Пројекат Растко ЦМС

Body

Projekt międzynarodowej współpracy nad językowo-kulturowym obrazem świata Słowian i ich sąsiadów, dyskutowany na bloku tematycznym w czasie XIV MKS w Ochrydzie[1], wzbudził zainteresowanie wielu badaczy także spoza komisji etnolingwistycznej. Dyskusja zakończyła się zawiązaniem konwersatorium EUROJOS, którego sekretariat został afiliowany w Instytucie Slawistyki PAN. Projekt nie jest nowy, nawiązuje do wcześniejszych inicjatyw i znaczących, znanych dokonań etnolingwistyki słowiańskiej, o których w referacie plenarnym na Kongresie mówił Aleksandr Mołdowan. Może dać dodatkowy impuls badaniom porównawczym, już nie tylko historyczno-genetycznym, ale także typologiczno-konfrontatywnym, które zostały wpisane w plany naukowe Komisji Etnolingwistycznej przy MKS od momentu jej powstania w roku 2003. Forum, na którym będą publikowane studia poświęcone tej tematyce, jest rocznik "Etnolingwistyka".

Kongresowa dyskusja nad programem badań porównawczych nie została dokończona. Nie kwestionowano potrzeby jednoznacznego określenia podstawy porównania (tertio comparationis), ale pozostała otwarte pytanie, co nią będzie: słowo, pojecie czy rzecz, a także jaki wariant języka (potoczny? standardowy? publicystyczny?) znajdzie się na pierwszym planie, jako wspólny dla wszystkich porównywanych języków. Dyskusję zdominował problem podstawy materiałowej, na jakiej rekonstrukcja JOS mogłaby się oprzeć. Żadnych wątpliwości nie budzi zapowiedź opierania rekonstrukcji JOS na danych systemowych, słownictwie, definicjach semantycznych i frazeologii; akceptowano potrzebę sięgania do narodowych korpusów tekstowych, a także korzystania z wyników eksperymentów skojarzeniowych (ankiet). Możliwości, jakie otwiera analiza konwersacyjna (conversation analysis), mają się stać tematem osobnej konferencji i będą potraktowane jako część szerszego problemu: jak korzystać z tekstów - pisanych i mówionych - by nie mieszać informacji komunikowanych explicite z tymi, które są presuponowane (implicite) jako trywialne, banalne, ale jako silnie utrwalone w społecznym językowym obrazie świata powinny być uwzględniane w pierwszej kolejności.

Dla rekonstrukcji językowego obrazu świata istotne znaczenie ma analiza takich uniwersalnych kategorii, jak przestrzeń i czas, sposoby ich konceptualizacji w poszczególnych językach, funkcjonowanie opozycji takich jak swój / obcy, my / oni, a także auto- i heterostereotypów - narodowych, religijnych, ideologicznych, regionalnych.

U podstaw przedstawionego projektu legło założenie, że rekonstrukcja językowych obrazów świata powinna sięgać do jego fundamentu, tj. wartości, które ten obraz kształtują i które w najwyższym stopniu stanowią o tożsamości wspólnotowej (zbiorowej).

Jakie to są wartości? Czy tworzą jakiś spójny zespół ("kanon")? Jakie kluczowe pojęcia (koncepty)? Jak te wartości wspólnotowe są hierarchizowane i w jaki sposób eksponowane na poziomie językowym? W jakim stopniu są przez sam język kreowane?

Wielokrotnie sygnalizowano, że nazwy transnarodowych wartości - pozornie w pełni ekwiwalentne, mając wspólną podstawę są zwykle rozumiane różnie, bo wchodzą w różne konteksty historyczne i kulturowe, w odmiennie ukierunkowane systemy wartości.

Na przykład różnojęzyczne odpowiedniki łacińskiego pojęcia patria - wł. i hiszp. patria, franc. patrie, ang. fatherland / motherland / homeland, niem. Vaterland / Heimat; pol. ojczyzna, ros. otečestvo / rodina, ukr. batkivščyna itd. - znacznie się różnią. O ile w ludowej tradycji słowiańskiej - jak pokazała S. M.Tolstaja, wyznaczano człowiekowi miejsce w kosmosie, konceptualizacja tego, co swojskie i bliskie miała charakter mitologiczny, o tyle w historycznym rozwoju nabrała ona charakteru społecznego i wręcz politycznego, oparła się na świadomości swojej ziemi, swego narodu, w kontraście w obcą ziemią i obcym narodem. (Tołstaja 1993, 2008, Grzegorczykowa 2008).

Co w pierwszej kolejności uczynić przedmiotem badań porównawczych? Sięgać po wartości z wysokiego poziomu ideowego, uznawane za podstawowe dla kultury europejskiej: wolność i równość? godność? prawa człowieka? demokracja? tolerancja? Czy wartości bytowe: życie, zdrowie, praca, kariera, pieniądze? Może człowiek? kobieta a mężczyzna? rodzina, małżeństwo, dziecko, aborcja, naród, ojczyzna, patriotyzm? A wyjść od pojęć przestrzennych, jak dom, region, państwo, Europa?

Pojęcie "kanonu aksjologicznego" jest tyleż atrakcyjne, co dyskusyjne. Istnienie pewnego dającego się rozpoznać i opisać zespołu wartości konstytutywnych dla określonych wspólnot, wartości, które filozof (Władysław Stróżewski) określa jako "zadane", tj. takie, które jakaś wspólnota akceptuje jako swoje zadanie, jest atrakcyjne wtedy, gdy pozwala definiować tożsamość wspólnotową. Jest jednak zarazem dyskusyjne i może nawet fałszujące rzeczywistość, kiedy zaciera rzeczywisty pluralizm opcji aksjologicznych, jaki obserwujemy we współczesnych społeczeństwach i może ograniczać prawo jednostki do indywidualnego wyboru wartości i określania własnej tożsamości.

Są dwie drogi, na których można ustalać, które wartości są ważne i mogą być uznane za przynależne do hipotetycznego "kanonu" wartości wspólnotowych.

Można to robić na drodze empirycznej, sprawdzając m.in. metodą ankietową, jakie wartości są wyznawane (inna sprawa, czy są praktykowane) w kręgu poszczególnych języków i kultur.[2]

Można wyjść od kategorii ogólnych, od uniwersalnych wartości i opozycji (typu bliski / daleki, swój / obcy) i szukać ich potwierdzenia i swoistych sposobów interpretacji w poszczególnych kulturach narodowych.[3]

W obu razach można korzystać z bardzo już bogatego dorobku badawczego językoznawców, socjologów, filozofów kultury i literaturoznawców, którzy wartościom poświęcali w ostatnich latach sporo uwagi.

Przedmiotem analiz systemowych, był zarówno poziom nadrzędnych opozycji semantycznych[4], całych pól leksykalno-semantycznych (np. nazw ludzi, uczuć, gatunków mowy)[5], także poszczególne "koncepty" jak CZŁOWIEK, DUSZA; DOM, OJCZYZNA; SZCZĘŚCIE, GNIEW, DOLA i LOS i inne.

Łącząc różne wymienione sposoby dla kręgu językowego polskiego zaproponowano listę 75 haseł, wśród których znalazły się następujące: [6]

(1) pojęcia przestrzenne: DOM, {REGION, KRAJ}, EUROPA, {AZJA}, AMERYKA; ŚWIAT, {ZIEMIA}; WSCHÓD, ZACHÓD;

(2) pojęcia dotyczące człowieka, jego postaw i cnót osobowych, jak:

{CZŁOWIEK} / OSOBA LUDZKA; MIŁOŚĆ, PRZYJAŹŃ, WIERNOŚĆ, GODNOŚĆ, HONOR;

UCZCIWOŚĆ, SUMIENIE; MĘSTWO, ODWAGA, BOHATERSTWO – i odpowiadające im „antycnoty”, jak: ZDRADA, NIENAWIŚĆ, ZEMSTA;

(3) pojęcia dotyczące społeczności, postaw i cnót społecznych:

RODZINA {MAŁŻEŃSTWO, ABORCJA}; NARÓD, SPOŁECZEŃSTWO, LUDZKOŚĆ; PRAWA CZŁOWIEKA; SPRAWIEDLIWOŚĆ, BRATERSTWO, SOLIDARNOŚĆ, ODPOWIEDZIALNOŚĆ;

TOLERANCJA, GOŚCINNOŚĆ;

(4) pojęcia polityczne:

PAŃSTWO, WŁADZA, PARTIA POLITYCZNA;

LEWICA, PRAWICA; PATRIOTYZM, NACJONALIZM, SZOWINIZM;

DEMOKRACJA, TOTALITARYZM; SOCJALIZM, KOMUNIZM, KAPITALIZM,

INTERNACJONALIZM; KOSMOPOLITYZM, GLOBALIZM,

REGIONALIZM, LOKALIZM I SAMORZĄDNOŚĆ;

REWOLUCJA, TERRORYZM;

(5) pojęcia ideologiczne, "sztandarowe": WOLNOŚĆ, RÓWNOŚĆ, NIEPODLEGŁOŚĆ; OJCZYZNA i MAŁA OJCZYZNA;

(6) pojęcia religijne: {BÓG}, WIARA (RELIGIJNA); KOŚCIÓŁ (KOŚCIOŁY), {WINA/ GRZECH};

(7) pojęcia ogólne takie, jak: {DOBRO}, ZŁO; PRAWDA I FAŁSZ, KŁAMSTWO; RELIGIA, NAUKA, WIEDZA; PIĘKNO, POSTĘP;

PRACA, PRACOWITOŚĆ I KARIERA; ZWIĄZEK ZAWODOWY I PRAWA PRACOWNICZE;

Listy tej - liczącej w wersji rozszerzonej wersji 84 jednostki - w żadnym razie nie można uznać za zamkniętą. Leksyka aksjologiczna (nazwy wartości i słowa wartościujące) jest praktycznie nie do ogarnięcia i rację mają ci , którzy twierdzą, że parametr aksjologiczny leży u podłoża całego języka (M. Głowiński, T. Krzeszowski). Chodzi więc raczej o wybór i wskazanie elementów preferowanych czy dominujących w systemie wartości danej kultury, a nie zakreślanie jakichś ostrych granic.

Dodajmy od razu, że preferencje te są zmienne od języka do języka, od kultury do kultury. Przekonuje o tym porównanie list hasłowych przewidzianych do badań porównawczych w ramach różnych programów, np. francusko-polskiego czy niemieckiego[7]. Listy te są jawnie etnocentryczne, słabo przystają do zespołu słów kluczy ważnych dla innych kultur, np. angielskiej czy rosyjskiej[8], są budowane z perspektywy jednej kultury narodowej, dla której ważna jest triada wolność, równość i braterstwo, czy równość, demokracja i sprawiedliwość, ale już nie solidarność, naród czy wiara, czy tym bardziej Bóg, honor, ojczyzna.

I nie ma w tym niczego dziwnego, przeciwnie, jest to rzecz naturalna i oczywista. Wniosek może być tylko jeden: należy próbować dla każdego języka (kręgu językowo-kulturowego) szukać wartości jemu właściwych, próbować ustalić ich rangę, relacje do siebie wzajem i do innych wartości, rekonstruować ich sposób rozumienia, i dopiero w kolejności umożliwić przez to porównanie z sytuacją w innych językach.

Jakie wartości są ważne i preferowane w kulturze polskiej?

Porównanie[9] pod tym kątem zawartości 10 opracowań (zob. lista) pokazuje, że co najmniej w połowie z nich powtarzają się hasła następujące:

WOLNOŚĆ i PRACA (8),

MIŁOŚĆ i RODZINA (7);

PRAWDA, GODNOŚĆ, PATRIOTYZM (7);

SPRAWIEDLIWOŚĆ, TOLERANCJA, DEMOKRACJA, HONOR (6);

PRZYJAŹŃ, UCZCIWOŚĆ, SOLIDARNOŚĆ; NARÓD, OJCZYZNA, WSPÓLNOTA; WIARA, TRADYCJA,, DOBRO (po 5).

Jest to 20 haseł. Dalszych 28 haseł wskazywanych w co najmniej 3 opracowaniach to:

Generalnie okazuje się, że zespół wartości ważnych dla kultury polskiej , nie jest zbyt duży, a przy tym - w znacznej części są to wartości wspólne z innymi kulturami, być może - wartości uniwersalne; o narodowym charakterze całego zespołu stanowi po pierwsze niewielka ilość haseł względnie specyficznych (HONOR, OJCZYZNA, NIEPODLEGŁOŚĆ, SOLIDARNOŚĆ...), po drugie - ich ranga, wyższa lub niższa niż w innych kulturach, po trzecie - swoisty sposób ich interpretacji.

Dwie uwagi końcowe.

1/ System aksjologiczny danej kultury możemy odtworzyć na podstawie pewnych gatunków tekstów, w których intencji tkwi odniesienie do wartości. Takimi gatunkami aksjologicznymi są - przykładowo - kolędy życzące, senniki i horoskopy. Wyraźne aksjologiczne ukierunkowanie mają składane okolicznościowe życzenia z okazji wydarzeń rodzinnych (ślub, imieniny, urodziny), świąt religijnych i państwowych, z okazji nowego roku itd. Czego się w nich życzy? Najczęstsza formuła zawiera życzenia "szczęścia, zdrowia, pomyślności" - wskazuje na wartości bytowe i życiowe, przeżyciowe.

2/ Do owego zespołu wartości zadanych, konstytutywnych dla danej wspólnoty i tworzących jej hipotetyczny "kanon aksjologiczny", możemy docierać wychodząc od kilku wybranych, ważnych pojęć, niewątpliwie preferowanych w danej kulturze. Pokazują to badania nad semantyzacją nazw wartości. Jeśli zapytać członków danej wspólnoty, jak rozumieją np. pojęcie WOLNOŚCI, podadzą demokrację, suwerenność, swobodę wyboru pracy, postępowanie wedle własnego sumienia itd.[10] ; RÓWNOŚĆ jest definiowana poprzez odniesienie do praw i obowiązków, do braterstwa i sprawiedliwości; DEMOKRACJA przez odwołanie do wolności, równości, wolnych wyborów, rządów ludu, sprawiedliwości, tolerancji, szacunku dla jednostki. Itd. Pojęcia aksjologiczne są silnie "usieciowione", powiązane relacjami wzajemnych zależności. Toteż od jakiego hasła aksjologicznego by nie rozpocząć poszukiwania zespołu haseł konstytutywnych dla danej wspólnoty, można mieć nadzieję, że postępujące metodycznie, szukając definiensów adekwatnych w ramach danego języka, dojdzie się do rekonstrukcji owego kanonicznego zespołu wartości, tworzącego jądro każdej kultury.[11]

Najważniejszym zadaniem językoznawcy (i etnolingwisty) jest jednak zbadanie sposobu rozumienia nazw wartości, a więc rekonstrukcja ich treści semantycznej za pomocą odpowiednio wybranego typu definicji (eksplikacji). Dla badań porównawczych konieczne będzie uzgodnienie metodologii opisu semantycznego, bez czego prace mogą nie prowadzić do wyników dających się zestawiać i interpretować. Sądzę, że żadna z możliwych i proponowanych metod nie może omijać aspektu poznawczego z całą bogatą sferą konotacji językowych i kulturowych, tak jak to jest praktykowane w pracach nad lubelskim SSiSL i moskiewskim słownikiem SD.

1. W ramach bloku referaty wygłosili: Bartmiński i Chlebda, Svetlana M. Tolstaja, Elena Berezovič, Aleksy Judin, Jörg Zinken i Ljubinko Radenković; wszystkie teksty opublikowane w tomie 20 "Etnolingwistyki".
2. Tak w odniesieniu do polskiego kręgu językowego robili Fleischer 1995, 1996, 1997; Jedliński 2000, Pisarek 2003, wcześniej Bartmiński 1985 i Mańkowska 1987; badania takie w Polsce prowadzą od lat socjologowie, por. Świda-Ziemba 1998 i inni.
3. Tak proponował zrobić Aleksandr Mołdowan w referacie otwierającym XIV MKS (Moldovan 2008, s. 34) wymieniając kolejno: człowiek, małżeństwo (áđак), czas i przestrzeń, wolność, granica, zróżnicowanie płci (ăендерные различия) - uwzględniając także opozycje typu "swój / obcy", "męski / żeński" itp.; do takiego sposobu postępowania skłaniał się w dyskusji kongresowej np. Holger Kusse.
4. Np.N.I.Tolstoj 1995; T.Krzeszowski 1994.
5. A.Wierzbicka 1985, 1997, Ju.Apresjan 2006
6. Zob. Bartmiński 2005a; w nawiasach {...} dołączam kilka kolejnych haseł, które są na tyle semantycznie bliskie, że równie dobrze mogłyby zostać uwzględnione: region, kraj i Azja - do pojęć przestrzennych; człowiek - do osobowych; małżeństwo, aborcja - do społecznych; Bóg, wina i grzech - do religijnych; dobro - do ogólnych.
7. Por. o tym Sękowska Elżbieta, Polska leksyka polityczno-społeczna na przełomie XX i XXI wieku, Warszawa 2007; Bettina Bock / Resemarie Lühr (Hrsg), Normen und Wertgegriffe in der Verständigung zwischen Ost- und Wersteuropa, Frankfurt am Main 2007, Peter Lang
8. Por. Anna Wierzbicka (w druku); Zaliznjak, Levontina, Šmelev 2005.
9. Uwzględniono następujące prace: Mazurkiewicz 1991; Bartmiński 1991 (dwie listy: M. Mańkowskiej oraz E. Borowieckiej i B. Kaczyńskiej); Pisarek 2002, Fleischer 2003, Jedliński 2000, Świda-Ziemba 1998, Bock/Luhr 2007, Dyczewski 1993, Sękowska 2007. Zestawienia dokonała tego mgr Monika Grzeszczak, za co jest bardzo dziękuję.
10. Tu i dalej odwołuję się do wyników ankiety, której wyniki są przedstawione w tomie JWP 2006.
11. Zatem do analiz porównawczych na początek wystarczyłoby wybrać kilka (nie więcej niż 10 haseł), interesujących dla możliwie największej liczby członków konwersatorium EUROJOS, i poprzez analizy ich rozumienia w poszczególnych językach stopniowo rozszerzać zespół wartości relewantnych dla danego języka.

• Apresjan Jurij (red.), 2006, Jazykovaja kartina mira i sistemnaja leksikografija, Moskva : Jazyki slavjanskich kul'tur.
• Bartmiński Jerzy, 1991, Projekt i założenia ogólne słownika aksjologicznego, "Język a Kultura" t. 2, Zagadnienia leksykalne i aksjologiczne, red. J.Puzynina, J.Bartmiński, Wrocław, s. 197-209.
• Bartmiński Jerzy, 2005a, Koncepcja językowego obrazu świata w programie slawistycznych badań porównawczych, "Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej" t. 40, Warszawa : Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, s. 259-280. [Przedruk w: Bartmiński Jerzy, 2006, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin : Wyd. UMCS, s. 229-241; II wyd. Lublin 2007].
• Bartmiński Jerzy, 2005b, Jazykovoj obraz mira: očerki po etnolingvistike, Moskva : Indrik.
• Jerzy Bartmiński, 2006, Zmiany rozumienia nazw wartości w okresie transformacji ustrojowej w Polsce, [w:] JWP, s. 8-35.
• Bartmiński Jerzy, 2007a, Stereotypy mieszkają w języku. Studia etnolingwistyczne, Lublin : Wyd. UMCS.
• Bartmiński Jerzy, 2007b, Opozycja swój/obcy a problem językowego obrazu świata, "Etnolingwistyka" t. 19, s. 35-59.
• Bartmiński Jerzy, 2008, Etnolingwistyka, lingwistyka kulturowa, lingwistyka antropologiczna?, "Języka a Kultura" t. 20, s. 15-33.
• Bartmiński Jerzy (w druku), Aspects of Cognitive Ethnolinguistics, London : Equinox.
• Jerzy Bartmiński, Wojciech Chlebda, 2008, Jak badać językowo-kulturowy obraz świata Słowian i ich sąsiadów? "Etnolingwistyka" t. 20, s. 11-27.
• Bielińska-Gardziel Iwona, 2007. Stereotyp RODZINY we współczesnej polszczyźnie, Lublin : UMCS (mps rozprawy doktorskiej, w druku).
• Bieriezowicz Elena, 2006, Człowiek wśród ludzi - w perspektywie języka, "Etnolingwistyka" t. 18, s. 165-186.
• Bock Bettina, Lühr Rosemarie (red)., 2007, Normen und Werbegriffe in der Verständigung zwischen Ost- und Westeuropa, Frankfurt a.M. : Peter Lang.
• Bokszański Zbigniew, 2006, Tożsamości zbiorowe, Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Bulygina T.V., Šmelev A.D., 1997, Jazykovaja konceptualizacija mira (na materiale russkoj grammatiki), Moskva: Jazyki russkoj kul'tury..
• Chlebda Wojciech, 2000, Płaszczyzny oglądu językowego obrazu świata w opisie semantycznym języka, w: Gajda (red.), 2000, s. 163-178.
• Chlebda Wojciech, 2005, Szkice o skrzydlatych słowach. Interpretacje lingwistyczne. Opole 2005.
• van Dijk Teun, 2003, Dyskurs polityczny i ideologia, "Etnolingwistyka" t. 15, s. 7-28.
• Dyczewski Leon, 1993, Kultura polska w procesie przemian, Lublin.
• Fleischer Michael, 1995a, Das System der polnischen Kollektivsymbolik (Eine empirische Untersuchung). München 1995, Verlag Otto Sagner.
• Fleischer Michael, 1995b, Współczesna polska symbolika kolektywna (wyniki badań empirycznych), "Język a Kultura" t.12, 1998, s. 308-335.
• Fleischer Michael, 2003, Stabilność polskiej symboliki kolektywnej, [w:] JwKW, s.107-143.
• Gajda Stanisław (red.), 2000, Komparacja systemów i funkcjonowania współczesnych języków słowiańskich, Opole : Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
• Grzegorczykowa Renata, 2004, Idee kognitywizmu jako podstawa badań porównawczych w zakresie semantyki, "E" t. 16, s. 75-84.
• Grzegorczykowa Renata, 2008, Od wspólnoty do obcości. Rozwój znaczeniowy polskiego przymiotnika obcy na tle słowiańskim, "Etnolingwistyka" t. 20, s. 39-50.
• JOS - Językowy obraz świata. Praca zbiorowa pod red. J. Bartmińskiego, Lublin, 1990 (II wyd. 1999, III wyd. 2004).
• Jedliński Ryszard, 2000, Językowy obraz świat wartości w wypowiedziach uczniów kończących szkołę podstawową, Kraków : Wyd. naukowe Akademii Pedagogicznej.
• Judin Aleksy, 2003, Rus. gosudarstvo / strana/ kraj i ukr. deržava / krajina / kraj (opyt sopostavitel'nogo konceptualnogo analiza), [w:] JwKW 2003, s. 419-440.
• Judin Aleksy, 2004, Koncept nezavisimost' / nezaležnist' v russkom i ukrainskim jazyke: nacional'nye točki zrenija, [w:] PWwJK 2004, s. 79-102.
• JwKW 2003 - Język w kręgu wartości. Studia semantyczne. Red. Jerzy Bartmiński, Lublin, Wyd. UMCS.
• JWP 2006 = Język, wartości, polityka. Zmiany rozumienia nazw wartości w okresie transformacji ustrojowej w Polsce. Raport z badań empirycznych. Opracował zespół w składzie: Jerzy Bartmiński, Iwona Bielińska-Gardziel, Małgorzata Brzozowska, Irina Lappo, Urszula Majer-Baranowska, Beata Żywicka. Pod redakcją Jerzego Bartmińskiego, Lublin : Wyd. UMCS.
• Kłoskowska Antonina, 1996, Kultury narodowe u korzeni, Warszawa
• Krzeszowski Tomasz, 1994, Parametr aksjologiczny w przedpojęciowych schematach wyobrażeniowych, „Etnolingwistyka” 6, s. 29 – 51.
• Krzeszowski Tomasz, 1977, Angels and Devils in Hell. Elements of Axiology in Semantics. Warszawa, Wyd. Energeia.
• Krzeszowski Tomasz, 1999, Aksjologiczne aspekty semantyki językowej, Toruń. UMK.
• Lappo Irina, 2002, Profilowanie stereotypu Rosjanina w polskim kręgu językowo-kulturowym, "Etnolingwistyka" t.14, Lublin, s. 153-174.
• Majer-Baranowska Urszula, 2002, Podmiot jako wartość, [w:] JwKW 2003, s. 243-259.
• Mazurkiewicz Małgorzata 1990, Dwa spojrzenia na pracę. Perspektywa interpretacyjna a znaczenie słowa, [w:] JOS, s.129-146.
• Mazurkiewicz Małgorzata 1991, Stan prac nad słownikiem aksjologicznym, "Język a Kultura" t. 2. Zagadnienia leksykalne i aksjologiczne, red. J.Puzynina, J.Bartmiński, Wrocław, s. 257-264
• Moldovan Aleksandr, 2008, Mesto slavistiki v sovremennom mire [Referat plenarny na XIV MKS w Ohrydzie], Moskva 2008.
• Niebrzegowska Stanisława, 1996, Świat wartości sennika ludowego, "Etnolingwistyka" t.8, 1996, s. 99-112.
• Nowosad-Bakalarczyk Marta, 2004, Męski i żeński punkt widzenia w językowym obrazie świata, w: Punkt widzenia w języku i w kulturze, red. J.Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, R.Nycz, Lublin : Wyd. UMCS, s. 277-291.
• NW 1993 - Nazwy wartości. Studia leksykalno - semantyczne I. Pod red. Jerzego Bartmińskiego, Małgorzaty Mazurkiewicz-Brzozowskiej. Lublin: Wydaw. UMCS 1993, 276 s.
• Perspektywy 2004 - Perspektywy pracy nad słownikiem aksjologicznym. Dyskusja panelowa [Jerzy Bartmiński, Janusz Baster, Zbigniew Greń, Renata Grzegorczykowa, Grażyna Habrajska, Aleksy Judin, Jadwiga Linde-Usiekniewicz, Jadwiga Puzynina], [w:] Bartmiński, Niebrzegowska-Bartmińska, Nycz (red.) 2004, s. 453-462.
• Pisarek 2002 - Walery Pisarek, Polskie słowa sztandarowe i ich publiczność, Kraków 2002, Universitas.
• POwJE 1993 - Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich. Pod red. Jerzego Bartmińskiego. Lublin : Instytut Europy Środkowo-Wschodniej.
• Puzynina Jadwiga, 1992, Język wartości, Warszawa, Wyd. Naukowe PWN.
• Puzynina Jadwiga, 1997 - Słowo – wartość – kultura, Lublin, TN KUL.
• Šajkevič A. Ja., 2005, Russkaja jazykovaja kartina mira v rjadu drugich kartinok, "Moskovskij lingvističeskij žurnal, t. 8, nr 2, s. 5-21.
• SD 1995-2004 = Slavjanskie drevnosti. Etnolingvističeskij slovar' v pjati tomah, pod red. N. I. Tolstogo, Moskva, t. 1-3.
• Serebrennikov B. A. (red.), 1988, Rol' čelovečeskogo faktora v jazyke. Jazyk i kartina mira, Moskva.
• Sękowska Elżbieta, 2007, Polska leksyka polityczno-społeczna na przełomie XX i XXI wieku. Słownik. Warszawa : Wydawnictwo UW.
• SSiSL 1996, 1999, Słownik stereotypów i symboli ludowych. Red. Jerzy Bartmiński, zast. red. Stanisława Niebrzegowska. T. I, Kosmos, [cz.]1, Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, Lublin 1996; [cz.] 2. Ziemia, woda, podziemie, Lublin 1999.
• Szadura Joanna, 1993, Z badań nad autostereotypem POLAKA. Kryteria polskości, [w:] NW 1993, s. 239-256.
• Świda-Ziemba H, 1998, Wartości egzystencjalne młodzieży lat dziewięćdziesiątych, Warszawa.
• Swietłana N. Tołstaja, 1993, Ojczyzna w ludowej tradycji słowiańskiej, w: POwWJE 1993, s. 17-22.
• Tolstaja Svetlana, 2006, Postulaty moskovskoj etnolingvistiki, "Etnolingwistyka" t. 18, s. 7-27.
• Tolstaja Svetlana, 2008, Slav. *svojь : semantika i aksiologija, "Etnolingwistyka" t. 20, s. 29-38.
• Tolstoj Nikita, 1995, Jazyk i narodnaja kul'tura. Očerki po slavjanskoj mifologii i etnolingvistike, Moskva : Izd. Indrik.
• Tołstoj Nikita, 1993, [Głos ma podsumowanie konferencji "Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich"], w: POwJE 1993, s. 291-292].
• Vañková Irena (red.), 2001, Obraz sveta v jazyce, Praha.
• Wierzbicka Anna, 1985, Lexicography and Conceptual Analysis, Ann Arbor.
• Wierzbicka Anna,1997, Understanding Culture Through Their Key Words. English, Russian, Polish, German, and Japanese, Oxford University Press.
• Wierzbicka Anna, 1999, Język, umysł kultura, Warszawa, Wyd. PWN.
• Wierzbicka Anna(w druku), 50 English Keywords - A guide to 'Anglo' cultur. Mps.
• Zaharenko I.V., Krasnyh V.V., Gudkova D.B. (red.), 2004,
• Lingvokul'turologičeskij slovar'. Vypusk I, Moskva : Gnosis.
• Zaliznjak Anna, Levontina I.B., Šmelev A. D., 2005, Ključevye idei russkoj jazykovoj kartiny mira, Moskva 2005 : Jazyki slavjanskoj kul'tury.
• Zinken Jörg, 2008, Linguistic pictures of the world or language in the world? Metaphors and methods in ethnolinguistic research, "Etnolingwistyka" t. 20, s. 51-62.
• Ždanova Vladislava, 2003, Eksperimental'nyj podhod v portretirovanii konceptov sfery