doctrina Numorum Veterum, Vol. II, Vindobonae, 1794.

⁴ O tim pitanjima v. I. Winkler, str. 145-7, sa iscrpnom literaturom.

⁵ V. Pick, str. 1-20.

⁶ Npr.: N. Vulić, Prägungen der Dacia und von Viminacium, Numismatische Zeitschrift XXXIV (1902), 139-141; J. Brunšmid, Unedierte Münzen von Dacien und Moesien in kroatischen Nationalmuseum in Agram, Num, Zeit. XXXV (1903), 206-7; Ö. Gohl, Daciai es Moesiai pénzek, Numizmatikai Közlöny V (1906), 77 i dalje (non vidi); E. Kovbcs, Variantes inйdites de monnaies de la Dacie et d'Istros, Dolg. Cluj, 1911, 296-9 (non vidi).

⁷ I. Winkler, str. 146 i napomena 14 sa bibliografijom.

⁸ A. Alföldi, A daciai tartományi pénzek verdéje, Num. Közl. XXVI-XXVII (1927-8), 146.

⁹ Reč je o emisijama sa reversnom predstavom Rah; o tome v. poslednje poglavlje ovog predgovora.

¹⁰ I. Winkler, str. 145-6 sa odgovarajućim napomenama (V. Pick, str. 2, i I. Vass se izjašnjavaju za Sarmizegetuzu, a B. Cserni i R. Kiraly za Apulum.

¹¹ Alfeldijevu tezu osporio je, prvi, M. Macrea, Viata in Dacia Romana, Bucuresti, 1969, 327-8. I. Winkler, str. 158 i 160 (rezime) se izjašnjava uprkos Alfeldijevim argumentima, za Sarmizegetuzu. O nedavno objavljenom radu F. Martina, v. niže.

¹² I. Winkler, str. 153-6, i napomene 39-75. Tu je popis nalaza sačinjen delom prema literaturi, delom na osnovu autorovog uvida u zbirke rumunskih muzeja.

¹³ Uključujući i njegovu sopstvenu zbirku.

¹⁴ F. Martin, str. 13; po autorovoj kataloškoj klasifikaciji, to su komadi Filipa I, br. 2.16.2 (Viminacijum) i 2.51.2 (Dakija).

¹⁵ V. Pick, brojevi 50 i 52 (Treb. Gal); F. Martin, br. 7.52.1 (Valerijan, varijanta koju V. Pick ne poznaje).

¹⁶ V. Pick. br. 36; v. takođe primerak iz zbirke prof. Svet. St. Dušanića, br. 70.

¹⁷ Omaške takvog porekla primećene su i na viminacijumskom novcu, v. Sl. Duljanić, Neobjavljene varijante novca kolonije Viminacijum, Numizmatičke vijesti V (1958) br. 12, str.4.

¹⁸ F. Martin, br. 2.51.2.

¹⁹ F. Martin, br. 2.16.2.

²⁰ Prekidi u reversnim natpisima (primetniji i manje primetni) brojni su, i govore o znatnom broju predložaka korišćenih u produkciji dakijskog novca. I. Winkler (str. 149) i F. Martin (v. njegov katalog) uzimaju ih kao kriterijum za određivanje varijanata,

²¹ Za obe mogućnosti (era grada/era provincije) v. Sl. Duljanić, The Era of Viminacium, Kovanje i kovnice antičkog i srednjevekovnog novca, Beograd, 1976, str. 53 i dalje.

²² V. Pick, str. 5.

²³ F. Martin, opisuje primerke sa novim detaljima reversnih predstava, v. brojeve 2.58.1 i 2.68.2 - Filip I; 2.79.1 - Otacilija; 3.62.1 - Etruscila; 5.57.1 - Treb. Gal;

7.52.1, 7.54.1, 7.56.1 i 7.58.1 - Valerijan; 7.65.1 i 7.66.1 - Galijen.

²⁴ U pitanju je vanredni tip viminacijumske kovnice (takođe tip V po klasifikaciji V. Pick-a, br. 85 i 86) koji se kuje povremeno, ali češće od ostalih vanrednih tipova, počev od AN IIII lokalne ere. O tome V. Borić, str. 20; v. primerke Gordijana III iz AN IIII, br. 475, T. XL i 478, T. XLIV (B. Pick, br. 86 i 98); F. Martin, br. 3.22.1 publikuje jedan sestercij Trajana Decija (AN HII) sa istim reversnim tipom.

²⁵ V. V. Pick, br. 38 (Decije - tip D¹) za dakijska kovanja, i V. Pick, br. 126 (takođe Decije) za viminacijumska kovanja.

²⁶ V. V. Pick, br. 38 - Decije (tip D, Provincia Dacia), i V. Pick, br 123 - Decije (Viminacium).

²⁷ V. F. Martin, br. 3.08.1 (Decije ANXI). Up. F. Martin, br. 3.19.1, Decije; V. Pick, br. 132, Decije AN XII; V. Pick, br. 138 Etruscila; V. Pick, br. 144, Decije II: V. Pick, br. 150, Kvint, br. 159, Kvint pod Galom.

²⁸ Na novcima Trajana Decija (v. F. Martin, brojevi 3.54.1 i 3.56.1), Etruscile (3.59.1 i 3.61.1), Etruska (3.63.2) i Hostilijana (4.52.6) personifikacija provincije Dakije u levoj ruci drži samo skiptar: počev od Treb. Gala (5.52.1 i 5.54.1), Volusijana (6.52.1 i 6.54.1), i zaključno sa komadima Valerijana (7.52.1, 7.55.1, 7.56.1 i 7.58.1) personifikacija drži venac.

²⁹ I. Winkler. str. 149.

³⁰ Vanredni tip Gordijana III iz AN IIII. gde personifikacija Viminacijuma (ili provincije) u desnoj ruci drži zeca a u levoj veksilum, v. V. Borić, br. 402 i 404 na T. XXXIV, i F. Martin, br. 1.42.1 i 1.43.1.

³¹ I. Winkler, str. 153-5. Na jugoslovenskom delu Podunavlja, novac Dakije nađen je zajedno sa viminacijumskim u dvema ostavama ali u daleko manjem broju. G. Orlov, Nalaz rimskog novca kolonije Viminacijuma i provincije Dakije na lokalitetu Vrkaljice kod Sremske Mitrovice, Starinar, n. s. XXI (1970), 153-161; Ć. Truhelka, Die Drinathalstrasse im Bezirke Srebrenica, Wissenschaftliche Mittheilungen aus Bosnien und der Herzegovina 1 (1893), 310-14.

³² J. Brunšmid, naved. rad. str. 25, raspolagao je terenskim podacima sa panonskog Dunava po kojim se, na primer, na sedam viminacijumskih novaca nalazi po jedan dakijski. Prema nalazima sa viminacijumskih nekropola (obaveštenje kolege V. Ivaniševića) odnos je 15:1 u korist viminacijumskog novca.

³³ Up. podatke koje daje I. Winkler, str. 153 - b F. Martin (v. Tabelu na str. 20), na osnovu uvida u veći broj muzejskih i privatnih zbirki (radi se o 404 komada novca provincije Dakije), beleži ovo stanje:

anno: I II III IV V VI VII VIII IX H HI

komada: 71 67 90 51 182 10 4 39 2 24 2

³⁴ V. V. Borić, Tabela na str. 16.

³⁵ V. Simić, Rezultati ispitivanja hemijskog sastava bronzanog novca kovanog u Viminacijumu, Zbornik Narodnog muzeja u Beogradu VII (1973), 197 - 205.

³⁶ Takvo mišljenje zastupa niz numizmatičara (v. V. Borić, str. 11).

³⁷ F. Martin, str. 20 (Tabela sa brojem komada i njihovim prosečnim težinama).

³⁸ V. V. Borić, str. 14, čija Tabela daje sledeće stanje: AN VIII (16,30 gr), AN IX (15,16 gr), AN XI (13,91 gr), AN XII (11,60 rp) AN XIII (10,27 gr), AN XIV (8,89 gr) i AN XVI

(9,53 gr).

³⁹ Up. I. Winkler, str. 153-5.

⁴⁰ V. gore, napomenu 2.

⁴¹ I. Winkler, str. 145-7.

⁴² B. Pick, str. 5.

⁴³ M. Jessop Price, The Lost Year: Greek Light on a Problem of Roman Chronology, Numismatic Chronicle 13 (1973), 76.

⁴⁴ B. Pick, str. 4 i F. Martin, str. 10 i 13. Pobeda nad Karpima slavi se jednom serijom antoninijana (Victoria Carpica, RIC IV - 3, br. 66) koja se obično datuje u razdoblje od kraja 247 do 249. godine. Prema tome, prisustvo Filipa I u Dakiji u toku 246. godine moglo je imati za cilj da se pripremi jedan pohod na Karpe; manje je verovatno da je već 246. bilo Filipovih ratnih uspeha.

⁴⁵ V. Pick, str. 4 i F. Martin, str. 10 i 13.

⁴⁶ I. Winkler, str. 158.

⁴⁷ B. Pick, str. 20 i br. 69, navodi jedan primerak jedanaeste godine i ističe izvesnost u čitanju tog broja (XI). F. Martin, str. 106 i br. 7.67.1, publikuje još jedan takav komad, iz privatne kolekcije (F. Kecskés, Bezdan, Jugoslavija).

⁴⁸ J. P. Callu, La politique monétaire des empereurs romains de 238 è 311, Paris, 1969, 14 i dalje.

⁴⁹ A. Alfcldi, naved. rad, str. 146.

⁵⁰ F. Martin, str. 13.

⁵¹ V. Pick, I. Vass i I. Winkler, v. gore napom. 10.

⁵² B. Cserni i P. Kirbly, v. gore, napom. 10.

⁵³ O tome v. I. Winkler, str. 156,

⁵⁴ Dessau ILS 7145.

Nikola Crnobrnja
Coinage of the province of Dacia

Introductory Remarks

The province of Dacia constituted a part of the Roman Empire from the second Trajan's war against Decebalus (105-106), up until AD 272, when Aurelian finally withdrew from these lands in the long history of Roman expansion, Dacia was the last territory to be conquered and the first one to be permanently abandoned. It comprised the major part of modern Transylvania. Its northern borders were at the Eastern Carpathian Mountains, and it reached the Banatian Mountains in the west and Muntenia in the east; in the south, at the Danube banks, Dacia bordered upon Moesia Superior and Moesia Inferior. These lands were rich in timber and silver, golden, and iron ores. The main communication started at the Iron Gates and ran northwards, thus linking Drobeta, at the northern side of Trajan's bridge, with Sarmizegethusa, Apulum, Potaissa, Napoca and Porolissum. During Hadrian's reign, the province was divided into two, and subsequently into three administrative units: Dacia Inferior, Dacia Superior and Dacia Porolissensis. The third district, located in the area of the town Porolissum, was the last one to be constituted. At the beginning of the Marcomannic wars, the three units (Provincia trium Daciarum) were assigned an imperial governor of consular rank. In the mid-third century, the raids of barbarian tribes into the territory of Dacia were constantly getting fiercer and more devastating. Consequently, the Emperor Aurelian, having realised that it was impossible to defend the territory of the province, transferred the majority of Dacia's inhabitants into the lands south of the Danube, what is today eastern Serbia and western Bulgaria. In order to preserve the memory of the lost provinces in these parts, the Emperor founded the new ones: Dacia Ripensis and Dacia Mediterranea.

The city of Apulum was the headquarters of the legio XIII Gemina during the entire period of existence of the Roman province of Dacia. From the time of reign of Marcus Aurelius on, legio V Macedonica was also stationed in Dacia, with its headquarters in the city of Potaissa. In defending the province, numerous auxiliary troops supported these two legions. The capital of Dacia was the colony of Sarmizegethusa (Colonia Ulpia Traiana Augusta Dacica Sarmizegethusa). Numerous other settlements, such as Apulum, Dierna, Drobeta, Napoca, Porolissum, Potaissa, Romula, were given the status of colonies or municipia. Along with the growth of urban centres, due to trade, exploitation of the mines and immigration from the other provinces of the Empire, the process of Romanization of the provincial population was taking place.^[1]

*

During the period from AD 246 to 256/7 (i. e. from Philip I to the time of the joint reign of Valerian and Gallienus) copper and orichalcum coins were minted in the mid-Danube area bearing the reverse legend PROVINCIA DACIA. In the reverse exergue, they show marks of a local chronological system. These marks can be followed during the entire period of minting, which lasted eleven years (AN I to AN XI). In the sixth year of the local era (AN VI) no PROVINCIA DACIA coin seems to have been issued.^[2]

This kind of coinage (in the sequel, for the sake of the reader's convenience, we shall refer to it in the abbreviated form: P(rovincia) D(acia) C(oinage), obviously intended for the province of Dacia. belongs to the large group of Roman local currencies (produced by cities or, less often, whole provinces); however, that group comprises only few mints which marked their coins by the years of an era. Judging by its status (the mint associated with the mother-province), its geographical, cultural and historical context, as well as by the usage of the chronological marks (AN I - ), the PDC is closely related to that of the colony of Viminacium/Moesia Superior. They both present numismatical as well as historical interest; especially, they are important for the chronological research in the mid-third-century events in the Danubian provinces.

The publication of the famous numismatical work of J. Eckhel, at the end of XVIII century, arose interest in collecting and studying the PDC.^[3] A detailed account of the further history of the studies in the PDC is found in I. Winkler's article. It shows that the scholars' attention has been focused on two basic questions: when the issue of the PDC began (which is intimately related to the problem of the exact dating of the beginning of AN I), and where the coins were minted (in Viminacium - the capital of Moesia Superior, or in one of Dacia's cities).^[4]

B. Pick's volume, so far the most important contribution to the study of the coinages of Dacia and Moesia, was published in the last years of XIX century,^[5] its first chapter deals precisely with the PDC. B. Pick's Corpus describes all the specimens of the PDC known at the time and classifies its reverse types (the "five types" classification which is still in general use). He has also suggested that the beginning of the local era should be dated in July or August of AD 246. Later scholars have noted some fresh variants^[6] and dealt with some new problems, especially with the problem of the mint's location.^[7] The thesis that the PDC was produced in Dacia herself was challenged by A. Alföldi's stylistic analysis^[8] of some Dacia and Viminacium issues.^[9] Alföldi's conclusion was that all the PDC had been minted in Viminacium.^[10] The scholarly consensus as to that question has not been reached as yet.^[11]

The importance of I. Winkler's article "Moneda 'Provincia Dacia'" should also be acknowledged. It treats all the crucial aspects of the PDC. Among other things, I. Winkler registers, for the first time, the geographical distribution of many finds of the PDC - both in the territory of Romania and in the adjacent areas.^[12]

The booklet "Kolonialprägungen aus Moesia Superior und Dacia" by F. Martin, recently published, comes almost a century after Pick's fundamental study. Martin's primary intention has been to systematise the numismatic material already known from museums and private collections.^[13] But he also publishes a number of new variants and suggests some historical-numismatical conclusions. He emphasises the stylistic similarities between the PDC and the Viminacian aes, and reaffirms Alföldi's hypothesis that the PDC was produced in the mint of Viminacium. In this connection, Martin has pointed out that certain rare sestertii of Philip I's PDC share an identical mistake of the obverse legend with their Viminacian counterparts; in Martin's opinion that coincidence implies that both the coinages originated from the same mint, Viminacium.^[14]

Types and Legends of the Coinage of the Province of Dacia

The PDC bears names and portraits of twelve Emperors and members of their families respectively. The portraits are executed in the manner typical of the third century local coinages. The busts regularly face to the right. On the sestertii, the Emperors are crowned with laurel wreaths; Caesars are bare-headed, and Empresses wear diadems. On the dupondii (the only ones known so far are by Philip I) the Emperor is radiate. The asses (Philip I and Philip II) have the same insignia as the sestertii. The obverses of all the three nominals show the busts of the Emperors and Caesars wearing cuirass and paludamentum, while the Empresses are dressed in a stola.

The Imperial names and titles in the obverse legends are as usual. Normally they are in the nominative case, but certain obverses of Trebonianus Gallus and Valerian^[15] have them in the dative. The legends are engraved in continue, except on the rare examples issued by Otacilia Severa (MARCIAOTACI - LIASEVERAAVG = Marcia Otacilia Severa Augusta); the end of the Empress's crown makes the legend break between the letters I and L. (In order to make it easier for the reader, we shall transcribe them with blanks between words, thus changing the original scriptura continua. The blanks made by the engravers of dies themselves will be marked by dashes, as it has been done in the case of Otacia Severa's legend quoted in the foregoing lines). The obverse legends usually start behind the back of the bust of the Emperor (Empress or Caesar); in the case of a very long legend, it may begin as far as under the bust; a remarkable example of such a legend is found in Cat. No. 115 (Trebonianus Gallus).

On an issue of the fourth year, the cognomen of Trajan Decius is engraved as DECIOS.^[16] This mistake can be ascribed to the man who made the die; his origin was probably Greek, since the Greeks used to transcribe the sufix - ius in Roman names by – ios.^[17] There are some double-struck pieces; such is the case with a sestertius of Trajan Decius (Cat. No. 71) from the collection of Professor Svet. St. Dusanic. The legends of such pieces bear traces of both the striking. The collection here published includes one sestertius of Philip I with a mistake in the obverse legend: IMP M IVIL (!) PHILIPPVS AVG (Cat. No. 8, from AN I). The coin has been found in the area of Pozarevac, near Viminacium. F. Martin has recently published two other specimens of the same kind;^[18] one is in the National Museum of Hungary, and the other in Martin's own collection. A Viminacian sestertius of Philip I (AN VIII) has the same feature.^[19] As mentioned above (text and note 14), this similarity between the PDC and the Viminacian coins has led Martin to the conclusion that the PDC was produced in Moesia Superior - in Viminacium herself.

The characteristic of the PDC is the reverse legend citing the complete name of the province to which the coinage belonged: PROVINCIA DACIA. This is not a common occurrence in the whole repertoire of Roman local coinages. The reverse legend of the Viminacian aes - which otherwise offers the closest parallel for the PDC - displays significant differences: the PMS COL VIM cites the name of the province's capital (omitted in the case of the PDC) and has the name of the corresponding province in the abbreviated form. It should also be noted that the PROVINCIA DACIA (not provinciae Daciae, or the like, in a plural form) emphasises the administrative unity of the tres Daciae.

Like the PDC obverse legends, the reverse ones are sometimes engraved in continuo. More often, they are interrupted by certain elements of the representation.^[20] The marks of local years, AN I to AN XI, are put in the exergue of the reverses. These marks could help us identify the city of the mint (whose name, to repeat, does not appear in the legend) under two conditions: (a) that the era of the PDC can be proved to have been a city, not a provincial era,^[21] and (b) that a future find (epigraphically?) discloses an identical chronological system which can be safely attributed to a city of Dacia.

Reverse types appear in five basic forms, with a dozen of variants (a detailed description is given infra, in the Introduction to the Catalogue). Modern scholars follow the systematisation proposed by B. Pick almost a century ago (types A, B, C, D, E).^[22] Some new variants, though, have been described.^[23] All the types, except the type D (identified as Pax), show a female figure, seated or standing, dressed in a long robe and wearing a Phrygian cap. This is, without any doubt, the personification of the province of Dacia. The figure holds in her right hand a curved Dacian sword, a feature of the type which was intended to emphasise the local traditions. The same intention is obvious in the other element of the personification's representation - the Phrygian cap on her head.

The province situated north of the Danube was constantly threatened by barbarian raids, and the legionaries' help was indispensable for the defence; not unexpectedly, their symbols appear on all the types. The type A bears the arms of the two legions of Dacia (a lion for legio XIII Gemina, an eagle for legio V Macedonica), as well as a military sign - vexillum, which, in the hands of the province's personification, symbolises the whole exercitus Daciae. On the top of the sign, the abbreviation DF, meaning Dacia felix, is visible. The types B. C and E refer to Dacia's legions even more explicitly, since they depict the vexilla of both the units, with numbers V and XIII respectively engraved on the tops of the standards; also, the eagle and the lion accompany their respective vexilla. Even the type D, which otherwise does not depict the usual symbols of Dacian traditions (Phrygian cap, curved sword), has the lion (leg. XIII Gemina) and the eagle (leg. V Macedonica) as the military insignia. On the earliest variant of the type D, Pax (?) holds a sceptre with Victoria, the type's message being that the peace is achieved thanks to the victories of Dacia's army.

The reverse types of the PDC are essentially derived from the reverse types of the colonial coinage of Viminacium.

The influence of the Viminacian type B (in Pick's nomenclature),^[24] which appears for the first time in the Viminacian aes of AD 244 (AN IIII) and recurs several times after that year, seems to have been decisive. The type represents the personification of the colony of Viminacium (or the province of Moesia Superior) holding the standards of the two Upper Moesian legions, IIII Flavia and VII Claudia with their numbers and their "heraldic" animals (a bull for the IIII Flavia and a lion for VII Claudia) near the foot or at the top of the standards. This Viminacian reverse served as a model for the PDC types B and E (this latter being a derivation of the type B). The common elements are both numerous and important: the female personification, the vexilla bearing the legions' numbers, and the "heraldic" animals. The PDC type C is similar, too, but it depicts the personification seated, not standing.

The Pax reverses - which have a female figure holding an olive branch in her raised right hand, and a sceptre^[25] or a sceptre with Victory^[26] in her left hand - are introduced into the coinages of Dacia and Viminacium approximately at the same moment, i. e. AD 250/1 (AN IIII for the PDC; AN XI at Viminacium). Later issues of this type are not completely identical in these two mints. The main difference concerns the personification's attributes: the Viminacian Pax holds a globe in her left hand,^[27] while the PDC Pax holds a wreath and a sceptre.^[28]

The reverse type of the first PDC issue (type A, AN I and AN II) shows the personification of Dacia holding a curved sword in one hand and a standard with the DF letters in the other (at the woman's feet an eagle and a lion can be seen). It has usually been considered an original one.^[29] However, there is a remarkable detail which connects this type too with the Viminacian coinage. A variant of the Viminacian type B (AN IIII) has the personification hold one vexillum only.^[30] That vexillum bears the numbers of both the Upper Moesian legions, in a way analogous to the DF standard, just mentioned, which alludes to the entire army of Dacia. This point of iconographical similarity between the two types suggests that the model of the PDC type A should also be sought in the coinage of Viminacium.

In sum, the fact should be stressed that the Viminacian and PDC reverse types (as well as their legends) are close, both iconographically and with regard to their propaganda meaning.

Monetary Production

The numbers of the PDC issues and variants known so far are markedly smaller than those of the Viminacian coinage. The same may be said of the quantities of specimens found in hoards or preserved in private and museum collections.^[31] All In all, it may safely be concluded that the production of the PDC was not very abundant.^[32]

The finds of the PDC aes are most frequent in the territory of its province (modern Romania), but they are also registered in the other Danubian provinces. The collection of Professor Svet. St. Dusanic consists mainly of the material assembled in the territories of the provinces of Moesia Superior and Pannonia; that conclusion follows from the numerous notes made by Professor Dušanić himself. Such notes refer to Cat. Nos. 8, 60 and 140 (found in the area of Požarevac), Nos. 10, 49, 93 and 122 (Kranj, formerly in the collection of A. Pogačnik). Nos. 17, 66, 68 and 119 (Belgrade, formerly in the collection of Voja Jovanović), Nos. 132, 150, 169 and 172 (Belgrade, the Danube bank, coil. V. Jovanović), Nos. 30 and 139 (Salakovac, coil. Žarko Petrović), Nos. 36. 126 and 170 (Kostolac, coil. Veljko Radojčić), Nos. 38, 41, 42 and 62 (Zagreb, coil. S. Bakota), No. 39 (Belgrade, coil. B. Pašković), No. 58 (the area of Brestovik), No. 64 (Sremska Mitrovica), No. 72 (Kostolac, coil, Georgije Orlov), Nos. 76 and 176 (Novi Sad, coli. Todor Veselinović), Nos. 113 and 116 (Belgrade, coil. Vojislav Mihailović), No. 128 (Belgrade, the Danube bank, coil. V. Mihailović), Nos. 151 and 153 (Kostolac), No. 162 and 166 (coil. G. Orlov), No. 179 (Veliko Gradište) and No. 183 (Višnjica, the Danube bank, coil. Vladimir Madžarević). The area of Viminacium is probably the most important source of the PDC pieces in Svet. St. Dušanić's collection.

In spite of the facts that the PDC aes that belonged to the late Professor Dušanić originates from a relatively narrow territory and that his PDC collection, as, a whole, is not a very large one, a chronological and statistical analysis of that material brings forward results which accord with what we know of the chronological and statistical features of the PDC in general.^[33]

Statistically examined (the foregoing table), the collection of Professor Svet. St. Dušanić shows the changes in the volume of the production of the PDC during the eleven years of the local era. The productivity was markedly high during the fifth year (AD 250/251), and relatively abundant during the first (AD 246/247) and the third years (AD 248/249). It is not without interest to note that the peaks of the production of the Viminacian coinage are, roughly speaking, contemporaneous.^[34]

*

As far as we know, the metallic content of the PDC has never been chemically analysed. The colour of the pieces, as well as their general similarity with the Viminacian aes (which, for its part, has been the subject of more than one chemical analysis),^[35] suggest the conclusion that the PDC was minted from copper (sestertii and asses) and copper alloys (dupondii). In the early issues, the metallic content seems to be very good.

Despite some contrary opinions, the three denominations of the PDC are best identified as sestertii, dupondii and asses.^[36] The smaller two, comparatively rare, were produced for a short time only. It seems significant that their production was restricted to the short intervals during the first three years of the local era. This was a relatively prosperous period of the mid-third-century life in the Danubian lands. That circumstance explains not only the occurrence of small denominations (in the PDC and the Viminacian aes alike), but also the high quality of the PDC with the AN I - AN III marks. From the fourth year on, Dacia's coins tend to be technically rougher and obviously made from less pure metal/alloys. The type E, struck during the last two years of the PDC (AN X and AN XI), clearly shows some characteristics of a barbarian coinage.

An analogous tendency towards deterioration, especially from AN IIII on, is reflected in the average weights of the PDC sestertii. The data obtained from the pieces in the collection of Professor Svet. St. Dusanic are as follows: AN I - 14.92 g (20 pieces). AN II - 13.82 g (14), AN III - 14,71 g (29), AN IV - 13.33 g (5), AN V - 10.37 g (78), AN VII - 10,01 (2), AN VIII - 9,06 g (14) and AN X - 8,56 g (10). This roughly corresponds to F. Martin's figures derived from a much larger statistical group.^[37] The average weights of the Viminacian sestertii show that the Viminacian aes is heavier than the PDC.^[38] The difference is partly due to their respective states of preservation. The PDC specimens found in museums and private collections tend to be worn out.^[39] They are difficult therefore to identify and describe; also, as such, they are deprived of a relatively high percentage of their original weights. On the contrary, the Viminacian coins (the case of the sestertii is especially instructive) are not only of a greater original weight but they are frequently quite well preserved. The poor preservation of the majority of the PDC production indicates i. a. that it used to be kept in circulation for a long time (it is scarce in hoards) - an indirect testimony to the general dearth of the copper currency in the mid-third-century Dacia.

Chronological Problems

The PDC was produced within the period of eleven years, AD 246/7-256/7 (AN I to AN XI of the local era). As noted above, no coins were issued during the sixth year (AN VI = 251/252). The marks AN VI found on certain pieces of Valerian and Gallienus - such as Cat. No. 168, infra - are best explained as a mistake of the engraver.^[40]

Scholars have suggested various dates for the beginning of the PDC.^[41] With good reason, the majority of modern numismatists accept B. Pick's proposal which puts the beginning of the first year of the local era in July - August 246.^[42] This is also the probable terminus a quo for the PDC itself. Generally speaking, though the PDC bears the local year-marks, we need not assume that the minting proceeded throughout a local year; within one such year, the mint may have been active, say, only for a month or so, or not active at all, as was the case with AN VI.

Pick's chronology is based upon the fact that the PDC includes Aemilian's sestertii from both AN VII and AN VIII. As the short-lived reign of Aemilian belongs to the period of July - September, 253,^[43] Pick has concluded that the turn of the "Dacian" year should be put in the summer.

Pick's suggestion is in harmony with all the numismatical and historical evidence. According to a further connection of his, the beginning of the first year (and the minting probably started before long) significantly coincided with certain important events of Dacia's history. In about 246, Philip I prepared, or began, his campaign against the tribe of Carpi, who were a constant danger for the frontiers of Dacia.^[44] The Emperor probably introduced the local era of Dacia and gave the province the right to issue its aes on the same occasion.^[45] Both the measures will have had their propaganda function - to celebrate the Emperor's victory planned or already achieved.^[46] Of course, economic considerations were in play, too: the new currency had to alleviate the province's need of small money.

The PDC ceased during the eleventh year (256/257). Only few pieces of Gailienus, of a very bad execution, have been published with the AN XI mark.^[47] The mint's work ended because of Dacia's difficulties - economic and military alike - of the later 250's. But we must not forget Gailienus' policy to put an end to all local issues in the Empire.^[48] It led to the closing of the Viminacian mint too, approximately two years before Dacia's AN XI, though the conditions of life at that time vi/ere far better in Moesia Superior than the tres Daciae.

The Location of the Mint

As already stressed supra, scholars do not agree upon the problem of identification of the PDC mint. The mint has been sought either in Viminacium or in one of Dacia's cities.

A. Alföldi's hypothesis that the PDC was produced in Viminacium is based upon his stylistic and iconographic analysis of the two coinages.^[49] In his opinion, the similarity of the Pax reverses (AN XII at Viminacium, AN V of the PDC) seems especially illustrative. F. Martin has recently reinforced this line of argument by pointing out, first, that an identical mistake (IVIL instead of IVL) in the obverse legends of Philip I's sestertii closely connects the Viminacian aes of AN VIII and the PDC of AN I. Secondly, Martin has insisted upon the specimens which, in his opinion, display stylistic affinity, or even identity, of the portraits of Philip I and Philip II as appearing on the PDC (AN III) and the Viminacian coins (AN VIIII.)^[50]

However, the fact should be stressed that the differences between the PDC and the Viminacian aes are great throughout the period of the two mints' parallel work. The coinage of Viminacium is both heavier and technically better than its Dacian counterpart; the contrast is particularly sharp in the reign of Valerian - Gailienus. Stylistically, the portraits of the Emperors, as well as the majority of the reverse types, are seldom similar enough. From that point of view, the differences between the Viminacian and Dacian sestertii sharing the IVIL mistake seem quite instructive. The two series are dissimilar in many respects, which shows that they were not minted from the same dies; even their dies' engravers must have been different people. The occurrence of the IVIL in their obverse legends, as well as some common features in their style, are best explained if we take that the engravers of dies for the PDC copied, from time to time, the Viminacian coins themselves (their legends and/or portraits); it should be noted that, whenever we have to deal with very similar issues of the Viminacian aes and the PDC, these former are earlier in date. On the other hand, A. Alföldi's and F. Martin's hypothesis involves serious difficulties of a practical order. It would have been both inconvenient and unsafe for the Romans to transport large quantities of aes from Viminacium, across the Danube, to (say) Sarmizegethusa or Porolissum.

Therefore, we are inclined to accept the thesis - preferred by the majority of modern scholars - that the PDC was minted in Dacia herself. Two Dacian cities have been considered in that connection: Sarmizegethusa, or less often, Apulum.^[51] Both of them were important administrative and economic centres. In the case of Sarmizegethusa, certain epigraphic indications have been adduced to support the attribution of the mint to that place - but they are far from being conclusive.^[52] However, to judge from the analogy of the Upper Moesian coinage, produced in the city which was the seat of the province's governor at the same time, Sarmizegethusa would be a likelier candidate than Apulum, since she was the capital of the tres Daciae. On the other hand, there is an inscription dated anno primo [f]acti municipi (Apuli):^[53] it reveals that, probably, the municipium Apulum used a local era. If that tradition of using a local year was re-established at a later date (e. g. on the occasion of restitutio of the colony of Apulum), and if the AN I etc. marks of the PDC are to be interpreted as denoting a city, not a provincial era, the possibility of the mint's location at Apulum should be seriously considered. However, both these assumptions remain rather improbable. To sum up, the PDC was minted in Dacia, in a city which is not identifiable as yet.

Acronyms

B. Pick = B. Pick, Die antiken Münzen Nord-Griechenlands, Band I: Dacien und Moesien, Berlin, 1898.

I. Winkler = I. Winkler, Moneda "Provincia Dacia", Studii si cercetari de numismatica, Vol. V, Bucuresti, 1971, 145-160.

B. Borić = B. Borić -Brešković, Novac kolonije Viminacijuma u zbirci Svetozara St. Dušanića, Beograd. 1976. (Coins of Viminacium in the Collection of Svetozar St. Dušanić, Belgrade, 1976).

F. Martin =F. Martin, Kolonialpragungen aus Moesia Superior und Dacia, Budapest, 1992.

Footnotes

¹ On the various problems of the history of Roman Dacia see: C. Daicoviciu, La Transylvanie dans I'antiquité, Bucarest, 1938. A. Stein, Die Reichsbeamten von Dazien, Budapest, 1944; D. Tudor, Oltenia romana, Bucuresti, 1958; I. I. Russu, Inscriptiones Daciae Romanae I, Bucuresti, 1975, p. 9-32 (the other volumes of that Corpus are also indispensable for every modern historian of Roman Dacia); H - Ch. Noeske, Studien zur Verwaltung und Bevölkerung der dakischen Goldbergwerke in römischer Zeit, Bonner Jahrbücher 177, 1977, 271-416.

² The AN VI appears on certain rare sestertii of Valerian and Gallienus (B. Pick, Nos. 59 and 65), obviously due to the engraver's mistake.

³ J. Eckhel, Doctrina Numorum Veterum, Vol. II, Vindobonae, 1794.

⁴ See I. Winkler, p. 147 f., with bibliography.

⁵ B. Pick, p. 1 - 20.

⁶ E. g.: N. Vulić, Prägungen der Dacia und von Viminacium, Numism. Zeitschrift XXXIV (1902), 139 - 141; J. Brunšmid, Unedierte Münzen von Dacien und Moesien in kroatischen Nationalmuseum in Agram, Num. Zeit. XXXV (1903), 206-7; Ö. Gohl, Daciai es Moesiai pénzek. Numizmatikai Közlöny V (1906), 77 ff. (non vidi): E. Kovács, Variantes inédites de monnaies de la Dacie et d'Istros, Dolg. Cluj, 1911, 296-9 (non vidi).

⁷ Cf. I. Winkler, p. 146 and note 14 (with bibliography).

⁸ A. Alföldi, A daciai tartományi pénzek verdéje, Num. Közl. XXVI - XXVII (1927 - 8), p. 146.

⁹ Cf. infra, text to note 49.

¹⁰ That proposal was first criticised by M. Macrea, Viata in Dacia Romana, Bucuresti, 1969, p. 327 f.; cf, I. Winkler, p. 158 and 160 (summary); infra, text with notes 49-54.

¹¹ I. Winkler. p. 145 f., with refs. to previous scholarship (e. g. B. Pick, p. 2 and 1. attributed the mint to Sarmizegethusa; B. Cserni and P. Kiráiy to Apulum).

¹² I. Winkler, p. 153-6 and notes 39-75; infra, text and note 14.

¹³ His own collection included.

¹⁴ F. Martin, p. 13, on his Nos. 2.16.2 (Viminacium) and 2.51.2 (Dacia).

¹⁵ B. Pick, Nos. 50 and 52 (Trebonianus Gallus); F. Martin No. 7.52.1 (Valerian, the variant unknown to Pick).

¹⁶ B. Pick, No. 36; see also infra, Cat. No 70.

¹⁷ The coinage of Viminacium shows analogous traces of the Greek influence, see Slob. Dušanić, Numizmatičke vijesti V, 1958, 12, p. 4

¹⁸ F. Martin, No. 2.51.2.

¹⁹ F. Martin, No. 2.16.2.

²⁰ The places of interruption vary; this has served I. Winkler (p. 149) and F. Martin (see his Catalogue) as a criterion for determining certain variants of the PDC.

²¹ The two kinds of local eras are difficult to distinguish in some cases, see Slob. Dušanić, The Era of Viminacium, Kovanje i kovnice antičkog i srednjevekovnog novca, Beograd, 1976, p. 53 ft. Cf. below, text to note 53.

²² B. Pick, p. 5.

²³ See e. q. F. Martin, Nos. 2.58.1 and 2.68.2 (Philip I); 2.79.1 (Otacilia Severa);

3.62.1 (Etruscilla); 5.57.1 (Treb. Gallus); 7. 52.1, 7.54.1, 7.56.1 and 7.58.1 (Valerian); 7.65.1 and 7.66.1 (Gailienus).

²⁴ B. Pick, Nos. 85 f., 98; B. Borić, Nos. 475 (T. XL) and 478 (T. XLIV); F. Martin, No. 3.22.1.

²⁵ B. Pick, Nos. 38 (the DPC: Decius, type D¹) and 126 (Viminacian aes: also Decius).

²⁶ B. Pick, Nos. 38 (Decius, PDC, type D) and 123 (Decius, Vim.).

²⁷ F. Martin, No. 3.08.1. Cf. F. Martin, No. 3.19.1 (Decius); B. Pick, Nos. 132 (Decius, AN XII), 138 (Etruscilla), 144 (Decius II), 150 (Quintus), 159 (Quintus as Gallus' coruler).

²⁸ On the sestertii of Trajan Decius (F. Martin, Nos. 3.54.1 and 3.56.1), Etruscilla (Nos. 3.59.1 and 3.61.1), Decius II (No. 3.632) and Quintus No. 4.52.6), the personification of Dacia holds a sceptre in her left hand; beginning with the reign of Trebonianus Gallus (Nos. 5.52.1 and 5.54.1) and Volusian (Nos 6.52.1 and 6.54.1), the personification holds a wreath (cf. Nos. 7.52.1, 7.55.1, 7.56.1 and 7.58.1, Valerian).

²⁹ I. Winkler, p. 149.

³⁰ B. Borić, Nos. 402 and 404 (T. XXXIV), and F. Martin, Nos. 1.42.1 and 1.43.1. In her right hand, the personification has a hare.

³¹ I. Winkler, p. 153-5. The PDC sestertii have been found, in small numbers, in two hoards from Illyricum: Domavia (Ć. Truhelka. Die Drinathalstrasse im Bezirke Srebrenica, Wissenschaftliche Mittheilungen aus Bosnien und der Herzegovina 1, 1893, p. 310-14) and Sirmium (G. Orlov, Nalaz rimskog novca kolonije Viminacijuma i provincije Dakije na lokalitetu Vrkašice kod Sremske Mitrovice, Starinar, n. s. XXI, 1970, p. 154 - 161).

³² According to J. Brunšmid's estimate (p. 25), based upon the statistics of finds from the Pannonian part of the Danube, the ratio of the Viminacian versus the PDC sestertii is seven to one. The finds in the cemeteries of Viminacium give that ratio as 15:1 (personal communication by V. Ivanišević).

³³ Cf. Winkler, p. 153 - 6; F. Martin, Table, p. 20.

³⁴ See B. Borić, p. 16.

³⁵ V. Simić, Rezultati ispitivanja hemijskog sastava bronzanog novca kovanog u Viminacijumu, Zbornik Narodnog muzeja u Beogradu VII, 1973, p. 197-205.

³⁶ See, for the Viminacian aes, B. Borić, p. 11 (with bibliography).

³⁷ F. Martin, p. 20.

³⁸ B. Borić, p. 14.

³⁹ Cf. I. Winkler, p. 153-5.

⁴⁰ Cf. above, note 2

⁴¹ Cf. I. Winkler, p. 145-7 (with bibliography).

⁴² B. Pick, p. 5.

⁴³ For a recent discussion see M. Jessop Price, The Lost Year: Greek Light on a Problem Roman Chronology, Numismatic Chronicle 13, 1973, p. 76.

⁴⁴ B. Pick, p. 4; F. Martin, p. 10 and 13. Cf. the series of Philip's antoniniani with the reverse legend Victoria Carpica (RIC IV - 3, No. 66), usually dated AD 247 - 249. If. its terminus a quo is well determined, Philip had no significant military success against the Carpi as early as 246; in that year, he will have begun his preparations for the campaign.

⁴⁵ B. Pick, p. 4 and F. Martin, p. 10 and 13.

⁴⁶ Cf. also I. Winkler, p. 158.

⁴⁷ B. Pick, p. 20, No, 69; F. Martin, p. 106, No. 7.67.1.

⁴⁸ Cf. J. P. Callu, La politique monétaire des empereurs romains de 238 è 311, Paris, 1969, p. 14 ff.

⁴⁹ See above, note 8.

⁵⁰ F. Martin, p. 13.

⁵¹ Supra, note 10.

⁵² Cf. the discussion by I. Winkler, p. 156.

⁵³ Dessau ILS 7145.

Katalog

Kataloška obrada novca izvršena je prema radu Behrendt-a Pick-a: Die antiken Münzen von Dacien und Moesien, Berlin, 1898. U katalogu delo je navedeno u skraćenom obliku (V. Pick); uput se nalazi ispod naslova koji daju oznaku reversnog tipa, odnosno godine lokalne ere. Rubrike kataloga sastoje se od sledećih alineja: redni broj novca, njegova težina i prečnik, natpisi aversa i reversa i njegov inventarski broj u legatu prof. Svet. St. Dušanića (odnosi osa aversa i reversa vide se niže).

Legat prof. Svet. St. Dušanića predat je Muzeju grada Beograda 1971. godine. Legator ga je popunjavao novim primercima sve do svoje smrti, aprila 1990. godine. Jedan broj primeraka priložili su nedavno legatorovi prijatelji, na čemu im Muzej izražava toplu blagodarnost. Verujemo da će legat prof. Svet. St. Dušanića biti na taj način obogaćivan i u budućnosti, te se zbirka koju ovde objavljujemo ne sme smatrati zatvorenom celinom. Katalog daje njeno stanje na kraju 1992. godine.

Opisi (tipovi) reversnih predstava dati su, skraćeno, pod slovima A-E. Tipovi i varijante kojih nema u zbirci pokojnog Svet. St. Dušanića izostavljeni su iz spiska koji sledi:

A... Personifikacija provincije Dakije, u vidu žene odevene u dugu haljinu sa frigijskom kapom na glavi, stoji okrenuta u levo. U desnoj ruci drži povijeni mač, u levoj veksilum s natpisom DF (= Dacia felix); levo od nje je orao s vencem u kljunu, desno lav.

A¹... Jednak prethodnom, s tim što personifikacija Dakije povijeni mač drži u levoj ruci a veksilum (bez natpisa) u desnoj.

V... Personifikacija Dakije stoji, u desnoj ruci drži povijeni mač, u levoj veksilum s brojem XIII (= legio XIII Gemina). Levo od personifikacije uspravljen je Drugi veksilum, s brojem V (= legio V Macedonica). Levo orao, desno lav.

D... Personifikacija Mira (Rah ?) stoji, u desnoj uzdignutoj ruci drži maslinovu grančicu, u levoj skiptar - katkad skiptar i venac (u katalogu se ukazuje na te komade oznakom *, koja sledi reversni natpis).

E... Personifikacija Dakije, desnom i levom rukom pridržava po jedan veksilum (bez brojeva legija). Levo orao, desno lav.

Delovi natpisa na aversima i reversima koji su usled oštećenosti ili istrošenosti novca više ne čitaju obuhvaćeni su uglastim zagradama.

Horizontalnom crtom (-) naznačen je primetniji razmak između pojedinih slova na natpisima.

Skraćenica "isti" znači: isti natpis.

Odnosi osa aversa i reversa su:

� �Kat. br. 1, 2, 18, 22, 23, 25, 26, 27, 30, 36, 37, 39, 40, 42, 47, 50, 53, 54, 59, 60, 65, 67, 68, 69, 72, 73, 75, 77, 79, 80, 82, 85, 88, 89, 90, 92, 93, 94, 95, 98, 99, 100, 101, 103, 104. 106, 107, 108, 109, 112, 113, 114, 120, 123, 124, 125, 126, 128, 134, 136, 138, 139, 140, 142, 144, 145, 147, 153, 154, 155, 156, 157, 160, 161, 162, 163, 169, 174, 179, 180 i 181.

� �Kat. br. 5, 24, 31, 41, 44, 48, 49, 62, 70, 71, 74, 76, 81, 83, 86, 91. 96, 97, 105, 110,

117, 118, 119, 121, 122. 131, 132, 135, 143, 149, 166, 167, 168, 170, 173, 175, 177, 178, 182 i 183.

� �Kat. br. 4, 7, 10. 11, 13, 14, 28, 32, 33, 45, 46, 52, 63, 78, 115, 129, 146, 150, 151, 159 i 164.

� �Kat. br. 3, 6, 8, 9, 12, 15, 16, 17, 19, 20, 21, 29, 34, 35, 38, 43, 55, 57, 58, 61, 64, 66, 84, 102, 111, 127, 130, 133, 141, 148, 158, 171, 172 i 176.

� �Kat. br. 56, 87, 116, 152 i 165.

� �Kat. br. 51.

FILIP OTAC (244—249)

I GODINA LOKALNE ERE (246/247)

OTACILIJA
žena Filipa Oca

I GODINA LOKALNE ERE (246/247)

FILIP SIN (244—249)

I GODINA LOKALNE ERE (246/247)

III GODINA LOKALNE ERE (248/249)

DECIJE (249 - 251)

GODINA LOKALNE ERE (249/250)

ETRUSCILA
Žena Decija

DECIJE MLAĐI (249—251)

KVINT (249—251)

GAL (251—253)

VOLUSIJAN (251 - 253)

EMILIJAN (253)

VALERIJAN (253—260)

GALIJEN (253—268)

"Velika bronza" (V. Pick, broj 67 - reversni tip D), 3 komada

Appendix
Bojana Borić-Brešković
Novac kolonije Viminacijuma

Prvi deo ostavšine profesora Svetozara St. Dušanića, koji sadrži 1700 primeraka bronzanog novca kolonije Viminacijum, objavljen je 1976. godine kao katalog br. VII serije ''Zbirke i legati Muzeja grada Beograda'' (v. B. Borić-Brešković, Novac kolonije Viminacijuma u zbirci Svetozara St. Dušanića). Poštujući želju profesora Dušanića da se njegov legat stalno dopunjava, legatorovi prijatelji poklonili su 1992. g. Muzeju još 32 komada novca ove kolonije i mi ih ovom prilikom objavljujemo.

Novac je određen prema standardnom delu V. Picka, Die antiken Mьnzen Nord Griechenlands, Bd. I, Dacien und Moesien (1 Halbbd.), Berlin 1898, koje navodimo skraćeno, po imenu autora (Pick) i sa brojem kataloške jedinice.

Predstave na aversu su uobičajene. Bista cara je uvek okrenuta na desno, u oklopu i paludamentumu, sa lovorovim vencem na glavi na velikoj i maloj bronzi (sestercij i as) - kat. br. 1, 2, 4-9, 11-14, 16-25, 28-32, i zrakastom krunom na srednjoj bronzi (dupondij) - kat br. 3, 10, 15. Bista cezara je gologlava, samo u oklopu - kat. br. 26, 27.

Reversni tipovi označeni su u katalogu slovima od A do S, kojima odgovaraju sledeći opisi:

A - Personifikacija Mezije u hitonu stoji spreda, glavom okrenuta na levo, između bika s leve strane i lava s desne strane.

A¹ - Opis jednak prethodnom, ali sa odstupanjem u predstavi lava s desne strane: lav sedi sa uzdignutom prednjom šapom.

A² - Opis kao pod A, ali je hitonu dodat himation.

V - Kao A², ali personifikacija u svakoj ruci drži po jedan veksilum sa brojevima legija: VII, odnosno IIII.

S - Kao A², ali personifikacija u uzdignutoj desnoj ruci drži grančicu, u levoj rog izobilja. Na rogu izobilja stoji Viktorija sa palminom granom u jednoj i vencem kojim ovenčava personifikaciju u drugoj ruci.

Odnosi osa aversa i reversa su:

 Kat. br. 1, 4, 6, 15, 17, 19, 26, 27, 30 i 31.

 Kat. br. 2, 3, 5, 9, 10 11, 12, 16, 20, 21, 22 i 24.

 Kat. br. 7, 14, 18, 25 i 28.

 Kat. br. 8, 13, 23, 29 i 32.

GORDIJAN III (238—244)

FILIP OTAC (244—249)

DECIJE (249—251)

KVINT (249—251)

GAL (251—253)

GALIJEN (253-268)

// Projekat Rastko / Arheologija //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]