Dejan Ajdačić

DEMONI U SLOVENSKIM KNJIŽEVNOSTIMA

Književnoistorijska tipologija na primeru istočnoslovenskih i južnoslovenskih književnosti

Demoni u slovenskim književnostima najčešće su hrišćanskog ili folklornog porekla, a ređe potiču iz mitološke tradicije orijentalnih naroda, scijentističkih učenja i hermetičnih tradicija. Izbor, učestalost, način prikazivanja, i funkcije demona u fikcionalnim predstavama, zavise od opšteg pogleda na duhovni svet u vreme nastanka dela, rasprostranjenosti verovanja uključenih u književni tekst, otvorenosti, epohe, žanra i autora za prihvatanje motiva iz drugih književnosti i mitologija, i konkretnih sklonosti i poenti koje se iskazuju tekstom.

Pored demona u koje veruju svi Sloveni, postoje i posebnosti u demonološkim tradicijama istočnih, zapadnih i južnih Slovena, naroda i etničkih grupa, kao i unekoliko različito poimanje odnosa prema demonima u različitim veroispovestima. Pisci su u biranju demona kao lika, svođenju, tipizovanju i dograđivanju njihovih odlika u fikcionalnim delima odrazili i deo tih razlika koje proizilaze iz osobenosti mitološkog predloška - na primer istočni Sloveni veruju u kikimore koje nisu poznate u narodnim verovanjima južnih Slovena, dok se zduhači ne sreću u folklornim zapisima na slovenskom istoku. Ostale razlike i srodnosti proizilaze iz poimanja funkcije književnosti, poetike teksta i žanra, te posebnim odlikama koje individualni stvaralac pridaje prikazu demona. Dvojstvo dijahronog i sinhronog načela sadržano je u pojmu književnoistorijskih tipova predstavljanja demona, jer tipovi mogu da "ukorače" u istorijski tok "preskačući" pojedine odsečke u neprekidnom nadovezivanju epoha i dela, ali mogu da imaju i naznake istorijskog, jer predstavljaju dominantan tip u određenom periodu književne istorije.

U ovoj prilici moguće je uz navođenje najreprezentativnijih dela tek ocrtati obrise opšte književnoistorijske tipologije demona u nacionalnim književnostima istočnih i južnih Slovena.

Hrišćanske predstave o demonima su ugrađivane u religiozno-književne tekstove srednjeg veka, renesanse i baroka iz tekstualnih izvora: Svetog pisma, apokrifa, beseda, poučnih spisa, narativnih vrsta, te usmene tradicije i narodnog hrišćanstva, i vizuelnih predstava sa fresaka i ikona, religioznih slika i slikanih crkvenih knjiga. Razlike između vizantijskog i rimokatoličkog veroispovedanja, grčke i latinske pismenosti odražavaju se delimično i u motivsko-tematskim preokupacijama književnih dela koja su ipak nastala na zajedničkim osnovama biblijske i ranohrišćanske literature. U centru njihove pažnje je sukob božjih i đavolskih sila, hrišćanski shvaćenog dobra i zla.

U knjizi Demonologija v drevnerusskoj literature (1915) Rjazanovski naslovima glava Besi-mučiteli, Besi-iskusiteli ističe dva tipa demonskih bića i njihovih aktivnosti koje se, naravno, sreću i u književnostima drugih naroda. Demoni kao bića koja ulaze u telo čoveka imaju vlast nad njim sve dok ne budu isterani. Sveta lica iz žitija, kao Lavrentije zatvornik pečerski, poput Hrista u Jevanđeljima, na čudesan način isceljuju opsednute demonima. Kasnije se te moći proširuju i na čudotvorne zemne ostatke, tako da mošti svetaca u srpskim srednjevekovnim žitijima Simeona mirotočivog i svetog Save isteruju besne.

Uzorni obrazac provere privrženosti veri navođenjem čoveka od strane demona da odustane od svog boga i spasenja, predstavljaju kušanje Hrista, zmijino iskušavanje Eve (Rjazanovskij: 73), kao i vizantijski i latinski tekstovi o demonskim opsedanjima svetaca. Iskušenja Hrista u pustinji od strane demona opisana u Jevanđeljima, i Život Svetog Antonija, delo Afanasija Aleksandrijskog predstavljaju i u slovenskom svetu osnovu srednjevekovnih priča o besovima koja iskušavaju pustinjake. U žitijima svetaca i patericima - zbornicima poučnih priča o životu podvižnika i monaha, demoni najčešće u iskušenja dovode ljude od najviše vere i vrline. Epizode o žitijima isposnika, pustinjaka razvijene su u brojnim motivima podleganja demonu i konačnom prevladavanju i pobedi nad njegovim lažnim likovima ili ponudama. U priči o Nikiti Zatvorniku iz Kijevsko-pečerskog paterika demon anđelskim glasom i čudesnim blagim mirisom opseni vernog, a đavoli prevare prepodobnog pojavom u Hristovom obličju u Žitiju Isakija Pečerskog (Rjazanovskij: 53). U staroruskoj književnosti poznata su i iskušavanja protopopa Avakuma (Gusev), Joana pečerskog zatvornika, Serafima sarovskog. U Teodosijevom Žitiju Petra Koriškog pustinjaka iskušavaju besovi u vidu zmije, vojske demona i glasa sestre koju je ostavio, ali ih on odagnava dugim postom, molitvama i pevanjem psalama, a uz pomoć Arhanđela Mihaila i istera iz svoje pećine. U žitiju Ivana Rilskog Evtimija Trnovskog, i žitijima Jovana Osogovskog i Gavrila Lesnovskog takođe su predstavljena besovska iskušenja. Demoni ne ostavljaju na miru ni braću u manastirima i navode ih na san tokom božje službe. Moć svetaca potvrđuje i isterivanje bludnih besova koji u vidu žena navode na greh. Kasni odjeci ove teme sreću se u priči Otac Varnava Milorada Šapčanina u kojoj pripovedač unosi sumnju u istinitost Varnavine priče o odupiranju privlačnoj devojci, i u priči Otac Sergije Lava Tolstoja nastale prema žitijnom obrascu. Vampira Borčila, junaka romana Legioni svetog Adofonisa, Slavka Janevskog iskušavaju demonske žene.

Tema odricanja Hrista i prodaje duše đavolu sa kojim grešni junak sklapa ugovor tražeći zauzvrat moć, bogatstvo, slavu, ispunjenje ljubavi ili ostvarenje svih želja bila je veoma popularna i raširena poučna priča, koja se najčešće završava pokajanjem otpadnika od vere i njegovim spasom. Iz epizode Amfilohijevog vizantijskog Žitija Sv. Vasilija Velikog o zavedenom dečaku nastale su od žitija osamostaljene slovenske obrade tog sižea. U Povesti o E(v)ladiju zaljubljeni sluga se odriče Hrista i sklapa ugovor s đavolom kako bi osvojio gazdinu ćerku. Posle ženidbe on se pokaje, a molitve Svetog Vasilija i naroda u crkvi donose oprost Boga (Stevanović: 31-32). Kratki osmerački spev Vikentija Rakića s početka 19.veka predstavlja preradu priče o Eladiju. U izvesnim elementima slična ovoj priči kod Rusa je Povest o Savi Grudcinu iz 17-18 veka, koja je nastala pod uticajem Istorije o Josifu Prekrasnom Jefrema Sirina (Žuravelj: 153-5, 147). Mladić se prepušta bludu sa ženom očevog prijatelja, ali mu sledbenica đavola daje zamamljujuće trave kada joj jednom ne usliši želje. Remizov, ruski pripovedač 20. veka u svojoj verziji Save Grudcina unekoliko je preinačio i psihološki produbio staru priču (Gračeva).

Ugovor s đavolom radi bogatstva i moći i spasenje od večitih muka zalaganjem Bogorodice opisuje se u Priči o vojniku, Povesti o ubogom čoveku koga đavo načini carem, Slovu i priči o nekom trgovcu. U Poljskoj je nastala legenda o crnoknjižniku Panu Tvardovskom koji je đavolu prodao dušu uz potpis krvlju da bi mu ovaj ispunjavao želje, ali se u odsutnom trenutku spasao pakla. Tokom 18. veka, zahvaljujući izmeću ostalog i Levšinovoj preradi, priča je ušla i u rusku književnost (Begunov), da bi tokom 19. veka doživela obrade i slobodnije prerade u tekstovima M. Zagoskina, N. Radiščeva, V. Olina, A. Podolinskog. Bogorodicino čudo sa Teofilom iako napisano na grčkom jeziku, bilo je mnogo popularnije na zapadu, pa i kod zapadnih Slovena u okvirima kulta i priča o čudesima Bogorodice. Kod južnih Slovena postoje skraćene glagoljske prerade (Mirakuli blažene djevice Marije), dok je većina ćirilskih prevoda načinjena prema priči iz Čudesa Bogorodice, trećeg dela Amartolon sotirije Agapije Krićanina iz 17. veka (Stevanović: 50). Junaci poučnih priča o grehu i svemoći pokajanja predaju se demonskim bićima i zbog srebroljublja. U Priči o Agapiju Karulu kada bogataš izgubi bogatstvo, krvlju potpiše da se odriče Hrista, ali se potom u crkvi moli, usni i biva spasen. Vikentija Rakić u Žitiju Vasilija Velikog obrađuje i ovu hrišćansku legendu.

Novozavetni opisi Antihrista i demona iz Strašnog suda (Jevanđelje po Mateju 24-25, i Jovanova Apokalipsa, 19-20), apokrifna viđenja apostola i monaha sa proširenim predstavama pakla, spis Hod Bogorodice po mukama u kome Božja majka silazi sa Arhanđelom Mihajlom u pakao prevedeni su na staroslovenski i docnije redakcije slovenskih jezika. Pod uticajem vizantijskih beseda Damaskina i Studita, Jefrema Sirina nastaju i na slovenskim jezicima crkvene propovedi uoči uskršnjeg posta sa motivom drugog dolaska Hrista i strašnog suda kojima se grešnici navode na pokajanje, kao na primer besede Klimenta Ohridskog. Eshatološke motive sadrže tekstovi Govorenje Sv. Bernarda od duše osujene, i Skazanje od nevoljnega dne od suda ognjenoga koje je sastavio Marko Marulić ili neki čakavac iz 15. veka. U Komediji od Uskrsnutja Isukrstova Mavra Vetranovića - dubrovačkog pesnika 16. veka, Hrist razgovara sa đavolima i Luciferom u paklu.

U Prologu na nebu predromantičarskog speva Plač Rahili Konstantin Marković je predstavio Satanaila i delimično hristijanizovane furije kako pokušava da spreči božje namere, ali se na kraju zadovoljava pokoljem dece i Irodovim ispaštanjem u paklu. Damjanov zapaža srodnost između Satane iz Plača Rahili i Njegoševog Satane iz Luče mikrokozme, kao i srodnost Rakićeve Pesme o Eladiju sa spevom Sveti Sava Nikanora Grujića (Damjanov: 181).

Čin bivaemi na razlučenije duši iz Cvetnog trioda kao obredni tekst pravoslavne crkve za olakšanje puta duše umirućeg do onog sveta, i odgovarajući tekst rimokatoličke crkve predao je neke demonske motive i teološke predstave i književnim tekstovima.

U renesansnoj i baroknoj demonologiji stare hrvatske književnosti prevladava alegorijska pojava demona sa podražavanjima antičke mitologije. Dubrovački humanista Jakov Bunić je krajem 15. veka sastavio na latinskom spev Otmica Kerbera (De raptu Cerberi), ali su pored antičkih elemenata uključene hrišćanske alegorizacije. U pastoralno-mitološkom delu na narodnom jeziku Planine u duhu Sanacarove Arkadije i ovidijevskih preobraženja Petar Zoranić, u danteovskoj, petoj glavi govori kako ga vila odvodi u pakao kod "verugami" vezanog Lucifera čije suze izlivaju ognjene reke, a mahanje krilima pravi hladnoću. U se javlja i porod "poglavice paklenoga kraljevstva" i sedmoglave Himere. Bića iz ada sreću se u komadu Ivana Džive Gundulića Prozerpina ugrbljena koji je barokni pesnik napisao po Klaudijanovom latinskom epu. U slikanju pakla, u pevanju Osmana Gundulić se oslanjao na motive Enejinog silaska u ad i hrišćansko-danteovske predstave. Prema liku Tasove zle čarobnice Armide iz speva Oslobođeni Jerusalim, Džono Palmotić je ispevao dramsku igru o begu hrišćanskog viteza Rinalda sa začaranog ostrva. Sluge i pratioci zaljubljene čarobnice su moćni i nakazni demoni.

U alegorijsko-mitološkim dramama, pastoralama predstavljene su vile kao zaljubljene ili prema ljubavi ravnodušne šumske ili izvorske lepotice (Nalješković, Vetranović, Džono Palmotić i dr.).

Istočni Slovena, kao ni južni Sloveni isključujući one iz Dalmacije tokom renesanse i baroka nisu imali jačeg dodira sa italijanskom književnošću. Podstreke ka novom modelu fantastike Rusi su dobili u 18. veku ugledanjem na tada popularne orijentalne bajke i priče o čudesnim avanturama. Veoma popularna zbirka Levšina Ruske priče, predstavlja uz dosta doterivanja Baba Jagu, Kaščeja, pana Tvardovskog i druge demone iz usmene tradicije. Ove priče su uticale na niz poema s kraja 18. i početka 19. veka. Levšinov savremenik i autor Abevege ruskih sujeverja (Abevega russkih sueverij), u knjizi Peresmešnik Čulkov prikazuje zle duhove u službi čarobnjaka koji junacima nanose zlo. Mihail Popov je u bajkovnom predstavljanju avantura starih slovenskih knezova i indijskih careva (Starinnye dikovinki) predstavio zlog čarobnjaka Karačuna. On je narodne demone predstavio kao uzgredne likove uzdigavši ih u bogove (Kikimora) ili paraleleno koristivši narodno i antičko ime (rusalka i nimfa).

"Gotski" romantizam predstavlja demonska bića i događaje najčešće u baladama, poemama i fantastičnim pričama. Tokom romantizma pored naglog okretanja sopstvenoj narodnoj tradiciji u kojoj su pesnici i pripovedači mogli da nađu građu koja bi zadovoljila potrebu za onostranim čudesnim, zlim stvorenjima književnici preuzimaju i preobražavaju motive, žanrovske crte, način obrađivanja tema iz zapadnoevropskih književnosti - Birgerova Lenora, Geteove, Skotove i Šilerove balade, Hofmanove i Tikove priče, i dela trivijalnih austrougarskih pisaca ostavili su traga u književnosti na slovenskom istoku i jugu.

Razmena je, međutim, tekla i u obratnom pravcu. Krajem 18. veka, nakon vesti o suđenjima vampirima u južnoj Ugarskoj i putopisnim zapisima Fortisa razvila se i neobična zainteresovanost u zapadnim književnostima za vampire. Balkansko-slovenska verovanja su ušla u tekstove italijanskih, francuskih, nemačkih, ruskih, ali i slovenskih autora o opasnim bićima iz egzotičnih krajeva. Tako je nastalo i nekoliko vampirističkih mistifikacija ilirskih balada francuskog pesnika Prospera Merimea (Yovanovitch: 267-309). Šira pojava motiva slovenskog folklornog porekla u slovenskim književnostima, dobila je, paradoksalno, podsticaje iz zapadnih književnosti. Tako, na primer, u priči napisanoj na francuskom jeziku Vukodlakova porodica Alekseja Tolstoja, oficir dolazi u srpsko selo i zaljubljuje se u devojku čiji su ukućani vampiri. U pričama Atanasije Nikolića i Janka Veselinovića (Večnost) pokojnik odvlači živog pobratima u posetu onom svetu.

Posle manje uspelih pokušaja Karamzina, Dmitrieva, Ljvova, Merzljakova, Muravjova i drugih, da stvore rusku baladu i pojave dva prevoda Birgerove balade Lenora iz pera Žukovskog i Katenjina, razvila se višestruko značajna polemika Gnediča i Griboedova o idealu nacionalne balade. Žukovski je docnije sastavio Svetlanu, slobodnu preradu Birgerove pesme ukidajući zagrobne užase nemačkog pesnika i unoseći elemente narodnih običaja - gatanje devojka o svom suđeniku (Dušečkina: 90), dok se Katenjin baladom Leši založio za baladu sa još naglašenijim prisustvom narodnih elemenata. Balade i lirske pesme sa nečistim nadljudskim bićima potom pišu Puškin, Ljermontov, Markevič, Podolinski, Levko Borovikovski, Ševčenko, Fet, Njekrasov, Aleksej Tolstoj, Korinfski, Lohvicka, proširujući okvire narodnih verovanja novim motivima i značenjima. Mada su balade sa demonskim likovima bile poznate kod južnih Slovena, one nisu dale zamaha značajnijem ogledanju u ovom žanru. Laza Kostić je svoje prve stihove napisao na nemačkom u duhu Geteovih balada, ali je poslušavši dobronamerne savete prešao na pisanje na narodnom jeziku. Odveć moralistička grobljanska balada Noćnica srpskog pesnika koji se potpisao pseudonimom Ile Mile napisana je neveštim podražavanjem duha engleskih i nemačkih pesnika. U baladama slovenačkog pesnika s kraja 19. veka, Antona Aškerca prepliću se motivi iz narodnih pesama sa demonskim motivima iz evropske balade (Noćna putnica, Brodar, Međaš ).

U romantičarskim spevovima demoni kao epizodni likovi u poemama Andrejeva, Radiščeva i Žukovskog, ljudožderka u Raznovidju vitežtva Sime Milutinovića, Černomor i veštica Naina u Ruslanu i Ljudmili Puškina, bezuspešno pokušavaju da spreče ostvarivanje želja pozitivnih junaka. Opis Tatjaninog košmarnog sna u 5. glavi Evgenija Onjegina nagoveštava patnje koje je očekuju. Kao samostalni likovi značajno mesto demoni imaju u zapletu i raspletu poema Pan Burlaj (Pan Burlaj) Podolinskog, Demon Ljermontova, Upir (Upyr') Čužbinskog, Ivanjska noć Subotića, i dr. Odbačenog ljubavnog suparnika iz speva Jovana Ilića Pastiri viđaju u oblacima sa vešticama, havetima, krilatim zmajem i grabancijašem. Kraće pesme, često i naslovljene imenom demona, npr. Rusalka, Domaći (Domovoj), Crnogorac zarobljen od vile, stavljaju, naravno, u sam centar pažnje demonski svet.

Parodije na demonske motive predstavljaju posebnu grupu tekstova, u kojima se modeli i svojstva demona iz postojećih tekstova podređuju dvostrukom čitanju koje uvažava postojanje predloška i novog teksta. Komičko preobrtanje odnosa demona i ljudi i parodijsko preobražavanje gotskih motiva sreće se u poemama Kneginjica Miluša (Knjažna Miluša) Katenjina, i Baba Jaga (Baba JAga) Njekrasova. U nekim parodijama demonski motivi ističu mane protivnika na književnom polju. Parodijske predstave antičkog ili hrišćanskog pakla kao činovnički uređenog hijerarhizovanog sveta mogu imati i satirično-političku pozadinu (Veljtman, Puškin, Zmaj, Subotić, Tolstoj).

Tema ljubavi kao strasnog predavanja ili osvajanja omiljen je predmet romantičarskog fikcionalizacije i realističke demitologizacije odnosa rusalki (ili vila) i čoveka, ili demona i žene. Bezdušni demon zavodnik (zavodnica) namamljuje svojom lepotom, smehom ili privlačnim glasom ljudsko biće. Đavo u liku Varfolomeja iz priče Titova (i Puškina) Usamljeni dom na Vasiljevskom rastura ljubav Pavela prema čednoj devojci, a nju zavodi. Somov u priči Kupalovo veče, i Podolinski u poemi Pan Burlaj prikazuju rusalke kako mame mladiće i odvode ih u smrt. Upir iz priče Dalja i liku zgodnog neznanca donosi smrt roditeljima devojke koja se zaljubila u njega. Leteća utvara iz priče Turgenjeva Prizraki pije krv. Mrtvi supružnik, ili strasni ljubavnik kao vampiri ostavljaju tragove svojih zuba na vratu žene ili ljubavnice. Kijevska veštica Somova ne može da se odupre zovu Sabata i u propast povlači i kozaka koji je iz ljubavi krišom prati. Ostavljene devojke postaju rusalke koje se svete svojim nevernim ljubavnicima (Somov priča Rusalka, Puškinov nezavršeni komad Rusalka.

Tamne strane ljudske slabosti i najdublje ponore zla ispituju neke od priča i pesama gotskog romantizma, kao npr. Gogoljeve priče "tragedije" Veče uoči Ivana Kupale, Strašna osveta.

Intertekstualne veze unutar nacionalne ili među slovenskim književnostima jače su u prozi no u poetskim i dramskim žanrovima. Priče Oresta Somova, Pogoreljskog i Pogodina Gogolju su pružile podsticaj da na uzoran, ali i i jedinstven način predstavi demone uz preplitanje romantičarske sklonosti ka čudesnom i realnog prikazivanja seoskih verovanja. Fantastika folklornog porekla Gogoljevih priča iz dve knjige zbirke Večeri u seocetu kraj Dikanjke (Večera na hutore bliz Dikan'ki) i priče Vij iz zbirke Mirgorod uticale su na nastanak sličnih zbirki kod istočnih Slovena (Bilevič - zbirka Svjatočnie večera, Zagoskin - zbirka Večera na Hopre, priče Luganskog = Dalja, Kvitke Osnovjanenka, Storoženka, Danilevskog, Iv. Franka) i južnih Slovena (Jovan Grčić dugačka priča Gostionica kod Poluzvezde na imendan šantavog torbara, Ognjanović Đavolski poslovi, priče Glišića, Šapčanina, Matavulja i dr).

Romantičari su preuzimali narodne predstave o demonima, ali je širok, žanrovskim i ličnim pristupom uslovljen, raspon od poštovanja folklornih odlika do značajnih odstupanja od folklora (npr. Kaščej besmrtni kao škrtica i zelenaš u nezavršenom komadu Ostrovskog Ivan carević, gospodski i šarmantni Kikimora u dramama Kjuheljbekera, zaljubljena Baba-Jaga u poemama Katenjina i Njekrasova). Gogolj je lik vija sastavio iz više elemenata, a tobožnja etnografska potvrda izvornosti se pokazala neutemeljenom. Elementi mistifikovanja folklora se nalaze i u Vedama slovena, Zelenogorskom rukopisu Vaclava Hanke, kao i slovenskim prevodima mistifikacije ilirskih balada.

Alegorijski romantizam. U romantičarskim književnostima demoni predstavljeni na alegorijski način kao zaštitnici naroda ili poezije pojavljuju se u srpskoj književnosti. Alegorijska remitologizacija vila započela je zamenjivanjem antičkih muza bićima iz nacionalne mitologije, da bi kasnije zaštitnice nacionalne poezije prerasle u zaštitnice naroda. Vile gube svoje zle odlike iz folklora i postaju vidovite savetnice i odlučne ratnice koje podstiču narod na ustanak za slobodu. Jednostavnost alegorijske ideje i česta upotreba dovela je u srpskom romantizmu do trivijalizacije lika vila, ali i do estetskih usložnjavanja u simboličkim uzletima Laze Kostića. U dramskom pesništvu srpskog romantizma vile su se javljale u patetičnim alegorijskim drama i tragedijama iz narodne istorije: San Kraljevića Marka Jovana Sterije Popovića, Prolog u slikama Jovana Subotića, Spasova noć Svetozara Miletića, Grčić Nevera Vuk. Pesnik Sima Milutinović u Tragediji srpskoga gospodara i vožda Karađorđa (1847) prikazuje nakazno Cvijetino čedo, grotesknu grdobu sa životinjskim crtama. Nasuprot Karađorđu koji oličava etičke vrline, hrišćansku veru i istorijsku viziju oslobođenja, čudovište alegorijski predstavlja grehove, pakao i drugu veru i istorijsku izdaju vođe prvog ustanka. U spevu U carstvu samodiva Bugarina Vazova pesnički subjekt se nalazi između zmajice - alegorijskog lika ljubavi, i samodive - predstave poezije. Potpuno osoben pristup alegorijskom i simboličkom korišćenju narodnih verovanja sreće se u tek skoro objavljenim, jezički teško razumljivim i hermetičnim spevovima Đorđa Markovića Kodera. Ukrštanje fragmentarnih predstava o vilama i mitologijom bilja, zvezda i ptica podređeno je veličanju načela neprestanog preobražavanja oduhovljene prirode.

Pod uticajem poetskog rasplitanja odnosa najvišeg dobra i zla u delima evropskih predromantičara (Miltonov spev Izgubljeni raj romantičara) i romantičara Geteovog Fausta, Bajronovih demonskih buntovnika i u slovenskom svetu se javljaju poetska i dramsko poetska dela koja sučeljavaju Boga i Satanu. Njegošev spev Luča mikrokozma predstavlja opis sukoba palog anđela i Boga. Misterija Poljaka Slovackog Sin zemlje, Dzjadi Mickjeviča prikazuje čoveka između Lucifera i nebeskih sila, anđela i đavola. U misterijama Alekseja Timofejeva Poslednji dan, Pesnik, Život i smrt javlja se alegorijsko tumačenje sukoba razornih i stvaralačkih sila. U drami Ižorski Kjuheljbeker obrađuje na ironijski način motiv ugovora sa đavolom u liku Kikimore, dok u drami Ivan, trgovački sin (Ivan, kupeckij syn, objavljenoj tek u 20. veku) on delimično obrće tradicionalni odnos ljudskog i demonskog sveta: ćerka veštice je požrtvovano zaljubljena u čoveka i saoseća sa bolom ženom, a trgovački sin je bezosećajan i u propast šalje svog spasitelja i ženu. Satirično i parodijsko naličje romantizma obuzetog metafizičkim raskolima predstavljaju tekstovi Senkovskog (Veliki prijem kod Satane) i Lava Tolstoja (Propast ada i njegovo obnavljanje).

Dramska igra Noć na raskršću Luganskog - Vladimira Dalja prikazuje okršaj vodenog, šumskog i kućnog demona na granici njihovih svetova.

U ruskoj književnosti karamzinovski model junačke bajke u stihovima početkom veka je predstavljao model za Andrejeva, Puškina u poemi Ruslan i Ljudmila, da bi u stilu Puškinovih bajki nastale i bajka Žukovskog o caru Berendeju i drama-bajka Ostrovskog o Ivanu Careviču. U srpskoj i hrvatskoj književnosti bajke su pisali sredinom i krajem veka Joksim Nović, Ilija Vukićević, Ivana Brlić Mažuranić, a kod Bugara u prvoj polovini 20. veka Angel Karalijčev. U pričama Ilije Vukićevića prepliću se elementi bajke i moralističke pouke (Đavo i devojka, đavo probudi želju za blagom i samoljublje), bajke, alegorije i satirično-komične priče (Priča o selu Vračima i Simi Stupici) u priči o đavolovom upropašćavanju sela unošenjem zavade među glupe seljake. Vukićevićevića bajka o car Goranu koji želeći besmrtnost živi samo noću, a nastrada kada ga opsedajući ženu u kolibi spremaju mu prevaru - dočeka zora i razgrnu plast u koji se sakrio. Snižavanjem statusa bajki u žanr književnosti za decu umanjilo je i njen ugled kao književne vrste.

Racionalno-kritički romantizam i realizam
Još prosvetiteljska kritika sujeverja osporava stvarno postojanje demona i ismevanjem praznoverica s idejom da se one obrazovanjem naroda mogu iskoreniti. Ova tendencija se, međutim, ne vezuje samo za prosvetiteljstvo i dela u kojima se čudesna zbivanja objašnjavaju realnim postupcima, već i u romantizmu, folklornom realizmu i realizmu. Tokom 19. veka smenjivali su se različiti poetički obrasci zasnovani na razobličavanju vere u demone. Sa pojačavanjem kritičko-racionalnog odnosa prema prema narodnom sujeverju menja se i odnos fantastike i realnog sveta. Te promene izazvane u samim temeljima kulture imaju i književno-istorijske odraze. Menjaju se narativne forme, a u delima folklorno romantičarskog ili folklorno-realističkog usmerenja pripovedač se udaljava od narodnog kazivača ili od junaka kojima se priviđaju demoni. Strašni susreti sa nečistim bićima pokazuju se kao posledica priviđenja, straha, pijanstva, sna ili griže savesti.

U realističkoj književnosti demonski svet se prevodi u psihološke sukobe ili osporava kao sujeverje. U pričama Gogolja, Bileviča, Zagoskina, Jovana Grčića, Kvitke Osnovjanenka, Ivana Franka prepliću se romantičarski i realistički elemenata, dok u pričama Matavulja, Glišića, Dalja, Storoženka prevladava realizam. Pod dejstvom alkohola junacima Odojevskog (Priča o mrtvom telu), Zagoskina (Nezvani gosti), Gogolja (Izgubljeno pismo), Bileviča (Ded Denis Grigorič), Kvitke (Mrtvački uskrs), Gnediča (Pudla) se priviđaju demoni. I Čehov u pričama razobličava uverenje pijanih junaka da su se suočili sa nečistim bićem (Razgovor pijanca s treznim đavolom, Noć na groblju).

Podrivanje fantastične motivacije često prate komički elementi. U čitavom nizu priča osnovu zapleta čini smicalica lukavih junaka koji računajući na sujeverje žele dođu do nagrade (Gogolj Soročinski sajam), osvete (Glišić Raspis) da skriju tajnu ljubav (Avdejev Ognjeni zmaj, Jakšić Bela kućica, Pisemski Leši, Vrčević Seoska osuda na smrt novog vukodlaka Glišić Brata Mata). Pripovedači koriste različite strategije prikrivanja i otkrivanja konačnog raspleta.

Zavisno od psihološkog motivisanja junakovog priviđenja gradi se i razgrađuje fantastična realnost u predstavama o demonu. U narativnom prikazivanju zla slabe granice između fizičkih, i emotivnih odlika ljudi i demona, približavaju se pripovedačevo motivisanje demonskih i ljudskih postupaka. Ovakvo pounutarnjivanje zla dozvoljavalo je i podsticalo prikazivanje patoloških junaka koji se mogu sagledavati u dvostrukom ključu - čudesnom i stvarnom.

Moralno prosuđivanje demonske teme naglašeno je u delu Fjodora Dostojevskog, najpre u romanu Braća Karamazovi, u ismevanju pakla starog Karamazova, Legendi o velikom inkvizitoru, razgovora oca Feraponta sa monahom i u zapisima Starca Zosime o paklu kao odsustvu ljubavi.

Simbolizam je mogao da se pojavi i ponovo otkrije fikcionalne mogućnosti demonskih motiva sa slabljenjem prosvetiteljsko-kritičkog zadatka fantastike da dokazuje kako demoni ne postoje. Otkrivanje simboličkih vrednosti demonskih sila, svakako, nije tekovina simbolizma, ali je na prelomu vekova ta mogućnost bila osnažena sveukupnim estetskim težnjama doba.

Drama-fejerija Šumska pesma (Lisova pisnja) Lesje Ukrajinke predstavlja složeni alegorijsko-simbolički tekst u kome prevarena šumska vila, Mavka tuži zbog izgubljene sreće. Aleksandar Oles piše drame-bajke Nad Dnjeprom (Nad Dniprom) Noć na planini inspirisane narodnim verovanjima i pesmama. Ukrajinskoj književnosti na prelomu vekova pripadaju i dela Mihaila Kocubinskog sa demonskim motivima.

U dramama Petka Todorova Gorski zmaj (Zmej gorjanin) ispituje se odnos lične slobode i kolektivne prisile u prikazivanju ljubavi devojke i zmaja.

Predstave o demonima preobražavaju se u lirskim formama u ciklusima pesama sa simbolističkim elementima Korinfskog, Feta, Alekseja Tolstoj (Soroč'i skazki, 1909; Za sinimi rekami, 1911). Geo Milev u pesmi Zmaj (Zmej) modernistički razlomljenim stihom na ekspresionistički način slika erotski zanos, ali pesmu okončava razbijanjem oniričke iluzije i buđenjem devojke.

Moderna poezija produbljuje simbolistički povratak izvornim mitovima, ali sa drugim razlozima. Ona se obraća magijskim slojevima kulture, basmama i obredima. Piscima folklorni tekstovi nisu više prevashodno potrebni radi etnografske verodostojnosti, oni u zagonetkama, basmama i pesmama otkrivaju poetsku vrednost i sami pišu tekstove sa magijskim strategijama (Hlebnjikov - pesma Noč' v Galicii i dr., Marina Cvetajeva, češki nadrealisti, Vasko Popa, Miodrag Pavlović, Novica Tadić). U preobražavanju slike sveta u očima jednog kruga modernista povratak nacionalnoj tradiciji se shvata kao izvor prevrednovanja unutar kulture i njenog stvaralačkog preobražaja koje će omogućiti početak njene obnove.

Modernizovana proza spaja iskustvo realističke književnosti sa elementima moderne književnosti. Proza se ponovo otvara prema fantastici, modernim temama i preokupacijama, ali ne odustaje ni od sredstava realizma.

Ukrštanje stvarnosti ljudskog i neljudskog sveta u fikcionalnim tekstovima o demonima, pored uobičajenog odnosa u kojima je čovek žrtva nudi i mogućnost rušenja tradicionalnih predstava i preobratanja u kome se ljudskost demona pokazuje kao ključ za razumevanje neljudskog karaktera čovekovog sveta. Tu nema više mesta smehu iz Levšinovih priča i poema Katenjina i Njekrasova, već se postavljaju pitanja o granicama čovekovog nasilja i nasilja koje je simbolički projektovano u demone. U Dnevniku Satane Leonida Andrejeva ne strada čovek od demona, već ljudsko proračunato zlo ubija zaljubljenog Satanu. Ognjeni anđeo Valerija Brjusova prikazuje crnomagijske obrede kojima se prizivaju demoni i đavoli, a ispituje mera ludila i zdravlja. Verovatno najpoznatiji demonski lik slovenskih književnosti 20. veka opisan je u romanu Mihaila Bulgakova Majstor i Margarita - profesor Voland sa Azazelom i Behemotom se u Moskvi izaziva čudesna zbivanja.

U Burleski Gospodina Peruna Boga Groma, Rastko Petrović prikazuje Mariju, majku božju, kako (u 14. veku!) odlazi sa Arhanđelom Mihajlom i svetim Petrom u pakao; on pripoveda o crnom zmaju, pripoveda se o ocu Jeronimu koji piše o tajnama đavolovog repa, raskalašnom bogu Trojanu, koji bežeći od kazne moralnog Dažboga skače u jezero Zasavicu, a potom kao crni bik nameće namet u devojkama.

Tradicija se u prozi koja je uvažila iskustvo moderne prikazuje bez pređašnje poučnosti i uvek pouzdanog pripovedača. Momčilo Nastasijević u pripoveci Zapisi o darovima moje rođake Marije utkiva demonska značenja povezujući smrt prosca i devojčino vezenje zmija i zmajeva. Priče Svetoslava Minkova Ustrel, Nečista sila, bugarskog pripovedača, dodaju demonološkim predanjima dodatnu uverljivost, pojačavajući pri tome i napetost između stvarnog i nadstvarnog. U brojnim pričama Remizova, u čijoj su kući visili izrezani likovi demona, pojavljuju se đavolski ljudi, veštice prema narodnim verovanjima i prema staroruskim tekstovima.

U velikim pripovednim oblicima elementi narodnih verovanja u natprirodna neljudska bića upleteni su u sižejnu maticu. U romanu Meše Selimovića Tvrđava glavni junak, stradalnik Ahmet Šabo se seti priče o Karanđalozu, crnom, smrdljivom i teškom demonu jaše ljude sačekujući ih na raskrsnicama. Crnjanski uzgred umeće vampiristički motivi u Dnevnik o Čarnojevićima, dok u Seobama prikazuje strah od povampirene Gospože Dafine. U romanu Na Drini ćuprija, u glavi u kojoj se opisuje neuspešni početak gradnje mosta, Andrić "obnavlja" predanje o vili rušiteljki koja "traži" žrtvu. Ana Radin pokazuje kako Andrić u pripoveci Za logorovanja prikazuje nekrofilnog razvratnika kako napastvuje zarobljenu devojku koristeći elemente vampirizma, iako nigde nije spomenuo ime vampir. (Radin: 151).

Postmoderna. Pisci postmoderne kombinuju različite demonološke tradicije, inoviraju ih, izmišljaju, obrću tradicionalne atribute demona postavljajući ih u nove i neočekivane situacije, međusobno ih preplićući. Uzgredno motivsko uključivanje demonskih motiva. Model magijskog realizma i uticaj latinoameričke fantastike Borhesa i Markesa.

Među demonima tradicionalnog porekla posebno mesto u književnosti 20. veka imaju vampir i njegovo žensko otelotvorenje vampirica. Veštice, kao ranije veoma raširena bića izgubile su na svojoj privlačnosti, budući da je kulturni model njihovog vračanja zastareo i prevaziđen, a u međuvremenu nije ispunjen novim sadržajem. Slava vampira u slovenskim književnostima nije dominantno vezana za njegovo slovensko poreklo, već za uznemirujuće fikcionalne mogućnosti koje nudi strašno biće koje prelazi granicu života i smrti.

Dobrica Ćosić u romanu Bajka sklapa priču o đavolu Anđami i čoveku u koju unosi i elemente antiutijskih romana. U Pekićevom romanu Kako upokojiti vampira, vampir predstavlja i simbol ideologizovanog nasilja i simbol zle savesti koja oživljavanja sa sećanjima na zločinačku moć. Samopreispitivanje nacističkog oficira koji gubi duševno zdravlje višestruko mu otkriva vampirsku prirodu totalitarne ideologije čiji je bio deo. Ljudi s četiri prsta Miodraga Bulatovića predstavljaju demonsku grupu emigrantskog podzemlja okupljenu oko Jozefa Franca Drakule, lika htonsko-onostranih svojstava.

Pseudoistorijski roman Milisava Savića Ćup komitskog vojvode predstavlja pojavu đavola i hromog đavolskog starešine sa vučjom njuškom posle ponoćnog bacanja mačke na svatovskom groblju u ključali lonac. Vojvodin pomoćnik, Troglavi (i šepav), po potrebi u nedrima sakriva glave, ali kada i poslednju izgubi stavlja je pod pazuh.

Vidosav Stevanović u romanu Nišči (179) kroz poetiku mitskog i arhetipskog uopštavanja uz višestruka prelamanje ironičnog i sujevernog predstavlja lokalnu istoriju u kojoj i onemoćale veštice i drugi demoni imaju svoje mesto. U Stevanovićevom romanu Testament proširena mitska vizura utvrđuje sliku prokletstva celog naroda, a demoni u mračnoj predstavi sveta koji izgleda kao prebivalište htonskih bića dodatno podupiru atmosferu kolektivnog užasa i bezizlaza.

Onirička fantastika sa vampirskom temom iz svakodnevnog života računa sa preznačavanjem saznajnih i psiholoških vidokruga junaka, nudeći jedan osavremenjeni model demonskih snova. Vlada Urošević u priči Višnjev liker spaja vampiristički motiv sa zemljotresom u Skoplju.

Postmoderna zainteresovanost za status pisca i stvaranja ima zanimljive aspekte u nekim proznim delima. U romanu Slavka Janevskog Legioni Svetog Adofonisa (iz trilogije Mirakuli grozomore) letopisac narator je vampir Borčilo, meditativan i melanholičan junak, koji promišlja o pisanju, a iskušavaju ga kao pustinjake - demonske žene. Jordan Radičkov priču Tenec iz zbirke Vodolej započinje laganim uvođenjem čudesnog pomoćnika u dom, da bi u završnom obrtu otkrio da je vampir napisao upravo pročitanu priču.

Radičkov prepliće perspektive prikazujući jednu istu pojavu u dva tumačenja - kao naučno-fantastično i narodno sujeverje: u priči Kožna dinja (Koženijat pupeš) - dva gosta iz kosmosa u Sofiji za seljane predstavljaju talasme i vampire. Osavremenjivanje života demona na zabavan način otkriva se i u pričama Radičkova vampir vozi velosiped, vampiri su zabrinuti što će jezero hidrocentrale da potopi njihove domove- grobove.

Razvijenu igru preplitanja različitih tekstova uz fantazijsko fantastična i figurativna dograđivanja tipična su za prozu Milorada Pavića. U Hazarskom rečniku Milorada Pavića piše kako se dubrovčanka Efrosinija Lukarević ("pričalo se Mora, veštica") posle noći provedene na vampirima opsednutom dvoru Drakule "raspukla belom trskom koja brzo raste". Ljubavni odnos sa elementima vampirizma Pavić predstavlja i u pripovetci Doručak i u romanu Predeo slikan čajem.

Naučna fantastika kao nov model pripovedanja o budućem čoveku u tehnološki razvijenom svetu oslanja se na arhetipske modele bajki i fantastičnih priča. Demonsko u ovom svetu budućnosti predstavljaju čudovišna zla bića van Zemlje ili mašine koje su se otele čovekovoj vlasti. Razvijena i raznolika naučna fantastika Slovena puna je primera demonizacije onostranog-kosmičkog (v. Strugacki, Lem, Asimov i dr.).

Bogata i raznolika verovanja slovenskih naroda u demone sigurno su u vezi sa očiglednim prisustvom demonskih tema u njihovim književnostima. Pored zajedničkih odlika proisteklih iz (relativno sličnih) istorija srodnih kultura mogu se uočiti i karakteristične crte unutar demonoloških tradicija nacionalnih književnosti. Nacionalno osobene crte u obradi demonskih motiva i tema ustanovljava se, održava i osnažuje vraćanjem pisaca temama svojih prethodnika i njihovim višestruko produženim dijaloškim odnosom. Nesporni uticaji zapadnih i drugih slovenskih književnosti u nacionalnim književnostima takođe se uključuje u nastanak dela sa demonskim likovima. Obilje pitanja o književno-istorijskoj sudbini demonskih tema, motiva, i žanrova, pitanja o intertekstualnim odnosima dela i međusobnim uticajima pojedinih književnosti, o odnosu književne i vanknjiževne stvarnosti moći će da dobiju pouzdanije odgovore nakon punog zaokruženja korpusa tekstova iz svih slovenskih književnosti i novih studija posvećenih posebno usmerenim problemima.

Ajdačić, Dejan: Motiv vampira u evropskoj književnosti i književnosti balkanskih Slovena, Književna reč, 10. jun 1993, 418, str. 12.

-Kratak pregled folklornih demona u bugarskoj književnosti, Zbornik Matice srpske za slavistiku, 46-47, 1994, str. 197-205.

Patriotska remitologizacija vila u književnosti srpskog romantizma, Mit. Zbornik radova, Novi Sad, 1996, str. 723-730.

Angelov, D.: Eshatologičnite predstavi na srednevekovnija bulgarin, otrazeni v oficialnata i apokrifnata literatura, Starobulgaristika, 1982, 2, str. 73-97.

Antić-Stojčevski, Vera: Motivi što se srekavaat vo apokrifnata i vo narodnata literatura, Makedonski folklor, 1969, 3-4, str. 195-208.

Begunov, Ju. K. Skazanija o černoknižnike Tvardovskom v Pol'še, na Ukraine i v Rossii i novonajdennaja "Istorija o Pane Tverdovskom", Sovetskoe slavjanovedenie, 1983, 1, 78-90.

Borisjuk, Tamara: Fol'klor i mіfologіja v "Lіsovіj pіsnі" Lesі Ukratnki, Narodna tvorčіst' ta etnografіja, 1991, 2, 31-40.

Buhštab, B.: Pervye romany Vel'tmana, u: Russkaja proza, Leningrad, 1926, 192-231.

Vinogradova, Ljudmila N.: Fol'klornaja demonologija v kul'ture pol'skogo romantizma (Rusalka v narodnih poverijah i v hudožestvennom tvorčestve), u: Prosveščenii i romantizme. Sovetskie i pol'skie issledovanija, Moskva, 1989, 123-140.

Volkova, T. F.: Hudožestvennaja struktura i funkcii obraza besa v Kievo-pečerskom paterike, Trudy otdela drevnerusskoj literaturi, 33, 1979, 228-237.

Gesemann, Wolfgang: Zur Deutung romantischer Daemonie im Erzaehlwerk Michail Pogodins, Wiener Slavistisches Jahrbuch, 18, 144-150.

Gorelkina, O. D.: Motiv besa v russkih povestjah konca XVII - načala XVII veka, u: Literatura Drevnej Rusi. Istočnikovedenie, Leningrad, 1988, 248-258.

Gofman, V.: Fol'klornyj skaz Dalja, u: Russkaja proza, Leningrad, 1926, 232-261.

Gračeva, A. M.: Povest' A. M. Remizova "Sava Grudcin" i ee drevnerusskij prototip, Trudy otdela drevnerusskoj literaturi, 33, 1979, 388-400.

Gusev, Viktor E.: Besy v "Žitii" Avvakuma i narodnaja demonologija, Živaja starina, 1994, 2, 14-17.

Damjanov, Sava: Koreni moderne srpske fantastike, Novi Sad, 1988.

Durnovo, N. N.: Legenda o zaključennomn bese v vizantijskoj i starinnoj russkoj literature, Drevnosti. Trudy slavjanskoj komissii MAO, Moskva, 1907, t. 4, vyp. 1, 54-152.

Dušečkina, Elena: Russkij svjatočnij rasskaz, Spb, 1995.

Žuravel', Ol'ga D.: Sjužet o dogovore čeloveka s d'javolom v drevnerusskoj literature, Novosibirsk, 1996.

Eremina, Valerija I.: Poezija 1880-1890-h gg., u: Russkaja literatura i fol'klor (konec XIX v.), Leningrad, 1987, 334-360.

Izmajlov, N. V.: Fantastičeskaja povest', u: Russkaja povest' XIX veka. Istorija i problematika žanra, Leningrad, 1973, 134-166.

Iezuitova, R. V.: Ballada v epohu romantizma,u: Russkij romantizm, Leningrad, 1978, 138-163.

Jovanović, Vojislav: Vampirizam u evropskoj književnosti, Srpski književni glasnik, 1912, str. 48-54; 128-135.

- Yovanovitch, Voyslav M: "La Guzla" de Prosper Merimee. Le origines du livre - ses surces - sa fortune, Grenoble, 1910.

Mann, Jurij:Poetika Gogolja, 1988.

-Dinamika russkogo romantizma, Moskva, 1995.

Radin, Ana: Motiv vampira u mitu i književnosti, Beograd, 1996.

Rjazanovskij, F. A.: Demonologija v drevnerusskoj literature, Moskva, 1915.

Stevanović, Pavle: Pripovetka o čoveku koji se prodao đavolu, Beograd, 1934.

Stojanova, Ljudmila: Preobraženijata na fantastičnoto v b'lgarskata hudožestvena proza, u: Literatura i kultura, Sofija, 1992.

Franičević, Marin: Povijest hrvatske renesansne književnosti, Zagreb, 1983.

Šeleva, Elizabeta: Mitot kako intertekst (vrz primeri od romaneksnata trilogija "Mirakuli na grozomorata" od Slavko Janevski), Mit, Novi Sad, 1996, 571-578.

// Projekat Rastko / Književnost / Nauka o književnosti //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa projekta | Kontakt | Pomoć ]