NovostiPretragaO projektuMapa projektaKontaktPomocProjekat RastkoPromena pismaEnglish
Projekat RastkoArheologija
TIA Janus

Stanko Trifunović
Muzej Vojvodine, Novi Sad, Srbija

Slovenska naselja V-VIII veka u Bačkoj i Banatu

  • Ilustracije

    • Trudy VI Meždunarodnogo Kongressa slavjanskoj arheologii. Tom 1: Problemy slavjanskoj arheologii, str. 173-185, Moskva 1997.

    Works of the VIth International congress of Slavic Archaeology. Volume 1: Problems of Slavic Archaeology, pp. 173-185, Moscow 1997

    Arheološka istraživanja ranosrednjovekovnih slovenskih naselja u Bačkoj i Banatu su u početnoj fazi, a do sada ih je istraživano sedam iz perioda V do ranog VII veka. Naselja na lokalitetima Ciganska kičma od Apatina i Baćan i Ritska dolina kod Koluta grupisana su u Podunavlju, dok su naselja na lokalitetima Stub 76 kod Horgoša, PD Pobeda kod Gunaroša, Podbara kod Turije i Višnjevača kod Padeja, locirana u Potisju. Geografski, ovaj deo jugoistočne Panonije ulazi u međuprostor Mursijansko blato - Dnjestar, na kome po Jordanu žive Sloveni.[1] Topografske osobine pozicija na kojima su ova naselja, sasvim odgovaraju opisima slovenskih naselja kod savremenih vizantijskih pisaca, kao što su Prokopije,[2] Teofilakt Simokata[3] i Pseudo Mavrikije.[4] To su po pravilu blage padine prema vodotokovima, kao i lesne i peskovite grede unutar prostranog ritskog pojasa, koje su bar povremeno postajale ostrva.

    Horgoš - "Stub 76"

    Lokalitet se nalazi u ataru Horgoša, severozapadno od naselja, udaljen oko 1 km od jugoslovensko-mađarske granice, na obali presahlog vodotoka koji je isticao iz jezerca Madaraš sa mađarske strane. Arheološka iskopavanja se sa prekidima vode od 1988. godine, a do sada je istraženo oko 1000 m2. Stratigrafska slika sastoji se od tri kulturna sloja i ukopa. U najstarijem sloju, do sada su zabeležene dve poluukopane kuće, dubine 0,40 do 0,60 m, pravougaone osnove. Jedna je imala dimenzije 4x2,30 m, na užim paralelnim stranama po jedan stub, i nije imala ognjište. Krov ove kuće je verovatno bio na dve vode. Druga kuća je bila dimenzije 2,30x1,80 m, sa tragovima kolja malog preseka na južnoj ivici ukopa. Kuća je u severozapadnom uglu imala ovalno vatrište u nivou početka ukopa poluzemunice, tako da se može pretpostaviti da je imala i dodatnu nadzemnu površinu.

    Iz druge faze do sada je istraženo pet kuća koje su relativno ujednačenih osnova. Takođe su poluzemunice, ukopane 0,70 do 1 m, dimenzija oko 2,40x2,40 m. U jednom slučaju ukop je nešto manji, 2x1,80 m, a sa zapadne strane je verovatno postojala neka vrsta zaklona lučne osnove. U drugom slučaju kuća je imala dve prostorije, tako što je osnovnom obliku pridodata još jedna prostorija dimenzija 2,40x1 m. Samo u dva slučaja uočeno je ovalno ognjište, jednom unutar samog ukopa, uz ivicu kuće, a na drugom objektu van ukopa, uz sami ugao prostorije. U najmlađem sloju, do sada su istražene dve kuće, od kojih je jedna poluzemunica, a druga nadzemna. Poluzemunica je bila dimenzija 3,5x3 m, ukopana oko 0,70 m, sa bankom za drveni pod. Nadzemna kuća je bila dimenzija približno 5x4 m, a nalazila se na samoj površini savremenog tla. Kuća se manifestovala većom količinom ulomaka grnčarije i lepa, kao i nešto drugačijom bojom zemlje od okoline. Vatrišta nisu uočena, a za nadzemnu kuću se može pretpostaviti da je bila brvnara, s obzirom da nisu konstatovani ukopi od stubova.

    Pored stambenih objekata do sada su istraživana tri objekta koja nisu imala stambeni karakter. Jedan od njih je pravougaone osnove, čije je zidove nosilo preko pedeset stubova. Stubovi su bili kvadratnog ili ovalnog preseka, debljine 40 do 60 cm. Unutrašnje dimenzije objekta bile su 5x4 m. Drugi, pravougaoni objekat, takođe je bio nadzemni, iste orijentacije kao kula, a sastojao se od dve prostorije. Dužina objekta je bila 10 m a širina 3,5 m. Treći objekat je istražen samo delimično. Bio je kružne osnove, prečnika oko 10 m i poluukopan. Na dnu ukopa se uočavao rović širine 25 do 30 cm. Na jugoistočnom delu lokaliteta istražen je deo rova širokog 70 do 80 cm, u dužini oko 20 m, koji je možda trag odbrane naselja.[5]

    Gunaroš - "Poljoprivredno dobro Pobeda"

    Lokalitet se nalazi u ataru sela Gunaroš, u blizini Ade. Sondažnim iskopavanjima istražena je jedna poluzemunica dimenzija 2,50x1,80 m, ukopana oko 0,80 m. U jednom uglu sačuvani su ostaci zemljane kalotaste peći.

    Kolut - "Baćan"

    Položaj nalazišta je severoistočno od Koluta, blizu granice Jugoslavije i Mađarske, na staroj obali rečice Plazović. Lokalitet je jednoslojan u periodu srednjeg veka, a sondažnim iskopavanjem 1994. godine istražena je jedna zemunica. Objekat je imao dve prostorije, ukopane 1,80 m. Bile su dimenzija 2,80x2,60 m i 3x1,40 m. U većoj prostoriji uočeni su tragovi ognjišta na dnu ukopa.

    Kolut - "Ritska dolina"

    Ovaj arheološki lokalitet nalazi se na obali širokog ritskog pojasa uz Dunav, na 3 do 4 km od jugoslovensko-mađarske granice. Jedna od dve kuće istražene 1994. godine, sondažnim arheološkim iskopavanjima, bila je pravougaona, nadzemna, dimenzija 6,40x4 m a nalazila se skoro na samoj sadašnjoj površini tla. Sudeći prema većoj količini lepa sa otiscima pruća, a bez tragova stubova, kuća je bila građena kao daščara. To potvrđuju i nalazi gvozdenix klinova i klanfi. Objekat je imao dva ognjišta, jedno unutar kuće, a drugo uz južni zid, sa spoljne strane.

    Apatin - "Ciganska kičma"

    Arheološki lokalitet nalazi se u ataru Apatina, na potezu zvanom "Ciganska kičma", na obali sada presahlog vodotoka. Sondažnim arheološkim istraživanjima otkrivena je jedna poluzemunica pravougaone osnove, dimenzija 2,5x2 m. U jednom od uglova nalazila se zemljana kalotasta peć, potkovičaste osnove, koja je samo otvorom ulazila u gabarit ukopa.

    Turija - "Podbara"

    Lokalitet se nalazi u ataru Turije kod Srbobrana, na gredi u ritskom pojasu zvanom Podbara. Sondažnim arheološkim iskopavanjima otkrivena je jedna poluzemunica, ukopana 1 m, dimenzija 3,70x3,20 m. Na dnu ukopa uočene su jame od dva drvena stuba. U objektu nije bilo tragova ognjišta ili peći.

    Padej - "Višnjevača"

    Nalazište Višnjevača smešteno je u ataru sela Padeja, na gredi u ritskom pojasu oko ušća reke Zlatice u Tisu. Na ovom višeslojnom lokalitetu do sada je sondažnim istraživanjima u sloju VI-VII veka otkrivena jedna zemunica, kao i deo površinskog kopa lesnog zemljišta. Zemunica je bila građena od dve međusobno spojene prostorije dimenzija 5,80x2,50 m i 2,50x2,50 m. Na manju prostoriju nadovezivao se kruškoliki trap kružne osnove, prečnika 1,80 m. Sve prostorije su bile ukopane 2 m a veća prostorija je bila na dva nivoa, od kojih je pliće ukopan bio na 1 m.

    Uopšte uzevši, sama staništa su uglavnom ukopana od 0,70 do 1,90 m, a ređe se javljaju i nadzemne kuće. Ukopane kuće su uglavnom pravougaone i kvadratne osnove, dimenzija od 2,20x1,80 m do 7,50x2,40 m. Obično imaju jednu prostoriju osim u ređim slučajevima, gde je sigurno postojanje dve stambene prostorije. U retkim slučajevima zabeleženo je postojanje po jednog stuba na dvema paralelnim stranama, što omogućava idealnu rekonstrukciju kuće sa krovom na dve vode. Nadzemne kuće su pravougaone, većih dimenzija nego ukopane, a moguće je da su imale po dve prostorije. Spremanje hrane van same kuće, kao i korišćenje nekih kuća samo tokom toplog perioda godine, objašnjava postojanje objekata bez peći i ognjišta. Kao grejni objekti u upotrebi su ovalna vatrišta, prečnika oko 0,70 m i zemljane kalotaste peći prečnika oko 1 m, koji se mogu nalaziti u uglu ili uz jedan od zidova kuće. Neka staništa su u svom sastavu imala trap kao ekonomsku prostoriju. Katkada se u kućama držao veliki delimično ukopan lonac, koji je mogao služiti za čuvanje manje kvarljivih namirnica. Trapovi se nekada nalaze u neposrednoj blizini kuće.

    Organizacija naselja, zbog malih iskopanih površina, za sada se može delimično sagledati samo u Horgošu. Tu je u jednoj od faza, verovatno srednjoj, potvrđeno postojanje jasno odvojenog stambenog i dela naselja u kome se možda odvijala neka vrsta društvenog života. U tom delu istražena je jedna pravougaona kula i deo objekta kružne osnove, za sada nejasne namene. Oko kule i kružnog objekta postojao je relativno veliki prazan prostor do stambenog dela, koga su činile kuće u nizu, orijentisane kao kula, a sve zajedno prati topografsku logiku samog terena.

    Grnčarija u Horgošu takođe je izdvojena po slojevima kao i objekti o kojima je bilo reči. Uočljivo je da se skoro svi oblici grnčarije, rađeni kako gnjetanjem, tako i na brzom i na sporom vitlu, protežu u sve tri faze horgoškog naselja. Odnos gnjetanje grnčarije prema onoj rađenoj na vitlu je 99:1 izraženo u procentima. Posude rađene gnjetanjem u fakturi obično imaju drobljenu grnčariju, ostatke organskih materija, kao i manju ili veću količinu peska. Na posudama su česti tragovi prstiju, nastali prilikom njihovog oblikovanja. Ponekada je na vršnicima i velikim dubokim zdelama uočljiv otisak tkanine sa unutarnje strane. Verovatno je reč o tkanini kojom je sveže modelovana posuda odvajana od podloge na kojoj je pravljena. Među grnčarijom rađenom gnjetanjem može se napraviti podela na onu koja je služila za pripremanje hrane pečenjem kao i onu u kojoj se hrana kuvala. U prvoj grupi, od oblika nalaze se ravne kružne ploče-diskovi, male crepulje, odnosno tave, vršnici i topke. Za sada svi pobrojani oblici poznati su u drugoj fazi ovog naselja, dok su u najstarijem sloju do sada pronalažene samo topke, a u najmlađem samo vršnici. Drugu grupu, posude u kojima je hrana kuvana, čine šerpe i lonci. Šerpe su bile posude prečnika 0,25 do 0,30 m, vertikalnih ili zakošenih zidova, duboke 0,12 do 0,15 m. Obično na vrlo tankom dnu imaju otisak pleve ili zrnevlja žitarica. Pojavljuju se u sve tri faze horgoškog naselja. Lonci iz Horgoša su se pravili u tri osnovne varijante. To su lonci bez vrata, ravno zasečenog oboda, lonci sa kratkim vratom, kao i oni sa drugim vratom i obodom. Između poslednja dva postoje i prelazni oblici. Svi oblici, osim lonaca bez vrata kojih nema u poslednjoj fazi, za sada se pojavljuju u sva tri sloja u Horgošu. Posebnu pojavu među loncima rađenim gnjetanjem, u drugoj i trećoj fazi, čine posude koje svojim oblikom podražavaju kasnoantičke oblike lonaca rađenih na brzom i sporom vitlu.

    Među posudama rađenim gnjetanjem nalaze se i zdele, sa dva osnovna tipa. Jedne su vrlo velikog prečnika i debelih zidova, dok su druge znatno manje i tanjih zidova. Za sada se prvi tip pojavljuje samo u drugom sloju, dok je drugi tip prisutan u drugom i trećem sloju.

    Među posuđem rađenim na sporom vitlu prisutni su samo lonci. Iako su nalaženi samo u sitnim ulomcima, može se zaključiti da su srednjih dimenzija, jednostavnog, jajolikog oblika. Oni u fakturi najčešće imaju pesak, a po nekada i tragove organskih materija. Ukrašeni su češljem, urezivanjem valovitih i vodoravnih linija. Ima ih u sva tri sloja u Horgošu.

    O posuđa rađenih na brzom vitlu pojavljuju se kuhinjski lonci, lončići i krčazi. Postoje tri vrste grnčarije ovakvog načina izrade. Jedna vrsta su posude žute do crvene boje pečenja, koje su poslednji proizvodi rimskog lončarstva sa prostora južno od Dunava. Druga vrsta su posude lokalne izrade koje se najčešće ukrašavaju glačanjem a sive su boje. One su ostatak lončarstva kasnoantičkog doba u Banatu i Bačkoj. Treću grupu čine posude koje u fakturi imaju sitnog šljunka i po malo organskih materija, a predstavljaju novu proizvodnju na prostoru južno od Dunava.

    Grnčariju sa ovog nalazišta Đ. Janković datovao je u pozni V - rani VI vek.[6] Nesporno je da ova grnčarija pripada vremenu posle Huna, jer se po karakteristikama drastično razlikuje od grnčarske proizvodnje poznog IV - ranog V veka. Ipak, dodirnih tačaka ima, što je dokaz da sa Hunima u Panoniji nije nestalo svo stanovništvo (naglasio urednik). Primer su lonci rađeni gnjetanjem sa kratkim vratom, kao i lonci rađeni na sporom vitlu ukrašeni češljem. Najuverljivije analogije pružaju lonci bez vrata i kružne ploče-diskovi, koje se u Podnjeprovlju pojavljuju još u Kijevskoj i Černjahovskoj kulturi, a traju i u Penjkovskoj i Koločinskoj, što znači od druge polovine III do druge polovine VI veka.[7] One se javljaju u većem broju naselja. Kao primer mogu se navesti naselja Rojište, blizu Černigova, koje se datuje u drugu polovinu IV - prvu polovinu V veka, i Hitci, na levoj obali srednjeg toka Dnjepra datovano u drugu polovinu V veka, a njima treba dodati naselja Obuhov, Budište, Koločin, Zajare. Pored diskova, na ovim naseljima prisutni su i lonci sa ravno zasečenim obodom, bez vrata, kojih ima i na naselju u Horgošu.[8] Takva vrsta lonaca javlja se i u Černjahovskoj kulturi, a kao jedan od primera može se navesti naselje Ostrovov na srednjem Dnjestru.[9] Pored ovih primera, u naselju Rojište, nalaze se primerci grnčarije rađene na brzom vitlu, koja donekle odgovara ovoj u Horgošu.[10] Loncima sa obodom bez vrata, analogije se mogu naći i u gradištu Koločin I, gde su datovani u pozni V - rani VI vek.[11] Na balkanskom prostoru takvih primera ima u Mašićima, gde naselje nije pouzdano datovano.[12]

    Lonce bez vrata, kao i one sa kratkim vratom nalazimo i među keramikom praškog tipa u naseljima Burdej, Korovija II, Kodin i Goreča II.[13]

    U naselju Vašarošnamenji-Gergeljigornja u Mađarskoj duboke zdele i lonci kratkog vrata, slični su onima iz Horgoša, datovani su u V-VI vek.[14]

    Naselja sa grnčarijom sličnoj horgoškoj istražena su u Slovačkoj i Moravskoj. Kao primeri mogu se navesti naselja Nitranski grad - Visoki breg i Siladice I, IV, kao i groblje spaljenih pokojnika Potvorice u jugozapadnoj Slovačkoj, gde su lonci bez vrata i sa kratkim vratom datovani u drugu polovinu V i VI vek.[15] U Nitri na Mikovom Dvoru najstariji sloj višeslojnog naselja datovan je u V - prvu polovinu VI veka. U objektima toga sloja naselja pronađeni su lonci kratkog vrata i bez vrata, rađeni gnjetanjem, koji odgovaraju horgoškim.[16] U Ostroškoj Novoj Vsi, u višeslojnom naselju, najstariji objekti su datovani do prve polovine VI veka, a u njima postoje lonci kratkog vrata, slični onima iz Horgoša.[17]

    Naselje u Gunarošu za sada je poznato samo preko jedne kuće a grnčarija sasvim odgovara onoj iz Horgoša. Među gnjetanom grnčarijom nalaze se kružne ploče, šerpe, lonci kratkog i dugog vrata, kao i velike i male zdele. Za sada sa ovog lokaliteta nije poznata grnčarija rađena na vitlu. Ovo naselje bi po osobinama grnčarije moglo da se relativno hronološki opredeli između prve i druge faze horgoškog naselja, što znači u drugu polovinu V veka. Analogije za grnčariju su potpuno iste kao i za naselje u Horgošu.

    Naselje Baćan kod Koluta ima skoro identičan repertoar posuđa kao i prethodna dva naselja. Među gnjetanom grnčarijom pojavljuju se diskovi vršnici, lonci u sve tri varijante, kao i obe varijante zdela. Od grnčarije na sporom vitlu poznat je samo jedan ulomak lonca, dok ima nešto više ulomaka lonaca rađenih na brzom vitlu. Pored već iznetih analogija za oblike koji se pojavljuju i na prethodna dva naselja, treba reći da se analogije za diskove sa sva tri lokaliteta mogu potražiti i u Rumuniji, na naseljima tipa "Ipoteşti–Ciurei–Cîndesti iz VI veka. Jedan od primera je naselje u Bukureštu, u Ulici vojnika Givana.[18] Analogije za lonce sa obodom bez vrata mogu se naći u naselju Dulceanca I[19] a za grnčariju na brzom vitlu u naselju Dulceanca II.[20]

    Naselja Ritska dolina kod Koluta po izboru grnčarije u nadzemnoj kući izgleda znatno drugačije nego prethodno navedena naselja, iako se neke pojave uočavaju i dalje. Među grnčarijom rađenom gnjetanjem isključivo su prisutni lonci dugog vrata, dok su diskovi i male zdele zastupljeni samo sa po jednim ulomkom. Posuđa rađenog na sporom vitlu nema, a upadljivo je veća zastupljenost posuđa (lonaca, zdela i krčaga) rađenog na brzom vitlu. Ova vrsta posuda je rađena od gline koja u svom sastavu ima po malo organskih materija i šljunka.

    Za sada, najviše analogija se može pronaći u Rumuniji, u oblasti Bukurešta, na naseljima tipa Ipoteşti-Ciurel-Cîndesti. Loncima sa vrlo dugim obodom najsličniji su oni iz naselja Ulica vojnika Givana u Bukureštu,[21] Ćurel[22] i Dulceanca II.[23] Takvih lonaca ima i u naselju Dunajvaroš u Mađarskoj, koje je datovano u VII vek.[24] Na prostoru južno od Save i Dunava sličnih posuda ima na slovenskom naselju u Mušićima.[25] Posude na brzom vitlu, slične ovima iz Ritske doline, mogu se naći takođe u naseljima Ćurel,[26] Ulica vojnika Givana[27] i Dulceanca II.[28] Takođe ih ima u naselju u Dunajvaroši.[29] Prema iznetim analogijama, naselje Ritska dolina moglo bi se okvirno datovati u sredinu VI veka.

    Kuća istražena na lokalitetu Ciganska kičma kod Apatina pored grnčarije rađene gnjetanjem ima lonce sa kratkim i dugim obodom. Kao i kod prethodnih naselja ova vrsta grnčarije je vrlo retko ukrašavana i to skoro isključivo utisnutim jamicama po obodu. U ovoj celini izuzetak čine veliki lonac ukrašen višestrukom duboko urezanom valovnicom, kao i lončić ukrašen jednostrukom plitko utisnutom valovnicom. U ovoj kući postoji znatan procenat grnčarije rađene na brzom vitlu, uglavnom sive boje. Deo te grnčarije po svojim osobinama odgovara grnčariji iz Ritske doline, dok je drugi deo nova pojava na ovom prostoru. Pre svega su to bikonične zdele, za koje se kao primer mogu navesti slične zdele sa prostora Donje Austrije i Južne Moravske, gde se datuju najčešće u VI vek.[30]

    Kuća iskopana u Turiji sadržala je vrlo malo ulomaka posuda, tako da se za sada može izdvojiti samo oblik lonca rađenog gnjetanjem, sa dugim vratom, koji je ukrašen utiskivanjem jamica po obodu. Po svojim osobinama ovakvi lonci vezuju se za nalazište Višnjevača u Padeju, pa se može pretpostaviti da se i naselje u Turiji datuje u kraj VI - početak VII veka.

    U naselju Višnjevača kod Padeja među grnčarijom rađenom gnjetanjem pojavljuju se neki oblici koji su poznati u naseljima u Horgošu, Gunarošu i Baćinu. To su pre svega vršnici i lonci bez vrata, kao i duboke zdele, a retko se pojavljuju i crepulje-tave. Pored ovih oblika i na ovom naselju je prisutan oblik lonca sa dugačkim vratom, a kao nova pojava su plitke zdele različitih profilacija. Od grnčarije rađene na brzom vitlu poznati su lonci i krčazi, fakture i oblika sličnih onima iz Ritske doline.

    Analogije za grnčariju rađenu gnjetanjem navedene su već jednim delom u naseljima VI-VII veka u okolini Bukurešta. Tome treba dodati vezu sa crepuljama kojih u ovim naseljima ima u većem broju. Naselje Ulica vojnika Givana, koji se datuje u rani VII vek, ima primerke crepulja koje odgovaraju primerku iz Višnjevače.[31] Lonci sa dugačkim vratom i ukrasom jamicama po obodu nalaze se u naselju Dunajvaroš, i tamo su datovani u VII vek.[32] Lonci sa urezivanjem uspravnih crta u polje između vodoravnih ureza, u vrlo sličnom obliku pronađeni su u Argosu i datovani u 585. godinu.[33] Identičan ukras pojavljuje se na loncima iz slovenskog naselja u Hodbinama kod Mostara.[34] Kao primere ovakvog ukrašavanja na slovenskim naseljima u Panoniji možemo navesti naselja u Nitri na Mikovom dvoru[35] i Ostroškoj Novoj Vsi,[36] gde nailazimo i na crepulje, lonce bez vrata slične onima iz Višnjevače. Najbliži primer posuda ukrašavanih uspravnim urezivanjem, iz ovog vremena, su posude u slovenskom naselju Jazbine u Batkovićima kod Bijeljine.[37]

    Analogije za posude rađene na brzom vitlu mogu se naći na naseljima Ćurel i Ulica vojnika Givana, gde su datovane u VI-VII vek,[38] kao i Dulćeanka, gde su datovane u VI vek.[39] Uzimajući sve izneto u obzir može se zaključiti da je naselje Višnjevača mlađe od Ritske doline i da se okvirno može opredeliti u kraj VI - početak VII veka.

    Sveukupno posmatrano grnčarija rađena gnjetanjem je najzastupljenija a uporedo sa njom, u zavisnosti od perioda i naselja o kome je reč, koristi se i posuđe rađeno na brzom ili sporom vitlu. Upadljivo mala zastupljenost stonog posuđa, pogotovo na nalazištima gde je grnčarija na brzom vitlu retkost, govori da je posuđe od drveta bilo u većoj upotrebi. Među grnčarijom rađenom gnjetanjem najbrojniji su lonci. Dva osnovna tipa, sa kratkim i dugačkim vratom, provlače se tokom celog ovog perioda, dok se tip lonca bez vrata pojavljuje samo do ranog VI veka. Na lokalitetima u Horgošu i Gunarošu, u V veku, uočen je osoben tip posude koja bi se mogla nazvati šerpom. Kružne i ovalne ploče pojavljuju se na lokalitetima u Horgošu, Gunarošu i Kolutu (Baćan), do početka VI veka, a na lokalitetu Ritska dolina kod Koluta sredinom VI veka su nedovoljno potvrđena pojava. Vršnici i grube duboke zdele prisutne su na svim naseljima osim u Ritskoj dolini i Apatinu. Ova grupa grnčarije peče se na otvorenom ognjištu, a jedna od glavnih osobina je dodavanje raznih primesa u glinu, najčešće drobljene grnčarije i organskih materija (pleva, slama, zrnevlje), a ređe pesak, šljunak i kalcit. Ova grnčarija se vrlo retko ukrašava, a najčešći motiv su jamice izvedene utiskivanjem po obodu.

    Lonci bez vrata, kao i kružne ploče svoje poreklo imaju u oblasti Podnjeprovlja i Podnjestrovlja u poznoj Kijevskoj i Černjahovskoj kulturi, dok su u Penjkovskoj i Koločinskoj savremena pojava sa našim nalazima. Lonce sa kratkim i dugim vratom možemo pronaći u lokalnom grnčarstvu kasnoantičkog doba, iako se lonci dugog vrata, kao i prethodni oblici nalaze u već spomenutim kulturama, kao i u naseljima tipa Ipoteşti-Ciurel-Cîdesti. Vršnici, grube duboke zdele i šerpe su nova pojava u Bačkoj i Banatu i nema ih na prostoru istočne Evrope. Svoje poreklo možda vode od kasnoantičko-ranovizantijskog perioda sa prostora južno od Dunava, što potkrepljuju i retki nalazi lonaca kasnoantičkog oblika, rađenih gnjetanjem.

    Među posudama rađenim na sporom vitlu skoro isključivo je reč o loncima. Ovakvi lonci javljaju se izuzetno retko i to do početka VI veka, na lokalitetima u Horgošu i Baćanu. Ukrašeni su urezivanjem češljem, a svoje uzore imaju u loncima IV veka sa prostora Banata i Bačke.

    Grnčarija rađena na brzom vitlu je vrlo retka pojava do polovine VI veka. U naseljima Apatin i Ritska dolina iz sredine VI veka njen procenat je znatno veći u odnosu na prethodni period, da bi se u naseljima kod Padeja i Turije znatno smanjio krajem VI i početkom VII veka. U Horgošu, tokom V veka grnčarija na brzom vitlu je uglavnom rađena od dobro prečišćene gline, žute do crvene boje pečenja. Među ovom grnčarijom ima i primera posuda slikanih linijama mrke boje na svetloj podlozi. Ovo posuđe nije lokalne izrade već verovatno potiče iz neke od radionica sa područja Carstva. Uz ovu, nalazi se izuzetno retko siva glačana grnčarija, koja potiče iz neke od poslednjih kasnoantičkih radionica Bačke i Banata. U najmlađoj fazi naselja u Horgošu pojavljuju se još ređe lonci jajoliko-loptastog oblika, koji u fakturi mogu imati malo šljunka ili organskih materija. Ta vrsta lonaca češće se pojavljuje od ranog VI veka a prisutna je do početka VII veka. Ovakvi lonci za sada najbliže analogije imaju u naseljima tipa Ipoteşti-Ciurel-Cîdesti. Na ovoj strani mogu se naći i bokali-krčazi ukrašeni urezivanjem vodoravnih i valovitih linija češljem. Bikonične zdele sa visokim ili niskim gornjim konusom, ukrašene glačanjem, sive boje, poreklo možda vode iz neke od radionica severozapadne Panonije, koje su do sredine VI veka proizvodile ovakvu robu. Duboka konična zdela kao i krčag sive boje po obliku se mogu prepoznati među grnčarijom IV veka sa prostora Banata i Bačke. Posebnu pojavu ove grupe čine lonac zrnaste oštre površine koji u fakturi ima krupnija zrna peska. Ovakva pojava u Padeju krajem VI i početkom VII veka za sada nema analogija.

    Osnovu privrede stanovnika ovih naselja činili su zemljoradnja i stočarstvo. Obe privredne grane mogu se potvrditi arheološkim nalazima. Često se na ulomcima posuda nailazi na otiske žitarica. Već na prvi pogled jasno je da se radi o prosu i o pšenici, iako nije isključeno da ima i drugih vrsta, što će biti jasno tek po obavljenoj analizi. Na nekim ulomcima posuda slučajno je u svežu glinu otisnuta tkanina. Po tkanju može se zaključiti da je korišćen lan. Za sada takvih primera ima u Horgošu u V veku i u Padeju krajem VI veka. Skoro u svim naseljima pronađeni su delovi kamenih žrvnjeva i bruseva. Već je rečeno da se u samim staništima i oko njih nalaze trapovi. Brojni nalazi kosti domaćih životinja potvrđuju bavljenje stočarstvom. U ishrani je najvećim delom korišćena ovca (oko 50%) a za njom goveče (oko 30%). Svinja zauzima vrlo mali udeo u ishrani ove populacije (10%), živina i divljač su prisutni u još manjem procentu, dok se za ribu ne bi mogao odrediti procenat, s obzirom na lošu očuvanost ribljih kostiju, što se delimično odnosi i na živinu i ptice. Gajenje ovce potvrđuju i nalazi pršljenaka za vreteno kao i otisci vunene tkanine na ulomcima posuda.

    S obzirom na položaj samih naselja uz vodu, kao i nalaze ribljih kostiju i tega za ribarsku mrežu, izvesno je bavljenje ribolovom kao privrednom granom koja je dopunjavala stočarstvo.

    U naselju kod Padeja postoje dokazi da se stanovništvo bavilo metalurgijom gvožđa. To su brojni nalazi gvozdene zgure a sirovina je možda dobijena na licu mesta, o čemu svedoči površinski kop lesa, ili je trgovinom dopremana sa drugih prostora.

    O trgovini za sada svedoče jedino nalazi grnčarije stranog porekla, pre svega iz nekih od vizantijskih radionica, kao i izuzetno retki ulomci staklenih posuda. Za uzvrat, Sloveni su Romejima mogli prodavati žito, stoku, vosak, med, kožu i slično.[40]

    Sve zajedno govori da je reč o složenoj privredi stanovništva koje je moralo imati trajna naselja, tradiciju i razvijene veze sa okolnim prostorima.

    Stanovništvo naselja V do VII veka jednim delom svoje poreklo vuče iz jugoistočne Panonije kasnoantičkog doba. Pozicije naselja su iste, uvek pored voda, što je opšta karakteristika vezana za Slovene. O tome kao i o tipično slovenskoj snalažljivosti na vodi pored već pomenutih pisaca govore Retor Prisk[41] i Menandar.[42]

    Kao i u arhitekturi IV veka u Bačkoj i Banatu, tako i u ovom periodu postoje dva osnovna tipa staništa, poluukopane odnosno ukopane kuće i nadzemne kuće, brvnare i daščare. Privreda oba perioda je identična. Upadljivo je da su procenti životinjskih kostiju po vrstama sasvim isti u naseljima IV veka i naseljima V do VII veka, što govori o istom tipu stočarenja. Ovu liniju potvrđuje i manja količina grnčarije koja vodi poreklo od grnčarije IV veka sa prostora Bačke i Banata.

    Drugim delom stanovništvo V do VII veka u Bačkoj i Banatu potiče sa drugih prostora. Nalazi grnčarije pre svega ukazuju na područje međurečja Dnjestar-Dnjepar i leve obale srednjeg toka Dnjepra, odnosno areal Černjahovske i Kijevske kulture u IV-V veku, a Penjkovske i Koločinske kulture u VI veku. Sa tog istog prostora Sloveni su u Panoniju sigurno dolazili u vreme invazije Huna i Avara, iako se migracije mogu pretpostaviti i u mirnom međuperiodu druge polovine V i prve polovine VI veka.

    Poslednju seobu Slovena iz ovog perioda potvrđuje i raspored slovenskih fibula sa maskom, koje se grupišu na Dnjepru, između Visle i Njemena kao i u Panoniji na Balkanu. Drugi prostor sa koga bi mogli poticati stanovnici nekih od naselja, pre svega Ritska dolina, jeste područje naselja tipa Ipoteşti-Ciurel-Cîdesti u jugoistočnoj Rumuniji, sa koga su Sloveni mogli doći u vreme provale Avara u Panoniju ili eventualno u vreme avarskog pohoda na Slovene u Vlaškoj 579. godine.[43] Nije isključeno da stanovnici naselja u Apatinu potiču sa severozapadnih oboda Panonske nizije, s obzirom da je moguće poreklo dela grnčarije rađene na brzom vitlu upravo iz radionica sa prostora Donje Austrije i južne Moravske.

    Kako je poznato iz istorijskih izvora, Sloveni su se od VI veka postepeno naseljavali na Balkan. Da je to naseljavanje, između ostalog, vršeno iz Panonije, potvrđuje naselje Reka u Vinči kod Beograda gde je pronađena grnčarija sličan onoj iz Apatina, kao i nalazi grnčarije ukrašene uspravnim urezivanjem sa lokaliteta u Argosu, i okoline Mostara kojoj odgovara slična grnčarija pronađena u Padeju, ali i u naseljima u Nitri na Mikovom dvoru i u Ostroškoj Novoj Vsi.

    Istorijski gledano, najstarija naselja iz ovog niza nastala su u vreme Huna ili neposredno posle njihove vlasti. To su naselja u Horgošu i Gunarošu koja su osnovali najverovatnije Sloveni pridošli sa Hunima možda u zajednici sa lokalnim stanovništvom koje nije izbeglo ili pobijeno od Huna. Naselje u Baćanu je samo produžetak ovih naselja, ali iz perioda kada već ne postoji hunska vlast na ovim prostorima, krajem V ili početkom VI veka. Naselje kod Apatina pripada verovatno periodu pre vlasti Avara u Panoniji, dok naselje Ritska dolina može biti ili iz istog vremena, ili iz vremena dolaska Avara o čemu se za sada ne raspolaže sa dovoljno arheoloških činjenica, a pisani izvori su oskudni. Naselja kod Padeja i Turije pripadaju periodu Prvog avarskog Kaganata i traju najduže do opsade Carigrada 626. godine.

    Napomene

    1. Iordanes, Getica 258, Izvori za Bălgarskata istorija II, Sofija 1958, 355.

    2. Procopius, Bellum Gothicum, III 14, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955, 27-28, 30.

    3. Theophilactos Simocates, Historia, VIII 3, Vizantijski izvori I, 123 -124.

    4. Pseudo-Mauricius, Strategicon, XII 5, Vizantijski izvori I, 132, 139.

    5. U kulturnom sloju pronađeno je nekoliko ulomaka ljudskih kostiju sa grnčarijom i životinjskim kostima. S obzirom da na relativno velikoj iskopanoj površini nije pronađen ni trag bilo kakvog groba, moguće je da ljudske kosti ukazuju na bitku koja je vođena u samom naselju, što ojačava indicije o odbrambenom karakteru pretpostavljenog drvenog zida, čiji je trag u vidu rova iskopan.

    6. Đ. Janković, "Nova stranica istorije Slovena", Pro memoria 7, Subotica 1989; M. i Đ. Janković, Sloveni u jugoslovenskom Podunavlju, Beograd 1990, 116-117.

    7. Jetnokul'turnaja karta territorii ukrainskoj SSR v I tye. n. nj., Kiev 1985, 55 sl. 10/8, 14; 89 sl. 16/15; 96 sl. 17/13; P. N. Tret'jakov, Po sledam drevnih slavjanskih plemen, Leningrad 1982, 102, crt. 16/10-12, 18.

    8. O. M. Prihodnjuk, "Anty i pen'kovskaja kultura", Drevni Slavjane i Kievskaja Rus', Kiev 1989, 63-64, crt. 2-3.

    9. L. V. Bakulenko, O. M. Prihodnjuk, "Problema preemstvenosti černjahovskih i rannesrednevekovyh drevnostej v svete novyh issledovanij na srednem Dnestre", Slovenska Archeologia XXXIII/1, Bratislava 1985, 113, T 8.

    10. E. V. Maksimov - R. V Terpilovskij, "Poselenija kievskogo tipa bliz Černigova", Problem'i jetnogeneza Slavjan, Kiev 1978, 97.

    11. P. N. Tret'jakov, 1982, 67, crt. 5/1-2.

    12. I. Čremošnik, "Istraživanja u Mušićima i Žabljaku i prvi nalaz najstarijih slavenskih naselja kod nas", Glasnik Zemaljskog muzeja BiH u Sarajevu XXV, Sarajevo 1970, 63 sl. 10; T VII/2, X/4, 6-7; XI/2, 4, 6-7.

    13. B. O. Timoščuk, Slov'jani, Pivničnoї Bukovnni V-IX st., Kiїv 1976, 10- sl. 1/7-13, 28; 14 - sl. 3/4, 9; 16 - sl. 4/1-5; 20 - sl. 7/1-4.

    14. I. Erdélyi, E. Szimonova, "Ausgrabungen in der Gemarkung von Vásárosnameny -Gergelyigornya", Acta Archeologica XXXIX/3-4, Budapest, 1987, 298-299.

    15. D. Bialekoviá, "Nové včasnoslovenské nálezy z juhozápadného Slovenska", Slovenská Archeológia X/1, Bratislava 1962, 105-sl. 12/5, 13, 14; 117-sl. 30; 119-sl. 31; 133-sl. 47.

    16. G. Fusek, "Včasnoslovenské sidlisko v Nitre na Mikovom dvore", Slovenská Archeológia XXXIX/1-2, Bratislava 1991, 311; 312-T I/I-5; 322-T IV/12-14; 323-T V/2, 4-14; 326-T VIII/12, 14-15.

    17. L. Galuška, "Časně slovenské sídlište u Ostrožské Nové Vsi (okr. Uh. Hradiště) a otázka osídlení středniho Pomoraví prvnimi Slovany", Archeologické rozhledy XLII/5, Praha 1990, 571-sl. 3/1, 3, 5, 8; 572-sl. 4; 574-sl. 6; 575-sl. 7.

    18. S. Dolinescu-Ferche - M. Constantiniu, "Un établissement du VIe siècle à Bucarest (Découvertes de la rue Soldat Ghivan)", Dacia XXV, Bucarest 1981, 318 sl. 15/1.

    19. S. Dolinescu-Ferche, "La culture "Ipoteşti-Ciurel -Cîndeşti" (Ve-VIIe siècles) La situation en Valachie", Dacia XXVIII, Bucarest 1984, 132 sl. 7/4-5.

    20. Ista, "Contributions archjologiques sur la continuité Daco-Romaine. Dulceanca, deuxième habitat du VIe siècle de notre ère", Dacia XXX, Bucarest 1986, 133 sl. 6/12c; 142 sl. 15/17b; 147 sl. 20/7.

    21. S. Dolinescu-Ferche - M. Constantiniu, 1981, 306 sl. 8/3, 12, 13; 310 sl. 10/8.

    22. S. Dolinescu-Ferche, "Ciurel, habitat des VIe-VIIe siècles de notre ère", Dacia XXIII, Bucarest 1979, 193 sl. 8/1-2; 195 sl. 11/1; 203 sl. 20/1.

    23. Ista, 1986, 136 sl. 9/4, 8; 145 sl. 18/13.

    24. I. Bóna, VII századi Avar települések és Árpad-kori magyar falu Dunaújvárosban, Budapest 1973, T 8/4, 9/3.

    25. I. Čremošnik, 1970, 59 sl. 6/b; 62 sl. 9/a-f; T VII/1.

    26. S. Dolinescu-Ferche, 1979, 188 sl. 3/7-10; 203 sl. 19/7.

    27. S. Dolinescu-Ferche - M. Constantiniu, 1981, 300 sl. 5/8; 315 sl. 13/7.

    28. S. Dolinescu-Ferche, 1986, 133 sl. 6/8, 13-20; 142 sl. 15/1 178; 144 sl. 17/3.

    29. I. Bóna, T 28/1, 3; 29/1.

    30. H. Friesinger, H. Kerchler, "Töpferöfen der Völkerwanderungszeit in Niederösterreich. Ein Betrag zur völkerwanderungszeitlichen Keramik (2. H;lfe 4.-6. Jahrhundert n. Chr.) in Niederösterreich, Oberösterreich und dem Burgenland", Archaeologia Austriaca LXV, Wien 1981, 246-sl. 44/4; 248 - sl. 46/6.

    31. S. Dolinescu-Ferche - M. Constantiniu, 1981, 318 sl. 15/4.

    32. I. Bóna, T. 8/4; 9/3.

    33. P. Aupert, "Céramique Slave á Argos (585 AP. J.C.)", Bulletin de Correspondance Hellénique Suppl. VI, Paris 1980, 379 sl. 16; 381 sl. 18-19.

    34. I. Čremošnik, "Die chronologien der aelsten slavischen Funde in Bosnien und Herzegovina", Archaeologia Iugoslavica XI, Beograd 1970, 100, T II/1.

    35. G. Fusek, "Včasnoslovanské sidlisko v Nitre na Mikovom dvore", Slovenská Archeológia XXXIX/1-2, Bratislava 1991, 326-T VIII/5.

    36. L. Galuška, "Časně slovenské sídlište u Ostrožské Nové Vsi (okr. Uh. Hradiště) a otázka osídlení středniho Pomoraví prvnimi Slovany", Archeologické rozhledy XLII/5, Praha 1990, 572-sl. 4/1-2.

    37. I. Čremošnik, "Ranoslovensko naselje Jazbine u Ratkoviću kod Bijeljine", Godišnjak ANUBIH XV, Sarajevo 1977.

    38. S. Dolinescu-Ferche, 1984, 136 sl. 11/10, 12-14, 20.

    39. Ista, 1986, 135 sl. 8/1.

    40. Psudomauricius, Strategicon XII 5, Vizantijski izvori I, 131.

    41. Priscus, Fragmenti, Vizantijski izvori I, 15.

    42. Menandar, Vizantijski izvori I, 92-93.

    43. Isto, 91-92.

    // Projekat Rastko / Arheologija //
    [ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]