PREDGOVOR
knjizi "Darivali su svome otečestvu"

Mira Sofronijević: Darivali su svome otečestvu, Beograd, 1995.

Dobročinstvo u vidu zadužbinarstva dostiže kod Srba svoj procvat u periodu razvijenog građanskog društva krajem XIX i početkom XX veka.

Zadužbinarstvo osnivanje zadužbina predstavlja ulaganje ličnog kapitala za opšte dobro radi ovekovečavanja svoga imena. Pojava zadužbinarstva u nas svojom učestalošću kroz istoriju i svojom masovnošću stekla je karakter nacionalnog obeležja poput krsne slave ili badnjaka. Zadužbine su autonomne ustanove. Njihovi osnivači zadužbinske poslove najčešće nisu prepuštali državnim organima da njima upravljaju već uglavnom uglednim građanima u koje su mogli imati bezgranično poverenje.

Raditi mukotrpno čitavog života i sticati bogatstvo da bi se ono zatim velikodušno poklonilo narodu a ne, kao što bi se očekivalo, naslednicima, predstavlja pojavu koja kod drugih naroda ili ne postoji ili je vrlo retka.

Kod tzv. velikih naroda mnogo je tipičnija pojava čuvanja i umnožavanja kapitala iz generacije u generaciju u okviru najuže porodice.

Srpsko zadužbinarstvo ima viševekovnu tradiciju. Javlja se sa počecima srpske državnosti o čemu imamo rečite dokaze u zadužbinama vladarske loze Nemanjića. Zadužbine su u srednjem veku osnivali ne samo naši vladari već i vlastelini i crkveni velikodostojnici.

Zadužbina je inače srpska reč koja se prvobitno izgovarala ZADUŠJE, što je značilo za dušu. Ovu reč je vrlo teško prevesti na druge jezike a da ona zadrži sve komponente značenja.

Zadužbinarstvo koje je u nas dobilo karakter institucije, gubilo se tokom svoje duge istorije samo u dva maha: za vreme ropstva pod Turcima, i osle Drugog svetskog rata tokom vladavine komunističke ideologije.

Za ovaj drugi period objašnjenje nalazimo u Maloj enciklopediji Prosveta iz 1978. godine gde pod odrednicom zadužbina doslovce piše: "Kod nas je ranije postojao veliki broj zadužbina; danas imaju manji značaj zbog velike delatnosti države i zajednice i na tom polju". Navedeni deo odrednice o pojmu zadužbine jasno pokazuje tadašnji odnos države i zajednice prema ovom specifičnom obliku svojine u nas.

Laganom demokratizacijom društva u današnje vreme javljaju se pokušaji obnavljanja zadužbina i njihove stidljive pojave. Međutim, za aktiviranje zadužbina potrebno je prevazići još mnoge prepreke. Kako su te prepreke uglavnom ideološke prirode postoje sasvim realne mogućnosti za njihovo prevazilaženje i obnavljanje rada zadužbina koje su decenijama uspešno obavljale svoju namenu na ovim prostorima.

Višestruki značaj za naš narod a posebno za našu kulturu zadužbinarstvo je imalo gotovo čitavog XIX i u prvoj polovini XX veka.

Ponovnom pojavom srpske državnosti i prelaska kapitala u ruke pojedinaca otpočinje i osnivanje zadužbina. Već Karađorđev sin knez Aleksandar Karađorđević zaveštava znatnu sumu u dobrotvorne svrhe. Zatim se nižu imena zadužbinara od kojih na ovom mestu pomenimo samo neke: kapetan Miša Anastasijević, Nikola Čupić, Velimir Mihailo Teodorović, Milan Kujundžić - Aberdar, Mihailo Pupin, Nikola Spasić, Luka Ćelović - Trebinjac, Nikola Kiki, Sima Andrejević - Igumanov, dr Nikola Krstić, Vladimir Matvejević (Privrednik), Bogdan Dunđerski, Aleksa Krsmanović, Vlajko Kalenić, Kamenko i Pavle braća Jovanović.

Svi su oni ličnim radom stekli ogromno bogatstvo koje su svom narodu ostavili delimično ili u celini radi potpomaganja njegove privrede, podizanja bolnica, školovanja siromašnih đaka ali ipak najčešće za potrebe kulture, posebno za izdavanje i nagrađivanje knjiga i književnika.

Ta velika bogatstva na ovaj način nisu propadala usitnjavanjem ili rasipanjem već su sačuvana i decenijama korišćena za opšte dobro.

Posebno je zanimljiv podatak da je upravo među najvećim zadužbinarima bilo vrlo malo intelektualaca. Često se tu radilo i o polupismenim ljudima. To su, međutim, bili pronicljivi pojedinci, ponikli iz naroda, uglavnom iz najzaostalijih krajeva, koje je krasila velika radna energija, upornost i štedljivost. Svi oni su umeli da ocene značaj kulture, a naročito knjige i književnosti, za razvoj svoga naroda. Otuda su najveći broj dobrotvora stekli Srpska akademija nauka i Univerzitet u Beogradu. Zahvaljujući tim zaveštanjima i dobročinstvima, Univerzitet u Beogradu je između dva svetska rata bio jedan od najbogatijih univerziteta u Evropi.

Takođe je postojao i veliki broj književnih fondova. Još i danas po bibliotekama i antikvarnicama, a posebno po privatnim bibliotekama, nailazimo na stare vredne knjige koje u zaglavlju nose oznaku "Književni fond Ilije M. Kolarca", kao i njegov minijaturni portret, "Književni fond Čupićeve zadužbine" sa fotografijom Nikole Čupića, "Zadužbina Luke Ćelovića - Trebinjca" i slične. Sve te knjige štampane su na finoj hartiji a koričene luksuznim povezom te čine svojevrsni spomen ne samo našoj književnosti i knjizi već i njenim dobrotvorima koji na ovaj način i preko stotinu godina ostaju sa nama.

Da bismo stekli uvid u veličinu i značaj dobročinstva srpskih zadužbinara, pomenućemo samo neke osobenosti pojedinih zadužbina.

Među najstarije zadužbine spada svakako Zadužbina Nikole Čupića, koja je isključivo bila namenjena izdavanju knjiga. Nikola Čupić, unuk Stojana Čupića - Zmaja od Noćaja, ostavio je svu svoju imovinu srpskom narodu sa izričitom željom da se ona koristi za izdavanje knjiga i nagrađivanje pisaca. Naravno u testamentu ovog skromnog artiljerijskog oficira kneza Mihaila nije bilo ni pomena o štampanju njegove fotografije na koricama knjiga koje će izdavati njegova zadužbina ali mi danas možemo samo da zahvalimo Upravnom odboru te zadužbine što nam je na taj način sačuvao i približio njegov lik.

Jedna od najvećih zadužbina u nas svakako je Zadužbina Ilije Milosavljevića Kolarca. Prema testamentu, Kolarčevu zadužbinu činila su dva fonda:

Književni fond Ilije M. Kolarca i Fond za podizanje srpskog univerziteta (Kolarčevog narodnog univerziteta).

Testament je sačinjen 1877. godine. Kolarac umire sledeće godine, u dubokoj starosti, a Zadužbina je priznata rešenjem Kasacionog suda od 26. oktobra 1881. godine.

Ime Ilije M. Kolarca kao i u prošlosti i danas prednjači. Zadužbina Ilije M. Kolarca je jedina zadužbina u Srbiji kojoj je vraćen status zadužbine aprila 1992, a što se tiče imovine - postupak je u toku.

Nasuprot ovoj veličanstvenoj zadužbini stoji jedna finansijski znatno skromnija, ali zato ne manje vredna po značaju, zadužbina koju čini Književni fond Radovana Lazića, trgovca iz Valjeva, koji je, i pored toga što je živeo u srpskoj provinciji tokom druge polovine XIX veka, dobro shvatao ulogu književnosti i značaj knjige za narod.

Dobrotvor Srpske akademije nauka arhimandrit Nićifor Dučić ostavio je krajem XIX veka fond u iznosu od 21.500 dinara u zlatu. U testamentu Nićifora Dučića piše:

"Nijesam nikome ništa dužan; a ko meni što duguje opraštam".

Zadužbina Velimira Mihaila Teodorovića "Velimirijanum", vanbračnog sina kneza Mihaila, iako osnovana 1898, otpočinje rad tek 1908. zbog sudskog spora koji su oko imanja vodili rođaci ostavioca sa Kraljevinom Srbijom, koja je bila jedini naslednik, prema testamentu. Čak se i kraljica Natalija umešala u taj spor 1903, posle majskog prevrata.

Ova zadužbina se sastojala iz novčanih fondova a cilj joj je bio unapređenje nauke, umetnosti, trgovine, industrije i zanatstva u Srbiji. Zadužbinom je upravljao Državni savet a prvi predsednik Državnog saveta koji je upravljao i imovinom Zadužbine bio je Nikola Pašić. Donet je i poseban Zakon o radu zadužbine "Velimirijanum".

Zadužbina Nikole Spasića, veletrgovca iz Beograda, kada je postala vlasništvo srpskog naroda, bila je ravna Nobelovoj fondaciji. Interesantno je da je Nikola Spasić bio jedan od retkih srpskih trgovaca i dobrotvora, koji je rođen u Beogradu i u kome je proveo ceo svoj život.

Nikola Spasić se još za života svrstao u red velikih srpskih dobrotvora. U teškim danima Prvog svetskog rata piše ministru prosvete i crkvenih dela (24. avgusta 1915. godine):

"Na ovom što još uvek živim zahvalan sam prvo Bogu pa iza Boga odmah srpskoj vojsci. Zato hoću srpskoj vojsci da se zahvalim na našem spasu i na našoj slavi, koju nam je donela. Zahvaljujem joj se na taj način što odmah predajem svoje imanje u Beogradu na uglu ulice Knez Mihailove i Vuka Karadžića br. 37 kao svoju Zadužbinu, kao svoj prilog Srpskom narodnom invalidskom fondu Sveti Đorđe".

Ubrzo zatim, Ukazom Nj. V. Kralja Petra I, a na osnovu čl. 3 Zakona o zadužbinama, osnovana je ova zadužbina. Njen cilj je bio da pomaže ranjenike i porodice palih ratnika koji primaju državnu pomoć ali ta pomoć nije dovoljna. Svoje ciljeve Zadužbina je ostvarivala sve do 1946. godine.

Ovim šturim nabrajanjem nekoliko zadužbinara, njihovih zadužbina i književnih fondova čini se velika nepravda mnogobrojnim zadužbinarima i dobrotvorima koji su, izdvajajući sredstva za svoje zadužbine, podigli sebi trajan spomenik. Bez njihovog doprinosa naša privreda, prosveta i kultura razvijale bi se znatno sporije a mnoga značajna dostignuća i dela ne bi ugledala svetlost dana. Primeri ovih zadužbinara pokazuju put kojim se može najbolje pomoći razvoju svoga naroda i ostati trajno upamćen.

Danas ukoliko težimo da postanemo pravna država i pravno društvo, dužni smo da poštujemo i doslovno sprovodimo volju naših dedova da bismo i sami bili sigurni da će se i sa imovinom koju mi zaveštavamo postupati po našoj želji.

Mira Sofronijević

U Beogradu
12. februara 1994.