|
|
 |
|
 |
Elektronsko izdanje
Zajednički poduhvat TIA Janus i Ars Libri
Ars libri i Kremen
Beograd
2001
Biblioteka Lavirint
Knjiga 10
Da bi se istražilo jedno maleno naselje iz epohe mlađeg kamenog doba, otpočeto je 1965. godine sa arheološkim iskopavanjem na niskoj dunavskoj terasi pokraj Lepenskog Vira. U tom trenutku niko nije ni slutio da je ovo mesto, koje se nalazi u bespuću Đerdapa, nekada bilo i središte jedne od najsloženijih i najblistavijih kultura praistorije. To je postalo jasno tek 1967. godine. U toj su godini, ispod naselja prvih zemljoradnika i stočara iz razdoblja oko 5300-4800 godina stare ere, otkriveni spomenici koji su iznenadili ceo svet: u sedam velikih, sukcesivno podizanih naselja ribolovaca, lovaca i skupljača hrane (Proto-Lepenski Vir, Lepenski Vir Ia-e, Lepenski Vir II), nađeni su: brojna planski građena staništa, grobovi koji dokumentuju čudne pogrebne rituale, obilje majstorski izrađenih alatki od kamena, kosti i roga, raznovrstan nakit, pločice sa urezanim znacima sličnim pismu i monumentalne skulpture od kamena. Odmah se moglo ustanoviti da su sve ovo ostvarenja od pre 5300. godina stare ere, a to je značilo da su ribolovačko-lovačke zajednice koje su naseljavale terasu pokraj Lepenskog Vira prve u Evropi uspostavile složene privredno-društvene odnose, prve ostvarile arhitekturu osobenog stila i prve modelovale monumentalne skulpture od džinovskih oblutaka. Tako se Lepenski Vir u 1967. godini pojavio na arheološkoj karti Evrope kao izuzetno značajan, ali i sasvim usamljen kulturni centar; njegovi spomenici, tako neobični i tako zagonetni, tada su samo ukazivali da u budućnosti treba očekivati slične arheološke spomenike koji će učiniti razumljivim sve ono što je ostvareno na ovoj maloj dunavskoj terasi.
U narednim godinama ova očekivanja su i realizovana. Zahvaljujući intenzivnim arheološkim istraživanjima obala Dunava, posebno u Đerdapu, do 1971. godine otkriveno je još desetak naselja iz istog razdoblja (Hajdučka vodenica, Padina, Vlasac, Ikoana, Kladovska skela i druga). Arheološka građa koja je u ovim naseljima nađena pokazala je da Lepenski Vir treba smatrati središtem jedne osobene i dugotrajne kulture koje se danas u arheološkoj nauci naziva s pravom kultura Lepenskog vira.
Kolevka kulture Lepenskog Vira je Đerdap, a njeni tvorci su potomci stare evropske populacije iz razdoblja starijeg kamenog doba (antropološki tip Brno-Pšedmost). Pred kraj ledenog doba (oko 20.000 godina stare ere) zajednice ove populacije nastanile su i pećine u Đerdapu i u njima su živele sve do oko 7000. godina stare ere, kada je opšta klima osetnije otoplila. Promena klime omogućila je život pod vedrim nebom , ali je faktor izolacije taj život učinio veoma složenim. Prva naselja podizana su na niskim terasama koje su redovno male i izolovane, jer ih po dužini preseca Dunav, a po širini zatvaraju strme padine okolnih brda. Zbog toga je teritorija koju u toku godine ekonomski koristi jedno naselje ne samo mala već i strogo ograničena. Svaka od ovih teritorija poseduje obilje vode, ogreva, divljači i jestivih plodova. Međutim, sva ova bogatstva ne bi bila dovoljna da obezbede vekovni život u jednom naselju s obzirom na veličine i izolovanost ovih teritorija. Ljudske zajednice u đerdapskom području nisu mogle da osiguraju egzistenciju stihijski, nekontrolisanim preuzimanjem prirodnih dobara, već samo uspostavljanjem novog privrednog i socio-kulturnog sistema.
Ovaj novi sistem formiran je postupno, a sa njime i kultura Lepenskog Vira. na konačno uobličavanje ove kulture, osim faktora izolacije, presudno je delovao faktor priraštaja stanovništva, odnosno uvećanje obima ljudskih zajednica. To jasno pokazuje strukture svih naselja koja su otkrivena na Lepenskom Viru.
Na osnovu broja staništa i grobova u najstarijem naselju (Proto-Lepenski Vir) može se pouzdano zaključiti da se zajednica koja je u njemu živela sastojala od tri do četiri biološke porodice, tj. najviše od dvadesetak članova. Ovaj broj je usaglašen kako sa veličinom nastanjenog prostora i pristupačnog terena tako i sa tradicionalnim načinom života. Ova usklađenost prouzrokovala je, međutim, privredno-društveni imobilizam, zbog čega se u najstarijoj fazi kulture Lepenskog Vira još ne zapažaju pojave koje bi bitnije razlikovale ovu kulturu od ostalih istovremenih kultura Podunavlja. malobrojnost zajednice, ograničenost komunikacija i svođenje ekonomski eksploatisane teritorije na neposrednu okolinu naselja, nužno uspostavljaju privredno-društvene odnose koji se zasnivaju na učešću svih odraslih članova zajednice u radu i korišćenju dobara, jednakim obavezama i istim pravima, na mehaničkoj solidarnosti koja je neprijateljski raspoložena prema svakom autoritetu i svim individualnim težnjama. Zbog toga je struktura ovog naselja još neartikulisana; pokojnici se sahranjuju bez određenog reda, a sve sirovine se dobijaju iz najbliže okoline.
Sasvim drugačiju sliku privredno-društvenog života pruža naselje iz naredne faze – Lepenski Vir Ia. ovo naselje se sastojalo od dvadesetak staništa i imalo je najmanje stotinak žitelja. Ovaj broj više ne odgovara veličini terena na kojem se živi i znatno premaša broj članova u tradicionalnim lovačko-sakupljačkim zajednicama. Pošto geomorfološke odlike terena nisu dozvoljavale ovoj mnogoljudskoj zajednici da reguliše svoju brojnost trajnim raseljavanjem, ona je morala da traži druga rešenja. Iz napora da se nađe izlaz iz ove teške situacije nastalo je sasvim osobeno privredno, društveno i ideološko ustrojstvo kulture Lepenskog Vira.
Uvećanje obima primarne zajednice propraćeno je nizom novih pojava. Staništa se više ne grade proizvoljno, već po utvrđenom obrascu. Njihove osnove precizno su razmeravane i uvek imaju oblik zarubljenog kružnog isečka pod uglom od 600. U središtu ovog naselja nalazili su se prostrani trg i velika kuća, a staništa oko njih raspoređena su u redove. Pokojnici se od ovog vremena sahranjuju van naselja. Samo pojedinci, najčešće muškarci i žene koji su doživeli duboku starost, sahranjuju se na trgu ili iza pravougaonih ognjišta koja su uvek građena od velikih i teških kamenih blokova.
Analiza ostatak flore i faune pokazuje da se u ovo vreme proširuje područje ekonomskog zahvata naselja i da se na njemu sučeljava nekoliko ekoloških zona. Svaka od ovih zona koristi se, međutim, samo izvesno vreme, i to u meri koja ne iscrpljuje njene prirodne potencijale. Da bi se izvori hrane i sirovina iskoristili u dovoljnoj meri i u pravo vreme, podižu se sezonski logori. Tako se već u toku starije etape kulture Lepenskog Vira uspostavlja kombinovana sedelačko-mobilna ekonomika. Podizanjem sezonskih logora, populaciono uvećana zajednica Lepenskog Vira obezbedila je veću ekonomsku dobit, a istovremeno se rasteretila viškom svojih članova. S druge strane, sedelačko-mobilna ekonomika nužno dovodi do podele rada i specijalizacije. Određeni broj članova zajednice činio je mobilnu grupu (verovatno odrasli muškarci), ali se i ova grupa delila na podgrupe specijalizovane za lov na određene vrste divljači, na iznalaženje pojedinih sirovina ili za sakupljanje plodova. Među članovima imobilnog dela zajednice (verovatno šene i deca) takođe se dele zaduženja, odnosno obrazuju se grupe za hvatanje kornjača i vodenih ptica, za vađenje krtolastih plodova ili za preradu pojedinih sirovina.
Ovakva podela rada u okvirima neproizvođačke ekonomike ne dovodi do sticanja privatnog vlasništva već do sve veće specijalizacije i isticanja sposobnosti pojedinaca. Složenost pogrebnih rituala pokazuje da se u ovo vreme formira društvo u kome neki pojedinci uživaju posebne povlastice za život i trajno poštovanje posle smrti. Ova hijerarhija mogla je da se zasniva samo na posedovanju onih znanja i sposobnosti koji imaju vitalan značaj za zajednicu. Poseban smisao za određene vrste poslova, posvećenost u tajne prirode ili sposobnost da se pronađu novi izvori hrane i sirovina verovatno su utvrđivali autoritet pojedinaca i obezbeđivali im povlašćen položaj u društvu.
Podela naselja na dva dela, koja se uočava u strukturi naselja Lepenski Vir I b-e i Lepenski Vir II, takođe je relevantna za proučavanje ekonomike i društva. Na osnovu brojnih etnoloških paralela može se pretpostaviti da ova podela naselja odražava rodovsku strukturu sa dualnom podelom u osnovi. Dualna organizacija obično podrazumeva i dalje društvene podele, ali se o njima ne može ništa određeno reći na osnovu arheoloških nalaza. Jedino se trg, koji postoji u svim ovim naseljima, može tumačiti kao mesto na kojem su obavljani razni rituali koji su objedinjavali sve delove zajednice u celini. Ovakva složenost odnosa u okviru jedne manje rodovske zajednice, komplikovana i odnosima sa zajednicama koje nastanjuju i ekonomski kontrolišu teritoriju u susedstvu, podrazumeva uspostavljanje brojnih tabua koji se članovima zajednice nameću obrednim ceremonijama ili obrazlažu odgovarajućim mitovima, Stoga u kulturi Lepenskog Vira osobeni način privređivanja prati i sasvim osobena religijsko-magijska praksa i za nju vezana umetnost.
Da bi svi delovi društva solidno funkcionisali, neophodno je da svaki pojedinac i svaki deo zajednice obavlja svoje dužnosti u određeno vreme i na očekivani način. Ovo je moguće postići jedino restriktivnim merama, odnosno nekim autoritetom. Na osnovu arheoloških dokumenata može se zaključiti da je u kulturi Lepenskog Vira taj autoritet bila religija.
U naseljima Lepenskog Vira otkrivena su kultna mesta i brojni sakralni predmeti. Monumentalne kamene skulpture koje su otkrivene u mnogim kućnim svetilištima, svakako su ikonografska ilustracija jednog složenog mita. Postavljane iz generacije u generaciju uz kućna ognjišta, ove skulpture od džinovskih oblutaka – na kojima su najčešće modelovane ribolike ljudske glave, ribe, jelen ili zagonetne arabeske – bile su za sve članove zajednice najveće svetinje koje su im otkrivale velike istine o svetu i određivale ponašanje u svakodnevnom životu. Preko oblutaka koji „nastaju“ i „žive“ u velikoj reci kraj naselja svi članovi zajednice povezuju se, za života i posle smrti, sa osnovnim i večitim elementima svoje životne sredine – sa vodom i kamenom. Postavljanjem oblutaka uz ognjište ovim elementima je približena i vatra, a preko nje – toplota i svetlost sunca. Glavni motivi koji se prikazuju na oblucima svakako su i osnovni sadržaji postojećeg mita. Verovatno se mislilo da se iz oblutka, kao iz velikog praiskonskog jajeta, rađa sve što živi, na prvom mestu ribolika bića (praroditelji ljudskog roda) i životinje koje se najčešće love (riba, jelen). Glavni elementi ovog mita su istovremeno i simboli za osnovne elemente neproizvođačke ekonomike (voda, kamen, vatra, riba, divljač). Tako su ove skulpture i ovaj mit trajno osiguravali bezbednost svim dobrima zajednice, kako društvenim tako i ekonomskim i sprečavali da se ona narušavaju ili proizvoljno koriste.
U razdoblju kada religija i umetnost dolaze do najvišeg uspona, na planu privređivanja ostvarena su dva podviga – pripitomljene su ili selekcionisane određene vrste životinja i kultivisane su neke vrste divljih žitarica. Ovo su dve glavne tekovine velike ekonomske revolucije (tzv. neolitska revolucija) koja je presudno uticala na razvoj kultura u Podunavlju. U kulturi Lepenskog Vira do ovih tekovina nije se došlo ni slučajno ni trenutno, tj. one su rezultat istrajnog posmatranja prirode, sistematizovanih znanja, brižljivog odabiranja i dugotrajnog negovanja odraženih vrsta biljnog i životinjskog sveta. U naseljima Lepenski Vir Ib-e nađeni su brojni predmeti na kojima su ugravirane zagonetne predstave i znaci, slične koordinatnom sistemu, skicama predela, slovima i brojkama. Njihov smisao ostaće tajna, ali ne treba sumnjati da su to da su to zabeleške o određenim zapažanjima. Jednoobraznost koja odlikuje sva svetilišta i kamen skulpture pokazuje da su u mlađoj etapi kulture Lepenskog Vira predačka znanja obelodanjena u celovit sistem. Iz tih razloga svetilišta Lepenskog Vira ne treba posmatrati samo kao mesta u kojima je ponikla jedna od najsloženijih religija praistorije i najstarija monumentalna skulptura Evrope, već i kao neku vrstu naučnih laboratorija u kojima su anticipirana znanja i veštine naredne, neolitske epohe.
Ostaci flore i faune iz naselja mlađe etape kulture Lepenskog Vira pokazuju da za prvim uspesima u kultivaciji žitarica i pripitomljavanju životinja nisu odmah usledili zemljoradnja i stočarstvo. Na osnovu celokupne arheološke građe, može se pouzdano utvrditi da je proteklo nekoliko stoleća pre nego što su ovi pronalasci svrsishodno iskorišćeni. Stanovnici naselja iz mlađe etape kulture Lepenskog Vira ostvarili su osnovne tekovine „neolitske revolucije“, ali nikada nisu postali ni zemljoradnici ni stočari. Situacija koja je ranije uspostavljena u društvenim odnosima, načinu privređivanja i religijskoj praksi, stolećima se bitnije nije menjala. Ovo okamenjivanje kulture upravo je posledica uvođenja sve većeg broja restriktivnih normi, nametanja stroge discipline i ritualne obuke – mera kojima je cilj uspostavljanje novog psihološkog stava i utvrđivanje samodisciplinovanog odnosa prema pojedinim vrstama biljaka i životinja. To je nužni preduslov za zemljoradnju i stočarstvo, tj. za proizvođačku ekonomiku na kojoj će se temeljiti kultura naredne epohe – mlađeg kamenog doba.
Koji su sve faktori uticali na to da se ova situacija izmeni, još je nedovoljno jasno. Bez obzira na to kako će ovaj problem biti rešen u budućnosti, jedno je izvesno: prve zemljoradničko-stočarske zajednice, a međi njima i one koje su podigle naselja Lepenski Vir III, formiraju se u vreme kad već ranije ostvareni uspesi u pripitomljavanju životinja i kultivisanju biljaka izlaze iz ritualnog konteksta; u trenutku kad oni postaju opšta, svima pristupačna dobra, ukidaju se, međutim, tradicionalni društveni odnosi; nestaje monumentalna umetnost; ruši se stari mit, a sa njim i kultura Lepenskog Vira.
// Projekat Rastko /
Arheologija //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]
