NovostiPretragaO projektuMapa projektaKontaktPomocProjekat RastkoPromena pismaEnglish
Projekat RastkoKnjizevnost
TIA Janus

Dejan Ajdačić

O folkloristi
Novaku Kilibardi

  • Srpska narodna epika u tumačenju Novaka Kilibarde
  • Kilibardina ispitivanja narodne književnosti u službi pisane književnosti
  • Kilibardina tumačenja lirike, proze i tužbalica

    • Srpska narodna epika u tumačenju Novaka Kilibarde

    Za razliku od istraživača narodne književnosti koji su svoje poznavanje života usmene tradicije zasnivali na knjigama ili terenskom iskustvu, Novak Kilibarda je odrastao u Staroj Hercegovini, u patrijarhalnoj sredini razvijene epske tradicije, gde je uz majku narodnu tužilicu, rodom od Vukalovića, odmalena upio smisao žive narodne reči. Taj životni dar, obogaćen ovladavanjem složenim književno-teorijskim i istorijskim znanjima, uz nadarenost za tumačenje književnosti, posebno narodne baštine, otelotvoren je u nizu njegovih analitičkih tekstova.

    Pri tom, Kilibarda je u pisanju o narodnim umotvorinama izbegao opasnosti preteranog oslanjanja na lokalnu tradiciju, kojoj katkada ne odolevaju proučavaoci ponikli iz krajeva sa očuvanim usmenim nasleđem. On je pomirio i harmonično usaglasio strogost naučnih metoda sa osećanjem za narodno kazivanje i pevanje. Tek time su njegovo poreklo iz Banjana, te neposredovan i duboko ličan odnos prema sadržajima i oblicima usmene kulture, ugrađeni u preplitanje subjektivnog i objektivnog, racionalnog i intuitivnog pristupa.

    Obilje radova profesora Novaka Kilibarde onemogućava da se njegove studije o narodnoj književnosti sakupe u jednoj knjizi. Njegova zainteresovanost za različite probleme narodnog stvaranja ogleda se u tekstovima o epici, lirici, tužbalicama, pripovetkama, poslovicama, baladama, odnosima usmene i pisane književnosti. Tako je 1998. godine objavljeno tri knjige izabranih Kilibardinih radova o narodnoj književnosti. Prva, "Epska mjera istorije" posvećena je epskoj poeziji, druga, "Usmena književnost u službi pisane" odnosu  književnog stvaranja usmenog postanja i dela  Andrića, Njegoša, Stefana Mitrova Ljubiše i dr, a treća, "Usmena književnost pred čitaocem" ostalim žanrovima usmenog folklora. Većina tekstova objavljenih u ove tri knjige nastala je uglavnom krajem šezdesetih,  sedamdesetih godina i početkom osamdesetih godina dvadesetog veka, u periodu autorovog posvećenja istraživanju narodne književnosti.

    Kilibarda u proučavanju epske poezije ima nekoliko temeljnih uporišta. On često poredi Homerove epove kao uzore mudrosti i lepote sa srpskom epikom i njenim junacima ukazujući na najviše estetske i etičke vrednosti naših pesama.

    Zbirke Vuka Karadžića, njegove iskaze, načela i stavove, pa čak i najkraće beleške o pevačima i pesmama Kilibarda poštuje bez romantično-idolopokloničkog odnosa. On Vuka ponegde ispravlja i dopunjuje, uočava promene u Vukovom odnosu prema narodnoj poeziji od priređivanja prvih do sastavljanja zbirki u starijim godinama, ali i ponavlja reči Radosava Boškovića "Niko se nije proslavio ko je mnogo kritikovao Vuka".

    Pouzdan oslonac Kilibarda je našao i u dubokom razumevanju prelamanja značajnih istorijskih događaja u lokalnim zbivanjima u delima Petra Petrovića Njegoša i Ive Andrića. Poniranje ovih pisaca u smisao narodnih posrnuća i uzleta kroz sagledavanja junaka, kazivača ili pripovedača bile su polazne i uporišne tačke nekoliko Kilibardinih ogleda. U drugim prilikama, pak, on svoje nalaze osnažuje ili proverava sveobuhvatnim pogledima ovih pisaca.

    U Kilibardinim tumačenjima narodnih pesama očigledni su stvaralački podsticaji tekstova i ideja Vladana Nedića, profesora na beogradskom Filološkom fakultetu. Neke od njegovih tek nagoveštenih asocijacija on brižljivo razvija u čitave studije.

    Kilibardini radovi o epici objavljivani su u časopisima i zbornicima, a potom su preštampani u knjigama: "Poezija i istorija" (1972)[1] "Legenda i poezija" (1976)[2], "O usmenoj književnosti" (1982)[3], "Iz korijena usmenosti" (1988). Doktorska disertacija "Bogoljub Petranović kao skupljač narodnih pesama" objavljena je u izdanju Srpske akademije nauka i umetnosti (1974)[4]. Kilibarda je, takođe, priredio antologiju bugarštica (1979), "Antologiju tužnih pjesama Bogoljuba Petranovića" (1989), prvi objavio objašnjenja uz "Ogledalo srpsko" i napisao predgovor "Pjevaniji" Sime Milutinovića.

    Među Kilibardinim prikazima antologija i zbirki narodnih pesama ("Epska narodna poezija Crne Gore"[5], "Srpski narodni ep" Kravcova[6], antologije "Crnogorske epske pjesme raznih vremena" Radovana Zogovića[7], drugog, popularnog izdanja "Erlangenskog rukopisa"[8] valja istaći kritički zaoštren tekst o Zogovićevoj antologiji u kome se, i teorijski i na pojedinim primerima, istražuje mogućnost nacionalnog određenja epskog pevanja. Profesor Kilibarda je propratio brojnim prikazima i knjige posvećene proučavanjima narodne epike (Svetozara Matića[9], Radosava Medenice[10], Svetozara Koljevića[11], Radovana Samardžića[12], Vladana Nedića[13], Maje Bošković-Stuli[14], Ljubomira Zukovića[15], epa Avda Međedovića[16], Borisa N. Putilova[17], Miodraga Popovića[18], Petra Džadžića[19], često sadrže stavove koji u posebnim studijama nisu razrađivani. Potaknut idejama autora, kao na primer prilikom promišljanja nad knjigom o crnogorskoj epici ruskog folkloriste Borisa Putilova, Kilibarda iznosi ideje koje se katkada ne mogu zaobići u analizi njegovih pogleda na epiku.

    Izvor poznavanja njegovih stavova o epici predstavljaju i diskusiju na skupovima slavista i brojni intervjui[20].

    U oblasti epske narodne poezije, Novak Kilibarda se ponajviše bavi klasičnim Vukovim zbirkama, pesmama iz Njegoševog "Ogledala srpskog", Petranovićevim sakupljačkim radom i pitanjima crnogorske epike[21]. Različitim temama Kilibarda pristupa sa raznolikim ključevima. On primenjuje više metoda, i odmerava kojim postupkom će predmet njegove analize biti najprikladnije istražen. Tako se u njegovim tekstovima prepliću jezički, književno-istorijski, istorijski, etno-psihološki i drugi pristupi. Ukoliko ipak treba istaći glavnu osu u Kilibardinim studijama o epici, onda će to biti potraga za individualnim osobenostima pesama i poetika, tragom Vukovih zapažanja u Računu, Murkovih reči da pesmu nije pevao "narod", nego pojedini pesnici iz naroda[22] i Nedićevih studija o Vukovim pevačima. Sam Kilibarda, na jednom od skupova slavista je kazao: U starijoj oblasti nauke o narodnoj poeziji bilo je pokušaja da se sagledaju pjesničke fizionomije kreativnih stvaralaca u narodnoj epici, ali prof. Nedić, za razliku od starijih naučnika, prvo oslušne poetske tokove pjesama, tek onda konsultuje ostale dokaze o specifičnosti izvjesnog pjevača pjesnika[23]. Poneki od tekstova nastali su u (polemičkom) dijalogu sa Svetozarom Matićem. Jezički stil ovih radova je neuobičajeno slikovit i bogat za analitičke studije, što tekstovima daje privlačnost i veću komunikativnost. Neke od ideja lajtmotivski se ponavljaju uz dopune i dodatna obrazloženja i potvrde.

    Kilibarda češće koristi pojam narodna književnost, mada se javlja i pojam usmena (čak i u naslovu jedne knjige). U doba velikog uzleta teorije o formulama nakon pojave knjige Alberta Lorda, on ipak koristi pojmove kliše, kliširani stil, petrificirani detalji, a tek retko reč formula[24]. Za književnost u narodnom duhu on koristi pridev narodska[25], a za neizvornu narodnu poeziju izraz povrijeđena narodna, sumnjivog porekla, falsifikati.

    U ispitivanju odnosa istorije i poezije, Novak Kilibarda u nekoliko radova polazi od činjenica u pesmi ka istorijskoj zbilji. On tako pronalazi opevane događaje ili aktere iz pesama o poslednjim Brankovićima u istorijskim spisima. Njegovi ostali radovi koji tragaju za istorijskim povodima događaja prikazanih u epici, posvećeni su starijoj ili novijoj istoriji Crne Gore. Kilibarda je identifikovao Milića barjaktara sa Marketom Rafailovićem. Povodom pesme "Ženidba kralja Vukašina " polemički pobija teze Vukomana Džakovića, autora antologije "Crnogorske junačke narodne pjesme"[26], i pokazuje da se pesma Stojana Hajduka ne može izdvojiti samo kao crnogorska pesma. Istražujući istorijsku osnovu narodnih pesama o vojvodi Momčilu, Kilibarda osporava namere da se na Durmitoru traže potvrde za istorijsko jezgro pesme, a uvažava stavove prethodnika koji Momčilov legendarni poraz vezuju za borbu kod Periteriona, prilažući ovim analizama zapažanja o načinima pretakanja istorije u poeziju[27].

    Kilibarda izvodi estetski profinjenu analizu antitetičkih opisa Skadra u pesmi Starca Milije "Ženidba Maksima Crnojevića" i pesmi Stojana hajduka "Ženidba kralja Vukašina". On u istom toku tumači, nejasan kraj pesme o Maksimu Crnojeviću preplitanjem kolektivno-psihološkog, istorijskog viđenja i mitološkog tumačenja (kome veoma retko pribegava). Kilibarda piše: Trula, barovita, bajata, prljava i kreštava zemlja skadarska ustajala i raspadajuća atmosfera u stvari je opis Maksimovog raspoloženja, ali ovome dodaje i mitološko tumačenje, nalazeći da su žabe i bivoli iz završenih stihova Milijine pesme mitska bića htonske simbolike.

    Kilibarda pobija Matićeve teze o sremskom poreklu pesama Vukove zbirke na osnovu Rječnika iz 1818. Njegove zamerke uklapaju se u kritički intonirane reakcije na Matićevu sremsku teoriju[28].

    U tekstu o Mihizovoj drami "Marko Kraljević"[29], koji će biti objavljen u knjizi o odnosu usmene i pisane književnosti, Kilibardu zanima kako je Marko Kraljević "turski pridvorica" mogao da postane i najveći junak srpske epike. On objašnjenje nalazi u poistovećivanju pevača i slušaoca narodne pesme sa junakom hrišćaninom, koji je tursko carstvo prihvatio kao državu "kojoj valja služiti", držeći se načela: prkosi inovjercu, đe god možeš, prevari ga i zavaraj ka znaš, ali pazi da to ne pređe određenu mjeru. Marko se bori protiv haramija i kesedžija, ali štiti centralnu vlast carstva. Kilibarda zapaža da u romantičarskom "boračko-žrtveničkom" i "oslobodilačkom" stavu prema neprijatelju nije bilo mesta za Marka kao junaka. (Začudo, naš romantizam, toliko oslonjen na narodnu epiku, kosovski zavet i osvetu, u nizu dela "budi" Marka iz viševekovnog sna i predstavlja ga kao borca koji će ceo narod pokrenuti u borbu za oslobođenje)

    Pesma "Sestra Leke kapetana" pripadala je krugu malobrojnih pesama koje nisu od samog početka podelile slavu sa ostalim pesmama Vukovih zbirki. Učena Evropa videla je u Markovom gestu prema prelepoj, ali osionoj Rosandi varvarski čin. Pesmu su "zaboravljali" kako antologičari epike, zbirki o Marku, tako i njihovi tumači. Ako je baš bilo neizbežno prokomentarisati Markov čin, onda je on osuđivan. Mogućnost za novo čitanje otkrio je u tekstu "Ivo Andrić i narodna poezija" (1962) Vladan Nedić, povezavši Andrićevog Aliju Đerzeleza i Marka u njihovom nespretnom odnosu prema ženama. Kilibarda je prvi ponudio jednu dubinsku analizu Markovog poimanja proševine kao junačkog megdana, na kome se junak, svikao na buzdovan i pobedu, uvređen, laća mača i seče devojci ruke. Ovoj temi svoju pažnju kasnije su posvetili Hatidža Krnjević[30], Ljubomir Zuković[31], Nenad Ljubinković[32], Miodrag Maticki[33], Jovan Deretić[34] i drugi uvaženi tumači narodne pesme. Kilibarda se još jednom vratio ovoj temi u prvom broju lista "Zadužbina" tekstom "Marko vazal bez ljubavi".

    Interesovanje za poetiku Starca Milije podarilo je i tekst kojim Kilibarda predlaže proširenje korpusa pesama koje je Vuk zapisao od ovog pevača pesmom "Ženidba Milić barjaktara". Milijinom Banović Strahinji, Kilibarda nije posvetio posebnu studiju, ali nizom uzgrednih pitanja on dovodi u sumnju Banovu plemenitu prirodu sklonu praštanju.

    U ispitivanju pesama o kosovskom boju, Kilibarda ostaje na tematski i metodološki omeđenom polju ne bavi se nastankom kosovske legende i razvojem mita o izdaji Vuka Brankovića, ni odnosom pisane i usmene književnosti (isključujući spominjanje srpsko-crkvenih spisa kojima je Lazar uzdignut u sveca), kao ni posrednim uticajem Orbinija, Tronoškog rodoslova, pesmarice Kačića, speva Gavrila Kovačevića i dr. On odabira pesme najviše poetske vrednosti iz Vukove druge knjige, i zanemarujući pred-vukovske zapise nadahnuto analizira motive, psihološku i poetsku motivaciju u predstavljanju junaka. Ponajviše su ga zanimale pesme o ženskim likovima: Carici Milici, Kosovki devojci i Majci Jugovića. U doktorskoj disertaciji o sakupljaču Bogoljubu Petranoviću, on posvećuje pažnju preobražavanju kosovskog mita sa stanovišta utvrđivanja nacionalnog osećanja srpskog življa u Bosni sredinom 19. veka.

    Tokom 19. veka bilo je rašireno ubeđenje da su pesme o Kosovu ostaci velikog epa. Pojedini pevači pokušali su da obnove "zaboravljeni" ep stvarajući dugačke pesme [35], dok su učeni stihotvorci u narodnom duhu sastavljali lazarice, epove sa temom kosovskog boja[36]. Međutim, krajem 19. veka, u istraživanjima narodne tradicije prevladao je stav Stojana Novakovića, pa potom i Franje Račkog i Tome Maretića, da nije bilo velikog kosovskog epa. Pitanje zašto nije bilo velikog kosovskog epa, već samo "komada različnijih kosovskih pesama", međutim, nije detaljnije razmatrano.

    Kilibarda nalazi da uopšte nije ni postojala neka velika usmena pesma o kosovskoj bici, jer narod nije mogao opevati svoj poraz. Kada je guslar pjevao kosovsku pjesmu, slušaoci su više bili u rekvijemskoj, parastosnoj atmosferi nego u veseloj. Pretpostavlja se da su kratke pesme o Kosovu mogle biti uvod u neku drugu pesmu, deo guslarevog pevanja za sebe ili u krugu svoje porodice. Kao opšta svojina, komadi kosovskih pesama bili su i usmeni priručni amanetnici. Značaj pesama o kosovskom boju se proteže kroz veliku epsku tradiciju petrificirani kosovski detalji su bezmalo loci communes naše epike. Ovakvo tumačenje predstavlja uverljivo psihološko objašnjenje odsustva celovite pesme o Kosovu u Vukovo vreme.

    Kilibarda se suprotstavlja Svetozaru Matiću (izvjesni kritičari opadali su Vuka), koji je u tekstu "Prilozi o Vukovoj redakciji narodnih pjesama", tvrdio da je Vuk, u četvrti komad kosovskih pesama uneo neke Milijine stihove.

    U tekstu "Modifikacija žanrovske kompozicije u narodnoj pjesmi Kosovka djevojka"[37] razmatra se vremenski razlomljena struktura prikazanih scena (devojka na bojištu, scena sa tri junaka kod Samodreže crkve, devojka sa ranjenim junakom) sa stanovišta umetničke kompozicione celine. Kilibarda uočava psihološko poistovećivanje slepice iz Grgurevca sa devojkom, i podcrtava osobenost pesama sa kosovskom temom ove pevačice kao zaokružene celine. On ističe da pesma o Kosovki Devojci predstavlja i intimni doživljaj junaka žrtvenika.

    Povodom knjige o Vidovdanu i Kosovu Miodraga Popovića Kilibarda osporava teze o paganizmu motiva i ideja iz "komada" kosovskih pesama (prehrišćanski krst, Vid kao pagansko božanstvo itd. ).

    Postojanje dve varijante pesme "Marko Kraljević poznaje očinu sablju" (Tešana Podrugovića i Bosanca ) navela je Nedića da pretpostavi da je Tešan sam stvorio epizodu sa Vukašinom posestrimom, a Svetozara Matića[38] na misao da je Markov susret s carem Tešanovo delo. Usvojivši ove, ne do kraja izvedene teze, Kilibarda ih je nadgradio idejom da su, verovatno, i Bosanac i Tešan, čuli istu varijantu, a da je zatim, Podrugović, za kratko vreme, izbrusio do oblika u kome nema nesklada u pesmi kao celini, niti u motivacijama junaka.

    Značaj Filipa Višnjića u Vukovoj zbirci, kao i njegova individualnost zapažani su i pre istraživanja poetskih vrednosti epskog viđenja ustanka. Najpopularnijem Vukovom pevaču bila su posvećena biografska istraživanja[39], istraživanja nekih motiva najviše prilika iznad Srbije iz pesme "Početak bune protiv dahija"[40], motivu gavrana[41], hidromantije[42], suzama Šarca[43], revolucionarnom humanizmu[44], krvnoj osveti[45] i drugim.

    Drugo polje književnih istraživanja proizilazilo je iz uklapanja Višnjićevog stvaralaštva u teorijski zasnovana saznanja o načinu nastanka pesama i tehnici narodnog pevača. U rešavanju homerskog pitanja o poreklu velikih grčkih epova, epika ispevana na srpskom jeziku igrala je dva veka značajnu ulogu. Pitanje da li veliki epovi mogu nastati iz glave jednog pesnika ili, pak, spajanjem manjih celina, u našoj nauci se koncentrisalo na dve tačke kosovskom epu i ustaničkom epu. Još 1934. godine, Miloš Savković piše o Višnjićevim pesmama o ustanku kao o epu koji obuhvata šest godina i sastoji se od deset pevanja[46], da bi se upitao: Da li je za njega 1810. bila kulminacija epske borbe?

    Problem zaokruženja Višnjićevog ciklusa, pitanje poslednje pesme njegovog "epa", logično proizilazi iz posmatranja Višnjićevih pesama kao celine povezanih delova. Kilibarda pojedinačne tekstove, čak i one van ustaničkog tematskog kruga, posmatra kao deo jedinstvenog stvaralačkog opusa Filipa Višnjića. On je obratio pažnju na pesme koje su "ispadale" iz ustaničkog kruga i tom svojom osobenošću predstavljale problem tumačima njegovih pesama. Tako povodom pesme o smrti Kraljevića Marka, Kilibarda piše: Nije nimalo slučajno što je Višnjić saopštio Vuku upokojenu molitvu za Marka Kraljevića. Znao je Višnjić da više nema potrebe za starim Markom, jer Srbi više ne priznaju sultana za poočima. Ova pesma tumačena je mitološki, a Kilibarda joj daje poetičko i istorijsko tumačenje.

    Kilibarda je u okviru celovitog Višnjićevog pevanja posvetio pažnju i pseudoistorijskoj, legendarno zaokruženoj, u proučavanjima zanemarenoj pesmi "Lazar Mutap i Arapin", često tumačenoj kao slab pesnički trenutak pevača čije stvaralačke moći opadaju. U novom viđenju, ova pesma završava Višnjićev ep ("Rastanak Kara-Đorđija sa Srbijom" je pesma seljaka iz Rudničke nahije). Pevač koji, zbog surevnjivosti Miloša Obrenovića, nije mogao da oda hvalu Karađorđu, nalazi mu za izmišljeni megdan zamenu u liku Lazara Mutapa. Kilibarda ističe da je Višnjić Mutapove vrline prikazao već u pjesmi "Boj na Mišaru", a da podudarnosti iz Karađorđevog i Mutapovog života jasno vezuju dva junaka. U radu "Višnjićeva pesma Lazar Mutap i Arapin", pokazuje Kilibardi, Višnjić nije mogao da peva o stradanju vođe prvog ustanka, a kao pesnik Karađorđevog ustanka, on peva o njegovom zameniku, koga je takođe ubio kum. U prikazu Koljevićeve knjige piše: Mora da je ostarjeli pjesnik bio ubijeđen da izriče sjajnu pohvalu svome junaku kada ga izjednačuje sa legendarnim likovima iz svoje epske lektire, koja ga je i naučila pjesničkom zanatu. Kilibarda razložno povezuje pesme o ustanku sa nekim pesmama koje nisu vezane ili su tek ovlašno vezane za tematiku ustanka.

    Vladan Nedić piše da u pesmama o ustanku odjekuju kosovski odlomci. Kilibarda dalje razvija: Kao što je poznato, čak i u pjesmama Filipa Višnjića osjeća se jako prisustvo kosovskih pjesama, iako Višnjić nije saopštio nijednu kosovsku pjesmu[47].

    Kilibarda svoju pažnju posvećuje i Višnjićevom odnosu prema pojedinim učesnicima ustanka, zapažajući da epsko prikazivanje ne odražava u potpunosti njihov istorijski značaj. U tekstu "Jedan pogled na Filipa Višnjića" Kilibarda ističe naklonost pevača prema Stojanu Čupiću, ali i nenaklonosti prema knezu Jakovu Nenadoviću, koji je ubio vojvodu Ćurčiju pošto se ovaj povukao pre boja na Čokešini. Srodan ovome je tekst "Zašto je Višnjić zaobišao Protu Matiju". Na pitanje iz naslova Kilibarda odgovara da bi pridavanje stvarnog značaja uticajnom vođi i diplomati senčilo Karađorđev lik, a da je Višnjiću stalo da i mudrost ustanka epski veže za Karađorđevo ime. Kilibarda uočava da Višnjić preskače neke istorijski verodostojne činjenice i u opisu turske strane pevač ne spominje neslogu dahija i carske uprave.

    Osećajem za smisao detalja i celine Višnjićevog pevanja ističe se Kilibardino razmišljanje o pesmi "Boj na Mišaru". Radosav Medenica tumači razlike između dve varijante, od kojih je jednu Vuk objavio u "Maloj prostonarodnoj slaveno-serbskoj pesnarici" (1814), a drugu, Višnjićevu, u pesnarici iz 1815. godine[48], stavom da je Karadžićev slepi pevač prepevao pesmu. Vladan Nedić otkriva lepotu pesme u tužbalici Kulinove ljube[49]. Kilibarda, koji ovu pesmu posmatra kao epizodu u okviru "epa", nadahnuto tumači psihološku istančanost Višnjića u predstavljanju Kulinove kade kroz njenu tužbalicu za turskim junacima i kletvu "bijelom Šapcu" i "zelenom Kitogu" i srpskim junacima.

    U tekstu "Njegoš i Višnjić (paralela)" Kilibarda se oslanja na Nedićevu misao da Višnjić dostiže pesnika Gorskog vijenca[50] i razmatra njihovo srodno viđenje ustanka u matici srpske istorije, ali i različite poetičke mogućnosti usmenog i pisanog pevanja. Kilibarda je u tekstovima o Višnjiću i Andriću, o Višnjiću i Njegošu, istakao istorijsku mudrost Vukovog pevača koja je u saglasju sa umnim pronicanjima velikana pisane reči.

    U tekstu "Hroničar srpske revolucije Filip Višnjić, u ogledalu Andrićevih romana hronika"[51], Andrićevi iskazi Kilibardi pomažu da dodatno iskristališe svoja već uočena zapažanja. I Andrić, i Kilibarda slede guslareve sinteze, ali proučavalac epskog sameravanja istorije, istovremeno i sam pisac, u redovima pripovedača nalazi potporu za analitičke, istorijske i književno istorijske zaključke. Kilibarda u ovom tekstu zaključuje da Višnjić nije bio istorijski hroničar nego pesnik epa, opštije istine o istoriji i ljudima. Njegove studije su obnovile i obogatile viđenje Filipa Višnjića kao tvorca ustaničkog epa novim saznanjima i podsticajnim tumačenjima[52].

    Pitanje izvornosti narodnih pesama predmet je istraživanja koje je Kilibarda započeo u svom radu "Narodne pjesme sumnjivog postanka", poređenjem pesama o poslednjim Brankovićevima, iz čega zapažanja neizvornost nekih stihova Sime Milutinovića, Petranovića, Šaulića.

    Doktorska disertacija Novaka Kilibarde, koja predstavlja dalji doprinos poznavanju (ne)izvornosti narodne tradicije posvećena je Bogoljubu Petranoviću i njegovom sakupljanju i objavljivanju narodnih pesama. Prikazujući u okviru istorijskih i kulturnih prilika Bosne sredinom devetnaestog veka sveštenika Petranovića kao borca za srpske interese posredstvom narodne pesme, i osvetljavajući njegove odnose sa pojedincima i institucijama u Srbiji, Kilibarda svoju pažnju usmerava na Iliju Divjanovića, glavnog Petranovićevog pevača, na stil, teme i ideje njegovih pesama, oslanjajući se i na postavke iz rukopisa Vojislava M. Jovanovića. Ukrštenom analizom političkih okolnosti, borbe pravoslavne, katoličke i muslimanske verske zajednice za uticaj na tim prostorima posredstvom arhivskih dokumenata, knjiga i časopisa, Kilibarda je pokazao uticaj kulturno-političkih prilika na preoblikovanje tekstova narodnih pesama. Divjanović je mitološki i epski dograđivao sudbinu srpskih junaka, zaokružio epsku biografiju Miloša Obilića (u kontekstu polemike Petranovića i Bana), uzdizao Ruse kao srpske zaštitnike. Kilibarda je kasnije, u tekstu "Vukov uticaj na Bogoljuba Petranovića" donekle ublažio svoj oštar sud, nalazeći da je pobedom Vukovog jezika i koncepta narodne kulture i sam Vuk kasni, a ne zreli Vuk snizio estetske kriterijume u priređivanju zbirki narodnih pesama, posmatrajući ih u svetlu tekućih društvenih i političkih zbivanja. Takođe u radu napisanom nakon štampanja disertacije, Kilibarda otkriva veze između pesme o Dečanima iz zbirke Bogoljuba Petranovića i zbornika braće Miladinovaca.

    Pitanja odnosa istorije i poezije u crnogorskoj epici, problemi njene specifičnosti u okviru srpske i balkanske epike predstavljali su okvir većeg broja Kilibardinih radova.

    U prikazu antologije Radovana Zogovića "Crnogorske epske pjesme raznih vremena" (1970), Novak Kilibarda je kritički osporio metodologiju i rezultate izlučivanja crnogorske epike iz okvira srpske. Konkretnim povodom pokrenuta su značajna pitanja o regionalnosti jedne usmene tradicije, i sledstveno tome pitanje doprinosa toj tradiciji. Kilibarda uočava specifičnosti crnogorske epike. On polemički govori i o Zogovićevom primenjivanju teorije Kravcova o feudalnom poreklu epike, koje se odrekao i sam Kravcov[53].

    U polemici sa Putilovim, autorom knjige "Geroičeskij epos Černogorcev"[54], Kilibarda osporava primenljivost istorijsko-tipološke teorije o razvoju epske poezije na crnogorsku epiku zbog njenog stalnog interferiranja sa pisanom književnošću i zbog uticaja pravoslavnih vladara duhovnih poglavara i pesnika na sistem ideološkog mišljenja u junačkoj poeziji.

    U Kilibardinom proučavanju crnogorske epike jasno se izdvajaju prvi i drugi repertoar pesme o starijim događajima i hroničarske pesme o okršajima sa Turcima. Od metodološkog značaja je bilo isticanje različitosti i specifičnosti ova dva repertoara, koju je istakao još Vuk Karadžić. U belešci uz pesmu "Ivana Nikolin" on je zapisao da u njima ima više istorije no poezije, a u spisu o Crnoj Gori, piše da i ove nove pjesme daleko izostaju pjesničkom ljepotom iza starijih narodnijeh pjesama. Po Kilibardi dva repertoara "žive" simultano, a ne sukcesivno.

    Veći broj Kilibardinih studija, posvećen je temama i problemima koje otvara zbirka "Ogledalo srpsko"[55], za koju je on napisao i prve komentare. Pesnik, vrsni poznavalac usmene tradicije Njegoš je svoju zbirku oblikovao i kao dalekovidi vladar. Kilibarda pokazuje da je vladika namerno izostavio neke pesme o junacima koji su sarađivali sa Turcima i napadali Crnogorce, pretpostavljajući da će njihova plemena, tada van granica Crne Gore, pre ili kasnije ući u njen sastav, Njegoš je znao da bi takve pesme mogle biti nepoželjne kada se ta plemena uključe u zajedničku državu. Sa osećajem za istorijsku sudbinu podeljenog naroda, sa razumevanjem složenog odnosa sabraće inovernika i istovernika sa dve strane granice, Kilibarda je izvukao brojne ilustracije ambivalentnih odnosa saplemenika, koji su u nekim okolnostima bili neprijatelji (i žrtve i nasilnici), a u nekim drugim rođaci i bratstvenici. Kilibarda prepliće u svom istraživačkom postupku dokaze iz arhivske i memoarske građe, istorijskih studija i narodnih pjesama.

    U radu "Morački i turski uskoci" ispituje se epsko viđenje upada u imanja preverenih i nepreverenih saplemenika sa dve strane tursko-crnogorske granice. Morački uskoci pljačkali su u tadašnjoj Turskoj, dok su turski uskoci plenili imanja u Crnoj Gori.

    Njegoš je u "Ogledalu srpskom" izostavio pesmu iz Vukove zbirke u kojoj Panto iz banjanskog sela Tupana sprečava Turčina Ćorović Osmana da pusti uhvaćenog Perovića Batrića, budući da ovaj za otkup nudi napljačkano blago[56]. Kilibarda, izvodima iz memoara grahovskog vojvode Anta Dakovića, potvrđuje Vukovu belešku kako su Banjani morali s Turcima udarati na Crnu Goru i braniti se od Crnogoraca, kao što su i Crnogorci četujući onda po Turskoj slabo razlikovali imanje hrišćansko od turskoga. Iz Dakovićevih memoara, Kilibarda ukazuje na opis odmetanja Jakova Dakovića i taj opis poredi sa narodnom pesmom. U svetlu, katkada loših odnosa plemena sa dve strane granice i upadanju jednih kod drugih, autor piše da je Tešan Podrugović pobegao u Srbiju, a ne u mnogo bližu Crnu Goru, verovatno zbog kakve zavade, i potkrepljuje ovu tezu pesmom "Pop Crnogorac i Vuk Koprivica", u kojoj je iskazan negativan stav prema Crnogorcima. U kasnijem napisanom tekstu "Stanje narodne i narodske književnosti u Crnoj Gori danas" Kilibarda pravi dodatni korak i, povodom pesme Đure Milutinovića o Perović Batriću iz Vukove zbirke, piše da je Milutinovićevu pesmu verovatno Njegoš prepevao i preradio sa stanovišta političkih interesa.

    Pored istorijsko-političkog tumačenja Njegoševog izbora pesama u "Ogledalu srpskom", Kilibarda se bavi estetskim zakonitostima korišćenja usmene tradicije u novijim pesmama. On uvodi pojam postojanost epskog klišea. On pesme o bjelopavlićkom junaku Petru Boškoviću dovodi u kontekst pesama o Marku Kraljeviću, kao najvećem junaku naše epike. Gerhard Gezeman, nemački slavista, u tekstu "Kompoziciona shema i herojsko-epska stilizacija"[57] objavljenom na nemačkom jeziku 1923. godine, piše i o Anđelku Vukoviću, koji je spevao pesmu "Anđelko Vuković i Sinan Kesedžija" po modelu pesme o borbama Marka sa turskim nasilnicima. Pojam "kompozicione sheme" koristili su neki autori (Matija Murko[58], Maja Bošković Stuli[59], Svetozar Matić[60]), dok su neki razrađivali primer nemačkog slaviste ne upotrebljavajući sam pojam[61]. Ni Kilibarda se ne poziva na Gezemana, ali primenjuje njegovu ideju na građi iz pesama drugog repertoara crnogorskih pevača. Markova svojstva junaka podanika i junaka bundžija predstavljaju "kliše" u koji se lako ulivaju sižei o Petru Boškoviću. Pesme o ovom junaku, odražavajući razne etape približavanja Bjelopavlića Crnogorcima sadrže i sve veći stupanj suprotstavljanja junaka Turcima. Kilibarda je sjajno pokazao kako epika u liku glavnih nacionalnih junaka nudi gotove klišee, koji se regionalno mogu "popunjavati" prema postojećim okolnostima i potrebama junačke pesme.

    U pesmi o Nikcu od Rovina "Sinovi Obilića" iz "Ogledala srpskog" po Kilibardi, najpotpunije se izražava odnos produženja hrišćansko-žrtveničkog kosovskog predanja u crnogorske epske pjesme drugoga repertoara. On pokazuje kako se u "strukturni kalup" obilićevskog podviga iz kosovskog predanja unosi Nikčevo ubistvo Ćehaj paše na Čevu i junaštvo njegove male čete u okršaju sa velikom vojskom travničkog vezira. Istraživač crnogorske epike osvetljava kako su Nikčevo junačko poreklo, "krvav biljeg" na oku, nizak rast, pastirsko zanimanje, položaj na granici Katunske nahije koji navodi na agonalno dokazivanje hrabrosti i česta četovanja protiv Turaka ugrađeni u epski lik. U tumačenju pesme "Smrt Nikca od Rovina" po Kilibardi, pevač pogibiju velikog junaka kod svojih ovaca, epski uzdiže da bi njegovoj smrti dao značaj dostojan velikog junaka. Pesnik se držao istine o prepadu u kome je Nikac nastradao, ali je nju epski nadgradio: Nikac, izričito nazvan starcem, dakle junakom čija snaga nije više u punom naponu, izaziva nikšićke Turke da mu plate harač (za šta ne postoje istorijske potvrde) i time sam izaziva po njega koban sukob. Pevač, dakle, nije bitno promenio opis Nikčeve smrti, ali joj je dao epski oreol smrti velikog junaka.

    Kilibarda ističe specifičnu pojavu fiksiranja epskih pesama u crnogorskoj tradiciji drugog repertoara. Pesme dobijaju status istine, opšteprihvaćene i nepromenljive istine koja ne vređa ni jedno pleme u patrijarhalnoj zajednici sklonoj plemenskom nadmetanju. Zbog toga prestaje uobičajeni život usmene tradicije, u njoj se zaustavljaju promene i improvizacioni postupci. Pesme vladara pevača Njegoševog "Ogledala srpskog", "Kolo" Nikole Petrovića, dobijaju status kanonskih tekstova. Tako fiksiranje zaustavlja i procese estetske dogradnje, te u njima ne može da se razmahne poezija. Po tumačenju Novaka Kilibarde, ovaj razmah se odvijao u pesmama prvog, opšteg repertoara.

    Kilibarda je svoju pažnju posvetio i docnijim tokovima crnogorske usmene tradicije, pa i procesima njenog razaranja. U sintetičkom tekstu "O jednom gnoseološkom značenju crnogorske usmene epike", u kome se ukazuje na promenu poretka moralnih i materijalnih vrednosti u prednjegoševskom i postnjegoševskom periodu i novoj psihološkoj poziciji glavara i odžakovića, Kilibarda piše: više nije bilo uslova da junačka siromaština ispuni nivo epske teme i pokazuje kako su vojvode, serdari, barjaktari i kapetani bez mere štitili svoja prava. U tekstu o narodskom osmercu, on piše o simetričnom rimovanom kratkom stihu koji je posebnu popularnost zadobio sa pesmama Nikole Petrovića. Zanimljiv je i živ primer pesme o Milu Jovoviću koji uz radio pevaju putnici u punom autobusu. U prilogu o Vukovom "Rječniku" i Stojanu hajduku spominje dva glasita guslara u Crnoj Gori (danas) Boška Vujačića Uskoka i Branka Petrovića Cucu. U dugačkom i iscrpnom tekstu o današnjem stanju narodne i narodske književnosti u Crnoj Gori, ima i duhovitih opisa o propadanju tradicije (npr. u opisu svadbe u kojoj osioni varošani svojom larmom i trubama prekidaju stidljive seljane u pokušajima da zapevaju starinski). U razmatranjima o narodskoj književnosti, Kilibarda posvećuje pažnju proširenju repertoara (pored pevanja o okršajima sa Turcima, tu su i tome o japansko-rimskom ratu, pesme o kralju Aleksandru i dr.) poetičkim odlikama novog pevanja, s posebnim osvrtom na mane rimovanog deseterca. Ukazujući na veliki broj pevača, on izdvaja po vrednosti pevanja Radovana Bećirovića, između dva rata, i Boža Đuranovića, savremenog pevača. Govori se o novim prigodama u kojim se pesme izvode (reprezentativne sale, guslarske večeri), kao i o novim načinima širenja popularnih pevača i pesama posredstvom trajnih zapisa i radija. Poseban odeljak posvećen je i paškvilskim stihovima u kojima postoje neki modeli iz epike, ali koji se u pjesmama-sprdalicama obrću u odnosu na epske klišee.

    Ukoliko se prati recepcija Kilibardinih doprinosa poznavanju srpske epike očigledno je da su njegovi zaključci i tumačenja prihvatani u književnoj istoriji, katkada i sa izazovnom snagom podsticaja za nove tekstove. Međutim, pada u oči izvesno odsustvo reakcija na nekoliko smelih hipoteza koje "prizivaju" stručnu potvrdu ili kritiku naučnih krugova. Iako im je autor dao potpore, ipak ih je ostavio u obliku hipoteze koju valja dodatno dokazati i proveriti. Ne bi moglo da se kaže da te pretpostavke razmatraju manje važne probleme, budući da je reč o glavnim temama i najvećim pevačima naše epike. Lik čobana iz pesme "Ženidba Dušanova", Kilibarda izvodi iz uticaja crnogorskih pesama o junacima čobanima. Postoje mitološke hipoteze, po kojima je Miloš Vojinović zastupnik Sunca ili božanski pastir[62].

    Kilibarda nudi proširenje repertoara Starca Milije pesmom Ženidba Milića barjaktara; iznosi hipotezu o najvećoj starini osmeračkog stiha, u čemu nije usamljen; daje pretpostavku da je Gete u "Hasanaginici" našao stvaralački podsticaj za odnos likova u drami "Ifigenija na Tavridi"; uvodi razliku između odnosa prema narodnoj poeziji kod zrelog i kasnog Vuka, pri čemu onaj zreli, nakon pobede u borbi za narodni jezik i narodnu kulturu, zauzima pragmatičniji odnos prema narodnoj poeziji, uključujući i političke okolnosti. Ove hipoteze, čekaju argumente koji bi ih osnažili ili osporili.

    Istraživanja narodne epske poezije Novaka Kilibarde pripadaju glavnoj matici istraživanja naše narodne tradicije i njenih najviših dometa. Naglašeno usmerena na odmeravanje odnosa istorijskog, legendarnog i poetskog u okvirima prostora i vremena pre svega pevačeve sadašnjosti, ona u punoj meri uvažavaju najmanje dvostruku istoričnost epske poezije, njen kolektivni i individualni karakter. U tekstovima posvećenim pevačima iz Hercegovine i Crne Gore, on najveću pažnju obraća na društveno-istorijski i etnopsihološki kontekst, dok u tumačenju stihova o Kosovu ili prvom srpskom ustanku, naglašenije proniče u psihološki kontekst, poetiku usmenog stvaranja pevača i umetnički smisao same pesme. U ocenjivanju moralnih stavova junaka i pevača, Kilibarda ističe primere epskih pohvala časti i vrlina kako "svojih" junaka, tako i opevanih protivnika. Njega privlače najviše moralne i poetske vrednosti, koje sa jedne strane prodiru u samu srž života, a s druge strane predstavljaju najdostojnije uzore.

    U studijama Novaka Kilibarde o narodnoj epici katkada se prepletu književno-istorijski uvidi i nadahnuće vrsnog pripovedača. U minucioznoj analizi, Kilibarda u tim odeljcima ne može da "izbegne" sebe kao pisca. Takvi redovi, oslobođeni akademske strogosti, nadahnuti su neobičnim viđenjima, i plene lepotom i podsticajnim idejama. Kilibardino posvećenje književnosti verovatno je našoj nauci oduzelo izvestan broj nenapisanih studija, ali je zato našoj književnosti, svakako, dalo pripovedača koji je svoje intuitivno i racionalno poznavanje narodnog govorenja i pevanja ugradio u svoja prozna dela.

    Napomene

    [1] Lazar Čurčić, Zbornik Matice srpske za književnost i jezik, 21, 1973, 3, str. 562-565. Zahvaljujem Dobrilu Aranitoviću na bibliografiji radova o narodnoj književnosti Novaka Kilibarde, kao i bibliografiji prikaza njegovih knjiga.

    [2] Miodrag Lalević, Narodno stvaralaštvo – Folklor, 1976-1977, 57-64, str. 263-266; Miomir Milović, Ovdje, 8, 1976, 91, str. 18; Nenad Ljubinković, Književna istorija, 9, 1977, 35, str. 693-656; Anton Berisha, Gjurmine albanologike, 7, 1977, str. 354-357; Damjan Petrović, Jedinstvo, 33, 16. 7. 1977; Žarko Šćepanović, Književna kritika, 8, 1977, 3, str. 91-100; Milorad Đukanović, Spone, 9, 1977, 20, str. 124-126; Zoja Karanović, Polja, 22, 1977, 216, str. 23-24; Nedeljko Bogdanović, Gradina, 15, 1980, 3, str. 236-238; Ivan Šoć, Savremenik, 24, 1978, 47, 1, str. 94-96;

    [3] Zoran Čukić, Dnevnik, 42, 7. 4. 1983, 13088; Čedomir Mikić, Univerzitetska riječ, 12/ 1. 2. 1983, 1-2; Milorad Đukanović, Spone, 15, 1983, 1-2, str. 95-99; Petar Čabarkapa, Stvaranje, 39, 1984, 3, str. 397-398; Zoran Čukić, Dubrovnik, 27, 1984, 1-2, str. 199-200.

    [4] Miljana Radovanović, Narodno stvaralaštvo – Folklor, 1976-1977, 57-64, str. 239-241.

    [5] Epska narodna poezija Crne Gore (Izbor i redakcija dr Vido Latković i Jovan Čađenović, izdavač Grafički zavod, Titograd, 1965. Biblioteka "Luča"), Stvaranje, 20, 1965, 11-12, str. 1218-1223.

    [6] Srpski narodni ep (Izdanje Akademije nauka SSSR, 1963), Stvaranje, 21, 1966, 1, str. 115-117.

    [7] Crnogorske epske pjesme raznih vremena, Titograd, 1970, Književnost, 16, 1971, 8, str. 154-169.

    [8] Predvukovska narodna poezija, NIN, 38, 27. 3. 1988, br. 1943, str. 39.

    [9] Svetozar Matić, "Naš narodni ep i naš stih" (izdanje Matice srpske, Novi Sad, 1964), Stvaranje, 20, 1965, 7-8, str. 806-809.

    [10] Radosav Medenica, Banović Strahinja u krugu varijanata i tema o nevjeri žene u narodnoj epici (Srpska akademija nauka i umjetnosti, Beograd, 1965), <>Stvaranje, 20, 1965, 10, str. 1050-1053.

    [11]Naš narodni ep Svetozara Koljevića, Književna kritika, 1974, 6, str. 76-91.

    [12] Radovan Samardžić, "Usmena narodna hronika", 1978, Politika, 75, 3. 8. 1978, 232285.

    [13] Vladan Nedić, "Vukovi pevači", Novi Sad, 1981, Politika, 79, 24. 4. 1982, 24624.

    [14]Maja Bošković-Stuli, Usmena književnost nekada i danas, Beograd, 1983, Ovdje, 16, 1984, 179, str. 19.

    [15] Karadžićev saradnik pop Vuk Popović, Rad, Vukov sabor, Beograd, 1984, Ovdje, 15, 1985, 188, str. 18.

    [16] Avdo Medžedović, "Ženidba Smailagić Meha", Sarajevo, 1987, Književne novine, 39, 1. 12. 1987, 24 743.

    [17] Je li Crnogorska epika istorična?, Raskovnik, 14, 1988, 53-54, str. 169-176 (o knjizi Junački ep Crnogoraca)

    [18] Prostori književne arheologije, O usmenoj književnosti, Titograd 1982, str. 219-239 (o knjizi Vidovan i časni krst, 1976)

    [19] Petar Džadžić, Homo balkanicus homo heroicus, Godišnjak Instituta za jezik i književnost (Sarajevo), 17, 1988, str. 381-384.

    [20] Naučni sastanak slavista u Vukove dane, 2, 1972, str. 100-102, 242; 6/2, 1976, str. 582-586; Istražiti odnos usmene i pismene i pisane književnosti (intervju), Pobjeda, 38, 19. 1. 1983, 6150; Jedan je Filip Višnjić (razgovor), NIN, 17. 5. 1987; Originalnost se ne da naučiti (razgovor), Ovdje, 25, 1994, 311-312, str. 4-7; O sebi povodom drugih, Usmena književnost pred čitaocem, Cetinje, 1998, str. 257-429..

    [21] Kilibarda se oslanja na Vukove zbirke i na Njegoševo Ogledalo srpsko. Ređe on poseže za pesmama iz Pjevanije Sime Milutinovića. Pozitivnu ocenu ove zbirke dao je Serensen krajem devetnaestog veka u tekstu koji je na nemačkom jeziku objavljivan u Jagićevom časopisu Archiv für slavische Philologie.

    O Serensenu vidi: Marija Kleut, Pjevanija Sime Milutinovića Sarajlije u Serensenovom tumačenju u: Sima Milutinović Sarajlija. Književno delo i kulturno istorijska uloga (zbornik radova), Beograd, 1993, str. 241-248.

    [22] Matija Murko, Prilozi proučavanju narodne poezije, 1, 1934, 1, str. 5

    [23] Naučni sastanak slavista u Vukove dane, 2, str. 242.

    Prof. Miroslav Pantić u uvodnoj studiji knjige Vladana Nedića O usmenom pesništvu – "Književni istoričar Vladan Nedić" dao je sintetičan sud o odlukama i vrednostima metoda istraživanja Vukovih pevača (str. 43).

    [24] Njih (Perija i Lorda) interesuju formule, a kakva je poezija smještena u tekst koji se služi tim formulama, to rečene naučnike jednostavno ne interesuje.

    [25] Dragoljub Kostić, Razlikovanje narodnih epskih pjesama, Prilozi proučavanju narodne poezije, 2, 1935, 1, str. 21-32.

    [26] Stvaranje, 1969, 6, str. 821-827

    [27] T. Maretić, Naša narodna epika; Alojz Šmaus, Pogibija vojvode Momčila, Narodno stvaralaštvo – Folklor, 1969, 29-32, str. 19-31. Vizantijski istoričari su pisali o Bovu od Antone, junaku viteškog romana, kog je ubio ženin ljubavnik u lovu. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, knj. 6, Vizantološki institut SANU, Beograd, 1986, str. 259-262, 473-477.

    N. Ljubinković, Vojvoda Momčilo u savremenim hronikama i usmenoj epskoj narodnoj pesmi, Uporedna istraživanja, 3 (Institut za književnost), Beograd, 1991, str. 223-234

    [28] Nenad Ljubinković, Književna istorija, 23, str. 569-573.

    [29] Mihizova drama Kraljević Marko, u: Slobodarstvo u delu Vuka Stefanovića Karadžića, zbornik radova, Kruševac, 1987, str. 50-62.

    [30] Hatidža Krnjević se u tekstu objavljenom 1976. godine oslanja na Nedićevu asocijaciju i priseća se junačkih nespretnosti iz drugih pjesama (Živi palimpsesti, Beograd, 1980, str. 181, 191, 193).

    [31] U knjizi Vukovi pevači iz Crne Gore Lj. Zuković više pažnje poklanja Lekinom liku (Beograd, 1988, str. 99-106).

    [32] N. Ljubinković pesmu o Marku povezuje sa ostalim gubitnicima iz pesama Starca Milije, nudeći i pretpostavku da je stvarni model bio Marko Štitarac (Raskovnik, 50 str. 85 i dalje). Deepizacija epskog junaka Alija Đerzelez Ive Andrića i Marko Kraljević Starca Milije, Rad 29. kongresa SUFJ, str. 413-419.

    [33] Miodrag Maticki, Marko Kraljević Starca Milije, Epika ustanka, Beograd, 1982, str. 25-46.

    [34] J. Deretić, Zagonetka Marka Kraljevića, Beograd, 1995, str. 151-152 – o vitezima nasilnicima, o neregulisanim odnosima sa ženama prema istorijskom zapisu dijaka.

    [35] Petranovićev pevač Ilija Divjanović, Glavićev pevač Anica Begin (MH 1, 59), Vukelićev – Ilija Gašljević (MH 1, 58), Salja Ugljanin, Novica Šaulić.

    [36] Interesantno je da su se u sastavljanju kosovskog epa najpre okušali stranci Francuz d'Avril (1868), Čeh Kaper na nemačkom jeziku (1851), i Engleskinja Elodi Loton Mijatović, a potom Sreta Stojković, Armin Pavić, Stojan Novaković.

    [37] Pre Kilibarde o ovoj pesmi pisali su: Nikola Banašević, Kosovka djevojka i neka Vukova tumačenja, Prilozi za književnost, jezik istoriju i folklor, 26, 1960, 1-2, str. 39-46; Svetozar Radojičić, Kosovka djevojka, Letopis Matice srpske, 145, 1969, 403, str. 586-592; Vladan Nedić, Slepa iz Grgurevca, pevač Vuka Karadžića, Zbornik Matice srpske za književnost i jezik, 21, 1973, 2, str. 213-218.

    [38] Svetozar Matić, Zbornik Matice srpske za književnost i jezik, 13, 1965, 2; i u knjizi Naš narodni ep.

    [39] M. Milićević u Pomeniku, Božidar Tomić u zborniku o Filipu Višnjiću, Milorad Panić Surep u knjizi o Višnjiću, Vojislav M. Jovanović u studiji o Višnjićevim portretima.

    [40] Istraživači su se bavili nepoklapanjima istorijskih događaja i opisa iz pesama, posebno iz "Početak bune protiv dahija". V. Ćorović, Zbornik u slavu Filipa Višnjića i narodne pesme, Beograd, 2. izd, 1936, str. 67- 69; Milorad Panić Surep, Filip Višnjić pesnik bune, Beograd, str. 91-94.

    [41]Gerhard Gesemann, Kompositionschema und heroisch-epische Stilisierung Volksepik, Reichenberg, 1926, 65-96; Radosav Medenica, Filip Višnjić i pesnički okvir "Polećela dva vrana gavrana", Prilozi proučavanju narodne poezije, 2, 1935, 1, str. 39-56; Alojz Šmaus, Gavran glasonoša, Prilozi proučavanju narodne poezije, 4, 1937, 1, str. 1-20.

    [42] Veselin Čajkanović, Hidromantija kod Filipa Višnjića, Zbornik u slavu Filipa Višnjića i narodne pesme, Beograd 1935, str. 93-97.

    [43] Tomo Maretić, Naša narodna epika, str. 29; Tihomir R. Đorđević, Suze Šarca Kraljevića Marka, Zbornik u slavu Filipa Višnjića i narodne pesme, kao vaspitno štivo, u istom zborniku, str. 125-127.

    [44] Dušan Nedeljković, Oslobodilački humanizam Filipa Višnjića, Narodno stvaralaštvo – Folklor, 6, 1967, 22-24, str. 69-86.

    [45] Miodrag Maticki, Epika ustanka, Beograd 1982, str. 84-92.

    [46] Milan Savković, Prilozi proučavanju narodne poezije, 1, 1934, 1, str. 86-92.

    Višnjićev ep je pravi epos u deset pevanja. On ima svoga glavnog junaka: to je ceo jedan narod (str. 91).

    [47] Miodrag Maticki u radovima Predanje o kosovskoj bici u Višnjićevom ustaničkom epu, Naučni sastanak slavista u Vukove dane, 6/2, 1976, str. 161-171; Epika ustanka, str. 110 – sledi Nedićevu spomenutu ideju.

    [48] Radoslav Medenica, Filip Višnjić i pesnički okvir "Polećela dva vrana gavrana", Prilozi proučavanju narodne poezije, 2, 1935, 1, str. 41-45.

    [49] Sada će njegovi gavranovi biti nepristrasni glasnici, a kroz tužbalicu Kulinove ljube – deo koji čini glavnu lepotu pesme – začuće se njegovo sažaljenje prema izginulim muslimanskim ratnicima, Vladan Nedić, Vukovi pevači, str. 60.

    [50] V. Nedić, isto, str. 55.

    [51] Kilibarda ističe značaj Nedićeve studije o Andriću.

    [52] Maticki u tekstu "Uloga Višnjićevih opštih mjesta u građenju celovitog epa" u fusnoti se poziva na Kilibardin stav o potrebi proučavanja Višnjićevih pesama kao celine (93); Kilibarda ukazuje na moguće pravce budućih istraživanja (Maticki, Višnjićeve Pesme o ustanku i Njegošev Gorski vijenac, Epika ustanka, str. 147).

    [53] Radovan Zogović je odgovorio 12 godina kasnije u knjizi Usputno o nezaobilaznom. Novak Kilibarda je preštampao prikaz Zogovićeve antologije u knjizi Iz korijena usmenosti (1988), dodavši svom pređašnjem tekstu i uvodnu napomenu.

    [54] Crnogorski junački ep, u prevodu Dobrila Aranitovića objavljen 1985.

    [55] Pavle A. Rovinski, Luča, 1895, sv. 9-11; isti: Crna Gora u njenoj prošlosti i sadašnjosti, Podgorica, 1994, knj. 3, str. 456-458, 461-473; Josip Milaković, Bibliografija hrvatske i srpske narodne pjesme, Sarajevo, 1919, str. 146-151; Ljubomir Durković, Prilozi istoriji prvog izdanja "Ogledala srpskog", Letopis Matice srpske, knj. 364; Vito Latković (Pogovor) Ogledalo srpsko, Beograd, 1951, str. 505-511; Trifun Đukić, Njegoševe pesme u Ogledalu srpskom, Zapisi, 1, 1927, str. 65-71; Milan Rešetar, Novo izdanje svih Njegoševih dela, Južnoslovenski filolog, 15, 1936, str. 215-232.

    [56] Kilibarda polazi od: Nikola Banaševića, Pesme o najstarijoj crnogorskoj istoriji u "Pjevaniji" Sime Milutinovića, Zbornik radova Instituta za proučavanje književnosti SANU, knj. 10, 1, 1951; Slobodan Kalezić, Njegošev udio u "Srpskom ogledalu", Stvaranje, 1966, 6.

    Kasnije, vidi: Nenad Ljubinković, Ogledalo srpsko – utuk na lajpcišku Pjevaniju Sime Milutinovića, Naučni sastanak slavista u Vukove dane, 18/2, str. 197-202.

    [57]Gerhard Gesemann, Kompositionsschema und heroisch-epische Stilisierung. Ein Beitrag zur improvisatorischen Technik des epischen Saengers, u: Studien zur suedslavische Volksepik, Reichenberg, 1926, 65-96. vidi Ka poetici narodnog pesništva. Strana kritika o našoj narodnoj poeziji (priredio Svetozar Koljević), Beograd, 1982, str. 274-280.

    [58] Matija Marko piše da je zabeležio samo nekoliko primera pesama u kojima se koristi kompoziciona shema (Tragom srpsko-hrvatske narodne epike, 1, Zagreb, 1951, str. 508).

    [59] Maja Bošković Stuli u studiji "Postojanost epskog modela u dvije pjesme iz dubrovačkog kraja" ističući značaj Gezemanove studije, navodi i primer pesama Anđelka Vukovića, ali daje i primer pesme o smrti Božura Lasića sačinjenim po modelu pesme o smrti Mijata Tomića, nakon izdaje kuma (Narodna umjetnost, 4, 1966, str. 15-27)

    [60] Svetozar Matić, str. 125 – o stvaranju novih pesama po Gezemanovim "kompozicionim šemama"; Šablon u epskim pesmama narodnim, Naš narodni ep i naš stih, Novi Sad, str. 181-188.

    [61] Latković u svom udžbeniku, ne spominjući Gezemana, (Narodna književnost, 1, 1967, str. 40) piše to nije ništa drugo do varijacija na poznatu pesmu Marko Kraljević i Musa Kesedžija. Vladimir Bovan u tekstu Vukov pevač Anđelko Vuković (Naučni sastanak slavista u Vukove dane, 3, str. 471-479; Vukov izraz slobodarstva u stavu prema svom pevaču Anđelku Vukoviću sa Kosova i njegovim pesmama, u: Slobodarstvo u delu Vuka Stefanovića Karadžića, zbornik radova, Kruševac, 1987, str. 50-62) razrađuje tezu (po Latkoviću) u poređenje uključuje i pesmu Majstor Manojlo i dr.

    [62] Ilarion Ruvarac, Prilog k ispitivanju srpskih junačkih pesama; Natko Nodilo, Stara vjera Srba i Hrvata, 2. izd, Split, 1981. u drugoj i devetoj knj. str. 625-633, str. 629 – Miloš kao sin Vida ili Sventovida. Mirjana Detelić smatra da je Miloš božanski pastir, medijator između htonskog i zemaljskog, svog i tuđeg sveta u svadbenom obredu (Mitski prostor i epika, Beograd, str. 244-247).

    Kilibardina ispitivanja narodne književnosti u službi pisane književnosti

    U ispitivanjima načina na koji pisana književnost izrasta iz usmene prethodnosti i u proučavanjima različitih tipova njihovih odnosa najplodnije rezultate daju tekstovi poznavalaca kako usmene, tako i pisane književnosti. Uz filološka znanja književnog istoričara i folkloristička znanja istraživača tradicije u tekstovima o usmenoj književnosti u službi pisane, profesor Novak Kilibarda koristi i iskustvo čoveka usmene kulture, i iskustvo pisca čija su prozna dela utemeljena u narodnom pevanju i pričanju. Prve studije o odnosu usmene i pisane književnosti on je objavio sredinom sedamdesetih godina, tada poznat kao autor studija o epici i drugim žanrovima narodne književnosti. One su nagovestile i pojavu Kilibardinih pripovedaka, a kako se njegov prozni opus bogatio, tako se i težište analitičkih interesovanja premeštalo sa usmenog nasleđa na odnos pisane i usmene književnosti.[1]

    Polovi dvostruke stvaralačke ličnosti, određeni razlikom u pisanju proze i književnoistorijskih tekstova, kojima, sasvim uopšteno govoreći, vladaju princip intuitivne sinteze, odnosno racionalne analize, u književnoistorijskim studijama Novaka Kilibarde se dodiruju i prepliću. Tako se u njegovu prozu ugrađuju saznanja tumača narodne književnosti, a u njegove tekstove o književnosti ne samo intuicija pisca koji promišlja smisao oblikovanja teksta, već i poetički stavovi koji rukovode književnika oslonjenog na narodnu pesmu, priču i pogled na svet čoveka usmene kulture. U poznavanju izazova i problema preobražavanja narodne tradicije u pisani tekst, i s druge strane, u razumevanju teorijskih i književno-istorijskih aspekata književnih tekstova usmenog i pisanog postanja, naravno, vrebaju opasnosti prevladavanja profesora nad piscem, ili pisca nad profesorom. Senke racionalnog znanja nadnesene su nad plodovima stvaralačke intuicije a slobodni zamah književnika može probiti žanrovski stroga ograničenja studija o književnosti. U krugu srodnih tema i ideja, Kilibarda je dvojstvo svojih preokupacija razdelio na tekstove pripovedača i tekstove profesora. On je sebi, međutim, dozvolio da kao pripovedač, na nenametljiv način, iskoristi poznavanje usmene kulture ne prepustivši se teorijskim konstrukcijama učenih razmatranja, dok je profesor Kilibarda vođen potragom za ljudskim i umetničkim smislom kazivanja i pevanja u analitičkim razmatranjima primernim filološkim metodama, pratio i slutnje i izazove prozaiste. Kilibarda ne samo da je izbegao opasnost da jedan od polova njegovih stvaralačkih interesovanja pretegne, već ih je sjedinio, kako u proznim tekstovima tako i u književno-istorijskim studijama. Izostavljanje ili smanjivanje broja fusnota u docnijim tekstovima češće je rezultat prigodnog karaktera teksta (prikaz, pogovor, zapis usmenog izlaganja) a ređe trag esejističkih elemenata u stilu pisanja.

    Od značaja za razumevanje Kilibardinih pripovedaka i romana biće i prikriveni i jasno iskazani autopoetički stavovi rasuti po njegovim studijama o pisanim delima drugih pisaca. Kilibarda književnik progovara u studijama i kao kritičar – u otkrivanju manje uspelih stranica Ćosićevog Vremena smrti, Lalićevih Zatočnika, Ljubišinih ogledanja u pričama obilićevske tematike. U takvim prilikama, Kilibarda kao pisac iznosi poetička načela koja su ga rukovodila u nastanku njegovih proza. Dijalog povodom dela između analitičara i drugog pisca, pretvara se u prošireni, unutrašnji dijalog analitičara –književnog istoričara sa piscem i kritičarem. U tom dijalogu Kilibarda je ubedljiv i pristrasan, ali kroz zalaganje za sopstveni književni model, verovatno i smišljen kroz promišljanje i o slabostima tuđih proza, pokazuju se i stvarne vrline i slabosti tekstova koje analizira.

    Ukazujući na etnografske elemente u Lalićevim Zatočnicima Kilibarda govori o sputavajućem izboru glavnog junaka i dodaje: Da je evokator istorije zamišljen kao čovjek elementarne narodne kulture, njegova neškolovana naivnost, ili eventualno njegova elementarna mudrost, nudili bi pretpostavku za slobodno kretanje pisca. I humoru bi se tada svakako otvorili sunčaniji prostori. Čitaoci proza Novaka Kilibarde lako će u ovim rečima prepoznati jedan, za njega tipičan vid ironije i humora, koji upravo proističe iz neočekivano lucidnih ili pak neprikladnih i iskrivljenih tumačenja saznanja koja su od obrazovanih usvojili i preznačili ljudi bez škole. I u završnom delu teksta o romanu Janevskog, jasno se prepoznaju poetički impulsi Kilibardine proze u obrazlaganju prednosti prikazivanja likova iz patrijarhalnog kolektiva: problematika i društva i jedinke koja je tema cjelokupne savremene umjetnosti ne može nam mnogo reći o konstantama čovjeka koje su stare koliko i on sam. Neuporedivo ih bolje sagledavamo u odnosima ljudi sirovog, prijesnog kolektiva; one se tamo glase elementarnom snagom koju nijesu urbanizovale sračunate oblande tehnizovane civilizacije... Prema tome, književna djela koja obrađuju sudare patrijarhalnog kolektiva i patrijarhalnih osoba sa savremenim društveno-istorijskim i ideološkim fenomenima imaju izvanredan saznajni značaj: ostaju kao dokumenat jednoga stanja koje neminovno briše novo kretanje društva i, s druge strane, analogno nas upućuju na sagledavanje prelomnih događaja u prošlosti.

    I kao tumač dela pisane književnosti Kilibarda otkriva svoju posvećenost epskoj slici sveta. O tome govori srazmerno najveći broj studija o junacima, epskim okršajima i motivima u različitim žanrovima pisane književnosti - dramama, spevovima, pripovetkama i romanima. Tako ovaj zbornik, u velikoj meri proširuje tematske okvire tekstova iz knjige Epska mjera istorije, ukazujući na preobražavanje epike u književnosti Crnogoraca i Srba u 19. i 20. veku.

    Pisci čiji odnos prema narodnoj tradiciji ispituje jesu Andrić, Njegoš, Ljubiša, Lalić, Mihiz, autori od najvećeg značenja i vrednosti, autori manjeg ugleda Daković, knez Nikola, kao i savremenici Janevski, Koneski, Ćosić, Vito Marković, Dobrica Erić. Naglašena usmerenost ka književnoj baštini Crne Gore logično proizilazi iz Kilibardinog vrsnog poznavanja tekstova crnogorskih velikana, ali i istorijskih i književnih prilika i mentaliteta čoveka iz naroda, koji mu omogućavaju da otkriva zapretena značenja samih dela i njihovu sudbinu u istoriji kulture.

    Književno-istorijska uporišta Novaka Kilibarde određena su uočavanjem mogućnosti da se veze između usmene i pisane književnosti dublje istražuju. Problemom odnosa dva vida književnosti, i dalje, izborom metoda istraživanja i tumačenja bavio se niz folklorista i teoretičara književnosti. Rasprava o ovom pitanju snažno je podstaknuta otkrivanjem individualnog doprinosa pevača i kazivača kolektivnoj tradiciji. U tragu Karadžićevog "računa"[2] važne su bile studije Vladana Nedića, Svetozara Matića, Radosava Medenice o Vukovim pevačima. S druge strane, u dijalogu sa čuvenom studijom Jakobsona i Bogatirjova, Svetozar Petrović se u tekstovima Rječnik književnih termina i pojam književne terminologije (1965) i O prevladavanju granice među proučavanjem usmene i pisane književnosti (1975) založio za ukidanje granica između dve književnosti[3]. U polemici koja se potom razvila, glavnu reč su vodili zagrebački folkloristi i književni teoretičari.[4]. Sa stanovišta istorije srpske književnosti napor ka prevladavanju granica i približavanju pismene i usmene književnosti učinili su pre drugih Vladan Nedić i Miodrag Popović[5]. Interesovanje za odnose dve književnosti različitog postanka dobilo je sigurno najsnažniji zamah održavanjem skupa i štampanjem zbornika radova sa naučnog sastanka slavista u Vukove dane 1976. godine koji je u celosti bio posvećen odnosu pisane i usmene književnosti.[6] Tako su se stekli uslovi da generacija kojoj pripada i Kilibarda najplodotvornije unapredi tumačenja odnosa usmene i pisane književnosti. Radovi Jovana Deretića, Nenada Ljubinkovića, Hatidže Krnjević, Miodraga Matickog, Svetozara Koljevića, Ljubomira Zukovića, Miloslava Šutića i Novaka Kilibarde predstavljaju značajne događaje u proučavanjima istorije srpske književnosti i nemerljive i nezaobilazne doprinose njenim daljim istraživanjima i tumačenjima.

    U spomenutu, teorijski postavljenu polemiku o odnosu pisane i usmene književnosti, Kilibarda se krajem šezdesetih i tokom sedamdesetih godina nije direktno uključivao, ali su indirektni odrazi ovog neobično interesantnog i važnog filološkog spora očigledni na nekim stranicama njegovih studija. Najzaoštrenije poistovećivanje dve književnosti i odricanje razlike između njih Kilibarda je iskazao u jednom razgovoru: "Samo profesorski formalisti i književno-istorijski dogmatičari i didaktičari gnjave književnost dijeleći je na usmenu i pismenu! Tako je dijele a radije bi oni rekli: primitivna i kulturna književnost. Oprosti im Bože!" (1994)[7]. Time on visoku vrednost usmene književnosti želi da zaštiti od potcenjivanja i omalovažavanja. Iako, dakle, brani tezu da usmena književnost ne ustupa svojim vrhovima pred pisanom, a da se po mogućnostima individualnog doprinosa najbolji pevači mogu i moraju svrstati uz najnadarenije tvorce pisanih dela, Kilibarda je svestan ograničenja usmene poetike u odnosu na pisanu. Ali to je još jedan razlog da on na tron najvećih srpskih pesnika 19. veka uz Njegoša i Mažuranića postavi - Višnjića.[8]

    Kilibarda se u književno-istorijskim studijama nadovezuje na najnovija saznanja i tumačenja u filološkim istraživanjima svog vremena. U poređenju sa savremenicima, on se relativno češće protivi Skerlićevim ocenama o dejstvu narodne književnosti na pisanu književnost, koriguje ih i zalaže se za drukčije vrednovanje pojedinih dela ili za drukčija, prikladnija tumačenja. Tako on osporava tvrdnju Jovana Skerlića da je u Njegoševom napadu na Dositeja "kaluđer bio jači od pesnika i mislioca". Kilibarda daje sopstvene argumente protiv svrstavanja Njegoša u prelazni period od klasicizma ka romantizmu, i u njegovom vezivanju za romantizam slaže se sa docnije izrečenom podelom u Deretićevoj Istoriji srpske književnosti. Kilibarda se ne slaže ni sa Skerlićevim sudom o Subotiću kao mediokritetu, kao ni njegovom lošom ocenom o Sterijinoj komediji Zla žena. Najznačajnija Kilibardina zamerka Skerliću odnosi se na nepriznavanje uticaja vukovske narodne priče na naše realističke pripovedače i neuočavanje književnih vrednosti Glišićevih i Ljubišinih pripovedaka. Kilibarda pronalazi skerlićevske tragove i u delima savremenika: Skerlićeva "Istorija nove srpske književnosti", i u najsavremenijim, kao što je "Istorija srpske književnosti" Jovana Deretića, bliskost izvjesnog srpskog pripovijedača bilo kojoj semantici vukovske usmene pripovijetke smatra se, bezmalo, kao nemogućnost pisca da se odlijepi od književne usmenosti kao kategorije koja, navodno, nema šanse da se prestruktuira u književnu pisanost.[9] Kilibarda se ne slaže ni sa Skerlićevim "sledbenicima" Nikolom Banaševićem, Ljubomirom Durkovićem i dr. u ocenjivanju značaja Vukovih pripovedaka u razvoju srpske proze. Nijednom on ne odobrava ili potvrđuje Skerlićeve sudove novim dokazima, čak ni u onim slučajevima kada bi se sa njima mogao složiti. Prikriven polemički dijalog Kilibarda vodi i sa Dragišom Živkovićem ceneći da se čini šteta našim piscima njihovim poređenjem sa "prozom u tzv. velikom svijetu": Očigledno je da se naše vrijeme više oduševljava evropskim okvirima nego što se time Vuk oduševljavao. Skerlićevo posmatranje istorije srpske književnosti kroz linije Dositeja i Vuka stalno se obnavlja kroz polemičku isključivost o oceni vrednosti pojedinih dela i autora. Istraživanja narodnih ili evropskih crta u književnosti, međutim, međusobno se ne isključuju, upravo suprotno, treba ih bez nametanja harmonično objediniti. Sam Vuk je bio narodni čovek, ali i znalac koga su u kabinetima sa poštovanjem primali i najobrazovaniji ljudi njegova vremena. Romantičari, koji su narodnu pesmu smatrali vrhuncem nacionalne poezije, tragali su za spojem narodnog i evropskog nasleđa, kao Laza Kostić koji je zagovarao kalemljenje vekovite jabuke narodnog pesništva što stranijim, plemenitim kalamcima.

    Već duže od dva veka, od trenutka kada su učeni ljudi počeli da pišu o našoj narodnoj poeziji Homerovi epovi su bili, kao najvrednija dostignuća epske poezije, upoređivani sa pesmama o junacima srpske, morlačke i ilirske poezije. Julije Bajamonti objavio je na italijanskom jeziku u Padovi 1797. godine spis Morlaštvo Homera[10]. Sam Vuk Karadžić poredi junake naše epike sa junacima Homerovih epova ili antičkog mita. U Vukovoj fusnoti u Pjesnarici, uz pesmu poznatiju po docnije promenjenom naslovu Lov Markov s Turcima, Kraljević Marko naziva se Srbski Herkules, Crnogorski pastiri upoređeni su sa Milošem Vojinovićem i sinom trojanskog kralja, Parisom, a hajduk Veljko sa Ahilom i Milošem Obilićem u Žitiju Ajduk-Veljka Petrovića.[11] Jovan Subotić, Luka Zima, u svojim raspravama sredinom devetnaestog veka, helenisti Nikola Vulić, Milan Budisavljević, Petar Grgec, Miloš Đurić, a u novije doba Miron Flašar i Ivan Gađanski[12], kao i folkloristi Stjepan Banović doprineli su uočavanju mnogih srodnosti između Ilijade, Odiseje i naših usmenih pesama.[13] Kilibarda podseća na stav Maretića i drugih ispitivača narodne književnosti da već mogućnost poređenja sa Homerom predstavlja potvrdu vrednosti narodne poezije[14]. Kilibarda poredi Homerove stihove sa stihovima srpskih narodnih pesama[15]. I sam često sklon poređenju naših junaka sa junacima starogrčkog epa, autor u studiji O Homeru i njegovoj "Ilijadi" piše: Posebno je hvaljena usmena epika na srpskohrvatskom jeziku, zato što ima obilje motiva zajedničkih s "Ilijadom" i "Odisejom". Sva je prilika da to nije pravilno. Niti našu poeziju čini velikom to što ona ima dosta zajedničkih strana sa Homerom, niti je pak umanjuje to što se neka njena tematska, idejna i poetička rješenja razlikuju od Homerovih. A zajednički motivi ponajmanje su značajna stvar za odmjeravanje vrijednosti bilo naše bilo Homerove poezije. On polemiše sa motivskim komparacijama (možda, Stjepana Banovića), a zalaže se za dublje srodnosti Homerovih epova i srpskohrvatskih narodnih pesama u njihovim visokim etičkim i estetskim vrednostima.

    Kao što su Homerovi epovi bili izvor klasične grčke književnosti, Kilibarda srpsku narodnu poeziju vidi kao vrelo novije srpske književnosti. Prilikom razvijanja takvog poređenja njega zanima mesto i značaj izabrane teme u okvire celine - tako više puta prenosi zapažanje o postanku klasične književnosti grčkih tragičara iz mrvica sa Homerove trpeze na srpsku književnost.[16] Ni naši književni velikani, kao ni oni proistekli iz Homera, nisu posezali za temama koje su, obrađene u epovima, već dostigle etičke i estetičke vrhunce. Tako ni Njegoš, razvija Kilibarda, za temu Gorskog vijenca nije uzeo za predložak neku od idejno i estetski izbrušenih pesama Vukovog antologijskog zbornika, već hroničarsku pesmu Osvobod o istrazi poturica koju je objavio Čubro Čojković[17]. Povodom odnosa Mihiza dramatičara prema narodnom nasleđu književni istoričar komentariše: Hod Vukovom i Andrićevim stazom Mihiza predstavlja i kao učenika grčkih tragičara koji se nijesu odmicali od Homerove trpeze![18]

    Kilibarda se obraća upravo onim književnim delima u kojima je ostvarena jaka veza između narodne književnosti i pisane književnosti, delima koja izrastaju iz usmenosti. Već i naslovi knjiga (Legenda i poezija, Iz korijena usmenosti, U službi pisane) ili pojedinih studija (Duguje li što Njegoš Višnjiću, Mažuranićev spjev i narodna epika, Izvorišta Ljubišine realističke proze, i dr.) potvrđuju njegovu usmerenost na probleme razvoja pisane književnosti iz usmene tradicije. Kilibarda ističe dva tipa odnosa predloška iz narodne tradicije i njegovog preuzetog i promenjenog izgleda u delu pisane književnosti: sažimanje i razvijanje. Kilibarda o Njegoševom načinu korišćenja narodnih pesama zapaža: Ponekad je znao da razlivenu misao narodnog pjesnika, koja se izlaže kroz širi prostor u pjesmi, sažme u svoj zgusnuti misaoni i pjesnički bljesak, a u drugoj prilici stvarao je pjesničku sliku širokog prostora na osnovu izvjesnog mjesta iz narodne pjesme koje je u odnosu na njegovo rješenje samo nagovještaj pjesničke slike.[19]

    Nedovoljnost formalnih tipologija u ispitivanju odnosa usmene i pisane književnosti pokazuje se već i na najjednostavnijim primerima citata. Od većine folklornih zapisa, samo se govorni žanrovi i kraće pesme mogu preneti u celini. Biljana Sikimić u tekstu o malim formama usmenog folklora kod Sremca razlikuje: folklorne citate, redukovane folklorne elemente, i transformacije integralnih folklornih elemenata.[20] Problem dobija mnogo šire temelje kada se ne može integralno preneti ceo tekst. Smeštanjem bilo kog zapisa usmenog porekla u fikcionalni svet pisane književnosti pisac je već prinuđen da izabira deo teksta, deo elemenata koji čine njegov kontekst, da time u mnoštvu podrazumevanih funkcija u izgledu likova i njihovim postupcima bira tek svedenu mogućnost za konkretizovanje u doživljaju čitalaca. Kod transformacija tako izabranih elemenata dolazi do uplitanja novih slojeva i preznačenja koje proizilaze iz načela književnog organizovanja teksta. Ispitivanje odnosa preuzetih čestica iz folklornog predloška i njihovog novog, u pisanom delu preobraženog vida, čini još složenijim uzimanje u obzir pitanja izvornog i neizvornog, kolektivnog i ličnog, doslovnog i simboličkog sloja narodne kulture, kao i sklonosti pisaca da se ta kultura idealizuje, realno ili kritički prikazuje. Preuzimanje bilo kog segmenta narodnog usmenog nasleđa i njegovo prilagođavanje prema zahtevima celine uključuje i poetička načela epohe i samog autora pisanog teksta, istorijski promenljivu hijerarhiju žanrova kako u recepciji usmene, tako i u žanrovskom sistemu pisane književnosti tog vremena.

    Nakratko ćemo se još upustiti u razuđenije sistematizovanje međuodnosa dva vida književnosti, kako bi kasnije lakše uočili koje relacije najviše privlače pažnju Novaka Kilibarde. Narodna reč, narodni izraz ili neki njegov deo, stih, manji ili veći deo folklornog teksta, motiv, siže, likovi, žanrovski model, ideje - čine niz gradivnih jedinica teksta od onih osnovnih do najsloženijih. Književnik ne preuzima sve, već tek neke od ovih elemenata, budući da bi u suprotnom slučaju njegov tekst predstavljao mistifikaciju ili delo u duhu narodne književnosti koje je teško razlikovati od folklornog teksta. Kako se razne gradivne jedinice folklornog pogleda na svet i usmenog teksta na različit način uklapaju i preobražavaju u pisanom tekstu i sam pristup zahteva unekoliko specifične metode i polazna saznanja. Tako se najčešće i govori o narodnom stihu, poslovicama, etičkom sistemu, figurativnosti, bićima iz narodnih verovanja (itd.) u delima određenog pisca.

    Pored piščevog preuzimanja segmenata pogleda na svet čoveka folklorne kulture i delova konkretnog usmenog teksta koji unosi u sopstveno pisanje, kritičar ili književni istoričar u svom ispitivanju već izborom autora i dela bira i za tog pisca tipične i dominantne modele odnosa dva tipa tekstova. Pored toga, on se najčešće u svom istraživanju odnosa usmene i pisane književnosti dodatno usmerava na jedan od segmenata.

    Iz široke lepeze narodne usmene kulture Kilibarda se uopšte nije bavio rekonstrukcijama mitskih i magijskih slojeva stare slovenske kulture u srpskoj usmenoj književnosti, ni njihovim odrazima u pisanim delima. Začudo, on nije pažnju posvetio skazu, tipu pripovedanja kojim se živo fikcionalizuje direktno usmeno kazivanje.[21] Kilibarda se bavio različitim segmentima usmene prethodnosti u pisanoj književnosti - on se ogledao makar u po jednom redu problemima stiha, semantičkim aspektima reči, citatom i njegovim funkcijama, motivima i dr.

    Pitanja jezičkih odlika folklora u književnim tekstovima, kojima su se po prirodi svojih interesovanja bavili pre svega lingvisti, po broju tekstova nisu privlačila veću Kilibardinu pažnju. Različitom razumevanju atributa "zla" u narodnim pripovetkama i u jednoj devetnaestovekovnoj komediji posvećen je tekst o Steriji. Kilibarda objašnjava negativne ocene kritičara i književnih istoričara komedije Zla žena Jovana Popovića Sterije nesporazumom oko naslova komada koji neprilično glavnu, razmaženu i hirovitu junakinju naziva - zlom. Da je Sterija, pokazuje Kilibarda, imao izoštrenije osećanje značenja ove reči, koje se u narodnim pričama vezuje samo za osobe bezgranično obuzete mržnjom i surovošću, ne bi bila izazvana ni negativna ocena njegove komedije u spisima kritičara i književnih istoričara.

    Dva centralna jezgra Kilibardinog ispitivanja predstavljaju ideološka i kolektivno psihološka, kao i poetička i književna preznačenja centralnih tema naše junačke poezije: kosovske bitke i Marka Kraljevića, glavnih likova nacionalne junačke mitologije. U studijama posvećenim književnim preobražajima likova Marka Kraljevića i kosovskih junaka Kilibarda je imao i značajne prethodnike. Nikolaj Velimirović u knjizi Religija Njegoševa (1911) piše da je vladika Obilića uzdigao u kult. Rista Kovijanić je u studiji Obilić u Njegoševoj poeziji (1928) ukazao na spomene kosovskog viteza u svim vladikinim delima, i protumačio simboliku Miloša Obilića u Gorskom vijencu obeležjima aktivne religije nasuprot pasivnom hrišćanstvu. Neuzmična borba za "čas, ime i slobodu"; borba protiv tiranije; dužnost nacionalne osvete; gotovost požrtvovanja koje nema granica, ako je u pitanju sloboda nacije i nacionalne domovine; ... sve su to svojstva sintetizovana u Njegoševoj poeziji heroizma.[22] Kovijanić smatra da je Njegoš razradio kult Obilića mnogo više nego narodna pesma, a potisnuo likove Lazara i Marka[23]. Alojs Šmaus u radu objavljenom u bečkom slavističkom godišnjaku (1952), a u sažetijem vidu u saopštenju na kongresu folklorista u Cetinju, osvetlio je lik Miloša Obilića u narodnom pesništvu i kod Njegoša i dao svoj doprinos tumačenjima kosovskog mita u Njegoševom delu.[24] Miodrag Popović u poglavlju o Njegošu u prvoj knjizi Romantizma zastupa stav da se Njegošev Obilić razlikuje od heroja iz narodne pesme, a da je svetlosnim obeležjima i besmrtnošću bliži staroj književnosti.[25] Obilić u sklopu speva vezuje tri vremena u jedno: kosovsko sa onim o kome Njegoš peva (početak HVII veka) i onim u kome peva (sredina HIH veka)[26]. Iako se Kilibarda ne poziva na spomenute tekstove, svoje teze razvija u duhu svojih prethodnika, a rečima N. Velimirovića, B. Lazarevića, R. Kovijanića, M. Popovića, i drugih tumača Njegoševog dela i Miloševog lika zapaža duboke srodnosti u odnosu prema Karađorđu i Obiliću, i u potiskivanju podanika Marka Kraljevića.

    U pronicanjima ideologije narodne epike Kilibarda junačke borbene teme razmatra u kosovskoj auri, kao i svetlosti pesama Filipa Višnjića o prvom srpskom ustanku. Kao što stihove ustaničkog epa otkriva u Njegoševom Gorskom vijencu, tako i sudove o Višnjiću osnažuje navodima iz Njegoša. Kilibarda navodi dugačak niz sličnih motiva, ali mu je najviše stalo do suštinske srodnosti između dva pesnika.[27] On pokazuje kako je Njegoš, sledeći tada opšteusvojeno grimovsko prenebregavanje individualnih crta u pesmama narodnih pevača, i sam narodnu pesmu smatrao kolektivnim delom, te samom Višnjiću, od koga je preuzimao pojedinačne slike, ideje i vizije, preobražavao ih, i ugrađivao u svoje delo, nije odao priznanje, ali je slepom guslaru ipak vratio dug proslavljanjem Karađorđa, glavnog junaka ustanka i simbola svih ustaničkih i oslobodilačkih pregnuća. Njegoševa poimanja o guslarima Kilibarda ilustruje odlomkom iz pisma Vuku i stihovima kola iz Gorskog vijenca.

    Istraživanjima kosovske mitologije Kilibarda dodaje i sopstvena istraživanja individualne poetike Filipa Višnjića, kao i ispitivanja poetike usmene poezije prema Njegoševoj poetici pisane književnosti. U studiji Višnjić i Njegoš (paralela)[28] ukazuje se na sličnosti u predstavljanju beskompromisnosti borbe protiv neprijatelja, istorijske neminovnosti da ugnjetačke države propadaju, sveštenika koji bez ispovedi prima na sebe greh uoči junačkog podviga, ali ukazuje i na ograničenja koja proizilaze iz drugačije prirode usmene pesme i pisanog dela kao što je Gorski vijenac: treba pomenuti da je Višnjića sputavala poetika narodne epike i vremenska ograničenost koja nije dozvoljavala da razvije pjesničke vizije i misaone digresije za koje je potencijalno bio sposoban. Istraživač usmene i pisane književnosti, takođe autor niza tekstova o guslaru ustanka, Miodrag Maticki poziva se na Kilibardin rad Njegoš i Višnjić (paralela) i dodaje nove argumente u prilog srodnosti ova dva pesnika[29].

    Kilibarda sledi Miodraga Popovića u uočavanju veza između Posveta prahu oca Srbije i Gorskog vijenca, ali u opširnijoj razradi ukazuje na višestruke niti između Njegoševog predstavljanja Karađorđa i smisla Gorskog vijenca.

    Kilibardin tekst o Njegoševom Vuku Mandušiću ne ispituje narodna predanja o Mandušiću[30], već predstavlja izvanrednu psihološku studiju ne samo ovog junaka Gorskog vijenca, već i čitavog spleta osećanja i atmosfere oko snahe Milonjića bana.[31]

    Od radova posvećenih narodnim izrazima u Njegoševim delima (T. Đorđević, M. Barjaktarević, P. Vlahović, N. Martinović)[32], Kilibarda se poziva na, za njegovu temu najrelevantniju studiju Nika S. Martinovića Zakletva u narodu i u "Gorskom vijencu" (1963) [33]. Kilibarda koriguje uverenje Martinovića da se Njegoš u zaklinjanju serdara Vukote služio zaokruženim tekstom iz njemu poznate usmene tradicije i zastupa stav da su upravo Njegoševi pisani redovi docnije ušli u živu, usmenu komunikaciju, a potom kao usmeni bili i zapisani. Studija o zakletvi u Gorskom vijencu detaljno upućuje na prilike, razloge za izbor serdara Vukote kao i funkcije njegovih reči. U poređenju Lazareve zakletve uoči kosovskog boja iz pesme Musić Stefan, drugog "komada od različnijeh Kosovskijeh pjesama" iz Vukove druge knjige Srpskih narodnih pjesama sa zakletvom iz Gorskog vijenca Kilibarda uočava jako pojačanje kletvenih elemenata u serdarovoj zakletvi u odnosu na kosovsku zakletvu. U zakletvi iz Gorskog vijenca nema leksike blagostanja čijim se odsustvom preti u kosovskoj kletvi, već se stepenovano uključuju kobni događaji ako se prethodne kletve izbegnu. U osmišljavanju zakletve obuhvaćen je i krug ljudi koje je kosovska kletva previdela. Kilibarda analizira i figurativne odlike i stil Njegoševe zakletve.

    Autori koji su tumačili Njegoševo delo nisu dovodili njegove ocene u sumnju, izuzev Novice Šaulića koji je krajem tridesetih godina, verovatno aludirajući na tekstove Velimirovića i Kovijanića o Petru Petroviću, branio Marka Kraljevića stavom da Njegoš nije razumeo njegovu tajnu[34]. Svetozar Matić u tekstu Markova legenda govori o promeni važnosti Markovog lika: Kad je u osamnaestom veku došlo do nacionalnog buđenja, onda je došlo do nove procene Markove ličnosti: Tronošac, Reljković. Ta nova procena našla je mesta i u "Gorskom vijencu". Hibridne osobine pevanja o Marku nisu se mogle složiti s Obilićem i Mićunovićem.[35]

    Marku Kraljeviću, junaku koji u crnogorskoj usmenoj tradiciji nije uživao toliku popularnost kao u ostalim srpskim krajevima, Kilibarda je najpre posvetio pažnju analizom pesme Starca Milije Sestra Leke kapetana. U mnogim elementima netipična za Markov epski lik, ona je tumača pesme navela na jedno produbljeno psihološko tumačenje neprikladnog odnosa junaka prema oholoj lepotici i nesuđenoj verenici. Kilibardin interes za epskog Marka počev od teksta o epskom junaku Petru Boškoviću usmerava ka promišljanju modela vazalnog junaka u odnosu prema inovernom gospodaru. U studiji o prenošenju klišea iz pesama o Marku Kraljeviću na bjelopavlićkog junaka Boškovića (1982), Kilibarda u dugačkoj drugoj fusnoti govori povodom Višnjiće pesme o smrti Kraljevića Marka o parastosu podaničkom mentalitetu i o podaničkom liku Marka u Njegoševom Gorskom vijencu[36]. U tekstu Duguje li što Njegoš Višnjiću? Kilibarda naglašava srodnost poetskih sagledavanja istorije u stihovima Petra Petrovića i guslara prvog srpskog ustanka: Marku Kraljeviću, narodu najintimnijem liku heroja u usmenoj epici, Višnjić čini parastos u pjesmi "Smrt Marka Kraljevića", u vrijeme kad se od rajetinskog hrišćansko-zaštitničkog i hajdučkog prkosa prešlo na ustaničko-prevratnički.[37] Njegošev odnos prema Marku Kilibarda ilustruje stihovima iz Gorskog vjenca o Marku kao turskoj pridvorici. U nekoliko studija Kilibarda ističe da je Njegoš u pomenu dušama vitezova koje izgovara Iguman Stefan na kraju Gorskog vijenca izostavio Marka sa spiska junaka spremnih na žrtvovanje, tamo gđe se sretaju borci s koncepcijom oslobodilačke borbe protiv Turaka.

    Iako je razvoj Kilibardinih tumačenja lika Marka Kraljevića proistekao iz studija o delima pisane književnosti, neki od zaključaka imaju važnost i za razumevanje samog folklora koji je poslužio kao predložak nastanku pisanih dela. Kilibarda smatra da nije dovoljno objašnjena njegova smelost da učini i ono što nije dopušteno ni vezirima i najvišim doglavnicima - da na carsku serdžadu seda u čizmama, da sultana sateruje do duvara. O tom motivu iz pesme o Markovom pijenju vina uz ramazan Svetozar Koljević u knjizi Naš junački ep piše: I zar neće on isto tako inadžijski, pomalo komično, objašnjavati caru zašto to čini, oslovljavajući cara, uzgred rečeno, sa 'poočime, care Sulejmane'? I kao prkosni posinak - veza, ne zaboravimo, isto tako sveta u patrijarhalnom svetu kao i sinovska[38]. Kilibarda u studiji o Serdaru Prličeva dodaje i ovo: Cara do duvara ne dogoni vazal Marko nego posinak Marko! Takvo rješenje ne unižava cara nego uzdiže Marka, - poočinska milost štiti od poniženja carsko dostojanstvo. Psihološke i poetičke aspekte te ideje Kilibarda razvija i u tekstu o Blažu Koneskom, kao i u studiji o Mihizovoj drami o Marku.

    Suprotstavljanje obilićevskog podviga podaničkom razmišljanju Kilibarda ispituje u književnim tekstovima – o serdaru Kuzmanu Kapidanu u spevu Armatolos Grigora Prličeva i o Mihizovom Marku. Dok je Mihizova drama o časti i neveri Banović Strahinja privukla pažnju književnih istoričara i proučavalaca drame, o njegovom komadu Kraljević Marko relativno je malo napisano.[39] Kilibardin tekst o ovoj drami zasnovan je na njegovim razmatranjima o Marku kao podaniku, epskom i književnom liku koji je suprotstavljen modelu borca spremnog na žrtvu i stradanje. Kilibarda dokazuje najviši vrednosti Mihizovog dograđivanja narodne tradicije ukazujući na elemente koje je on preuzeo ili preobrazio iz Vukovih zbirki i Hektorovićeve bugarštice o Marku i bratu Andrijašu. Imajući u vidu romantičarski nevešta oslanjanja na narodnu junačku pesmu uz izneveravanje njihovog smisla u celini i pojedinostima, Kilibarda utvrđuje svoje uverenje da umetnička dela napisana na osnovu narodnih pesama mogu obezbediti vrednost ukoliko slede i dograđuju predstavu o svetu iz junačkih pesama. Kilibardu ne zanimaju sporedni likovi, komički oslikani pevači, podrugljivo prikazan Vlah, karikaturalni vojvoda. Njega, kao ni Mihiza ne interesuje Tešanov Marko kao komički junak. On prati Markovu tragiku, poniženost vazala u priči o vlasti i podanicima. Time se ograničava celovitost drame, ali se jasnije ističe njena osnovna istoriosofska misao. U analizi se uočava i Markov neregulisani odnos prema ženama, koji Mihiz, prema narodnoj pesmi i Andrićevom Aliji Đerzelezu preuzima i dramski osmišljava. Zanimljiva je studija Snežane Samardžije o Mihizovom Marku koja razmatra one aspekte drame kojima se Kilibarda malo ili nimalo bavi.[40]

    U prvoj od dve studije o liku Marka u makedonskoj književnosti, tekstu o serdaru Kuzmanu Kapidanu iz spevu Armatolos koji je sredinom 19. veka na grčkom jeziku objavio Makedonac Grigor Prličev, Kilibarda je analizirao model prenošenja odlika Marka Kraljevića na junaka speva. Važna su u ovom tekstu i razmatranja o priličnosti jednog junaka kao usmerivača istorijskih događaja za funkciju književnog lika.

    Razmatranje o utemeljenju poezije Blaža Koneskog na narodnoj tradiciji najveću pažnju posvećuje ciklusu njegovih pesama o Marku Kraljeviću. On ističe kako se Koneski nije kao većina oslonio na rajetinskog Marka, sultanovog vazala, već na bugaršticu o Andrijašu i pesmu o sestri Leke Kapetana i priče Cepenkova. Koneski je u priču o Marku uneo predstavu o tragici sudbine, motivi ljudske trošnosti i prolaznosti uz plodotvorno prožimanje odlomaka narodne proze o Marku i stihova pesnika.

    Istorija srpske književnosti, povodom Kilibardinog tumačenja Njegoševog kulta Obilića, i tumačenja Markovog lika u nizu dela, još jednom, jasno artikulisano dobila je podsticaje za nova iščitavanja već istumačenih dela. Iako Kilibarda ne izvodi takav zaključak, njegove studije navode na nužnost preispitivanja mitskih vertikala sveukupne srpske književnosti. Valja osmotriti, pre svega sklop nacionalne romantičarske i neoromantičarske mitologije i videti šta je srpske pisce opredeljivalo za markovsko, lazarevsko, obilićevsko čitanje istorije. Uočena razlika u položaju najvećih junaka u srpskoj kulturi 19. veka sreće se i u drugim radovima, kao npr. u Delićevom ispitivanju odnosa Vukove proze i epske tradicije. Njegova sugestija: ..bilo (bi) zanimljivo napraviti poređenje statusa epskih junaka u Vuka i Njegoša: Obilića, Brankovića, Kraljevića i Ivana Crnojevića, prije svih,[41] trebalo bi da se proširi na sveobuhvatno predstavljene epohe i dela, kako ona najviše vrednosti, tako i ona trivijalna koja su na neinventivan, ali tipičan način varirala mitske slike svoga vremena. Ideologija nacionalnog oslobođenja kao istorična ideologija koja se tokom veka menjala ogleda se i u istoričnoj promeni značaja junaka srpske epike.

    Neki od Kilibardinih sudova, katkada, otkrivaju ono što se čini da ne treba objašnjavati. Već uočenim elementima iz narodnih pesama u spevu Smrt Smail-age Čengića Ivana Mažuranića ("stajaća mesta", pojedini motivi i elementi stila), Kilibarda dodaje i smisao kosovske zakletve i žrtve u Mažuranićevom delu. Izlaganje o tome prvi put je izneto, uz referate Milorada Živančevića i Čarlsa Varda takođe o Mažuraniću, na skupu slavista u Vukove dane, 1976. godine, posvećenom odnosu pisane i usmene književnosti. U potrazi za odnosom Mažuranića prema narodnoj poeziji Kilibarda prihvata stavove Barca, Živančevića i Nedića koji se pozivaju na biografske podatke i potvrđuju da je Kačićeva zbirka bila rana lektira budućeg pesnika. Kilibarda razvija misao kako je Razgovor ugodni naroda slovinskog mladog Mažuranića uveo u svet narodnih pesama o kosovskom boju u kojima se hrišćanska pobožnost spojena sa "boračkom prenapregnutošću". Kilibarda u studiji pokazuje kako su ideje žrtve za veru i narod, borbene gotovosti, zakletve kneza Lazara ugrađene u Mažuranićev spev. Poredeći Mažuranićevo delo sa delima ostalih pesnika koji su svoja dela zasnivali na temama i motivima iz narodnih pesama, Kilibarda ističe značaj Mažuranićevog obrazovanja oslanjajući se na već uočena intertekstualna istraživanja. Ne spominjući autora koji je pokrenuo "mučnu polemiku", on odbija tezu o Njegošu kao autoru speva o Smail-agi - pretpostavku Svetislava Vulovića iz osamdesetih godina prošloga veka[42], ne osporava nekim novim dokazima, već samo dodaje onim postojećim gledištima sud da su Mažuranićevo i Njegoševo delo izrasli iz istog postamenta – narodne poezije.

    Pristrasnosti i lične omraze Nikole I Petrovića, vladara Crne Gore i pesnika odrazile su se i u njegovoj zbirci Nova kola. Odstupanja u ocenama junaštva časti i slave Nikolinih stihova od narodnih pesama i Njegoševih stihova Kilibarda pokazuje na brojnim primerima. U Novim kolima nema spomena Nikca od Rovina, Savića Radojeva, Marka Miljanova, Jakova i Anta Dakovića. Činjenicu da ni Martinovići ni Petrovići nisu dobili počasti koje im narodno pamćenje priznaje Kilibarda tumači obezbeđivanjem pesnika vladara od zamerki iz drugih plemena. O dužoj epskoj pesmi Nikole Petrovića Malisorski ustanak Kilibarda piše u kontekstu iskazivanja političkih interesa pesnika-vladara da uzdigne Albance u njihovom otporu protiv Turaka, a da ne uvredi i izazove još uvek opasne susede Turke.

    U studiji Vukovska usmena priča kao baština pisane pripovijetke Kilibarda se bavi značajem narodnih priča u razvoju pisane književnosti. Promene koje je Vuk unosio doterivanjem pripovedaka do oblika u kome su one objavljene i nama danas poznate, u proučavanjima proze Vukove zbirke najčešće se nazivaju Vukovom redakcijom, stilizacijom.[43] Kilibarda ovu Karadžićevu delatnost diže na viši nivo i zalaže se za još veće uvažavanje Vukovog književno-umetničkog umeća u oblikovanju teksta usmenih priča i razumevanju njegovog umeća kao osnove pripovedanja pisaca sledećih generacija, Ljubiše, Glišića i dr.

    Pripovetkama Stefana Mitrova Ljubiše, Kilibarda je pažnju najpre poklonio u studiji Karakter istoričnosti legende o Vuku Dojčeviću[44], a Kilibardi blizak pripovedač podstakao ga je da u radu Izvorišta Ljubišine realističke proze potraži poetičko obrazlaganje mogućnosti i ograničenja srpskih pripovedača u istoriji novije književnosti. Ljubišine pripovetke navele su književnog istoričara na uopštenija razmatranja o odnosu istorijskih prilika i međuodnosa usmene i pisane književnosti. Iskazujući slaganje sa stavovima Bojana Ničeva i Nikole Banaševića da se realizam ne može razviti iz još žive ratničko-epske kulture Kilibarda prilaže svoje dokaze. Uspeh Njegoševog Gorskog vijenca autor obrazlaže nedorađenošću pesama koje su velikom pesniku poslužile kao polazište, kao pesme kojima je mogao da doda dodatni smisao i lepotu. Vrednost Mažuranićevog speva Kilibarda tumači njegovim dubljim razumevanjem i uplitanjem ideje podviga, kao i oslanjanjem na kačićevsku tradiciju. Ljubiša svojim poreklom iz Paštrovića u blizini opasnih Turaka a pod vlašću mlečića nije bio predodređen da bude pisac njegoševskih vizija, on je razumevao i umeo da s dubokim pronicanjima prikaže svet lukavaca i domišljatih nadgornjavanja. U nastavku Kilibarda podseća da sakupljači folklora nisu mogli na terenu da pronađu priče koje su Ljubiši poslužile kao polazište za njegove proze. Potvrđujući neobičnu činjenicu da nema zapisa koji dokazuju postojanje narodnih priča na koje se Ljubiša oslonio, Kilibarda izvodi paradoksalan zaključak da ti zapisi nikada nisu ni postojali, jer su deo priča koje se podrazumevaju, fragmentarno koriste, spominju kao pomagala ili podrazumevane poente. On pokazuje i dokazuje da su to fragmenti svima poznatih priča koji su se pominjali u govornom kontekstu, uz svest učesnika verbalne komunikacije na koju priču pričalac aludira. Ljubiša je oživeo njihov sadržaj i književno uobličio građu koju folkloristi nisu uspeli da zapišu. U neepskoj sredini, a to potvrđuju i studije o arealnim dominantno epskim ili lirskim područjima, nema modela narodne književnosti koji je razvijen u epskim zonama.[45] Žanr šaljivih i podrugljivih priča na koji se Ljubiša oslonio nije bio visoko cenjen u 19. veku, ali upravo su te priče podstakle pisca da oživi njihov sadržaj. Ljubišinu neumeće u epskim temama Kilibarda potvrđuje i pokušajima u priči o podvigu popa Androvića ili o slavljenju poraza italijanskih mornara. Kilibarda objašnjava razloge nerazumevanja Ljubišinih proza razlikom u vrednovanju pripovedaka i njihovog realističkog okvira merilima junačke, patriotske, romantičarske poezije.

    Nekoliko osnovnih zapažanja treba istaći kao opšte odlike Kilibardinog bavljenja prozama srpskih pisaca i transformacijama folklora u pisanoj književnosti. Najpre, prvi paradoks. Iako kao pisac, pre svega autor brojnih pripovedaka, u njegovom istraživanju srpske književnosti ne samo da dominiraju radovi o romanima Andrića, Lalića, Ćosića, nego se očigledna sklonost tumača književnosti ka najsloženijem proznom žanru u nekim radovima i eksplicitno iskazuje (u radu o Andrićevom romanu Na Drini ćuprija ističe se složeniji smisao istih priča, koje je autor ranije objavio kao samostalnu celinu). Drugi neočekivani zaključak: Kilibarda se retko i tek uzgred bavi žanrovima folklorne proze koju ugrađuje u svoje pripovedačke tekstove. Najviše ga interesuje prelamanje epike u prozi. Redak izuzetak čini tumačenje epizode sa kockanjem sa đavolom na mostu iz romana Na Drini ćuprija. Kilibarda poredi prelamanja značajnih istorijskih događaja u narodnoj pesmi i u pisanim delima. Pri tome on ispituje sličnosti i razlike poetike usmene i pisane književnosti, meru i smisao otklona pisane književnosti od usmenog izvora, razloge korišćenja narodne pesme.

    Brižljivo i argumentovano u tumačenje književnosti Kilibarda uključuje istorijske promene, uticaje društvenih i kulturnih prilika, vodeći računa i o mentalitetu naroda i njegovim duhovnim potrebama. Njega ne zanimaju teorijska načela prelamanja proteklih događaja u književnim delima, već suština odražavanja istorije u književnosti i delovanja na političko-istorijsku realnost posredstvom književnosti. Jedan ugao takvog promišljanja književnih činjenica predstavlja i poklanjanje pažnje političkim razlozima u fikcionalizovanju prošlosti ili savremenosti. Mada ne koristi pojmove teorije recepcije, Kilibarda često i uvek s pravim razlozima vodi računa o komunikaciji svih učesnika književnog života.

    Dok je u prvom radu o Memoarima grahovskog vojvode Anta Dakovića Kilibarda utvrdio njihov odnos prema narodnim pesmama o rđavim odnosima Crnogoraca i susednih pravoslavnih plemena, a prema studiji Ivovića istakao njihov skroman istoriografski značaj,[46] u drugom radu se posvetio ocenjivanju književnih vrednosti ovog dela ističući njegove visoke kvalitete guste i pročišćene proze proistekle iz narodnog pričanja.

    U jednom od najranijih tekstova posvećenih odnosu folklornog predloška i književne obrade, Kilibarda piše o predstavi svadbara u romanu Bore Stankovića. Njega ne zanimaju prikazi živopisnih detalja svadbenog obreda, niti pesme i iskazi svadbenih aktera, već likovi razuzdanih seljaka i Marka koji se svojom posebnošću i tragikom od njih razlikuje i odvaja.

    Ispitivanjima Andrićevog odnosa prema usmenoj književnosti osnovu je položio svojom studijom Vladan Nedić[47], a potom su o različitim aspektima Andrićevog odnosa prema usmenoj tradiciji i folkloru pisali Nada Milošević-Đorđević, Miloslav Šutić, Novak Kilibarda, Ljubomir Zuković, Vidosava Stojančević, Hatidža Krnjević, Svetozar Koljević, Vladimir Bovan, Nenad Ljubinković, Rajko Glibo, Boško Suvajdžić, Snežana Samardžija, Dagmar Burkhart.[48]

    Kilibardini radovi o prisustvu narodne, pre svega epske tradicije u Andrićevoj prozi, usmereni su na romane Na Drini ćuprija, Travnička hronika i Omer Paša Latas. Pored sklonosti književnog istoričara i čitaoca, za Andrićevo delo o Mehmedpašinoj ćupriji Novaka Kilibardu, verovatno posredno, veže i period u kome je predavao u višegradskoj gimnaziji. Smisao konkretnog folklornog citata predmet je Kilibardinog rada o pojavi fragmenta iz narodne pesme Udaja sestre Dušanove u Andrićevom romanu Na Drini ćuprija. Autor analizira piščev izbor po motivskim i idejnim crtama navedenih stihova i pokazuje njihovu posebnost u odnosu na druge pesme u kojima se, i potpunije proslavljaju sjaj velikodostojnika i raskoš bivšeg carstva, pobožnost ili kulučenje raje. Autor ističe da je Andrić pesmu izabrao zbog prikaza prelepe žene, Kandosije, Dušanove sestre. Po Kilibardi nije nevažna i činjenica da je Andrić "prekinuo" stihove tek nagoveštavajući motiv incesta, a indirektno predstavljajući njen dalji tok reakcijama slušalaca.

    Obradi motiva iz narodnog predanja posvećen je tekst o kartanju s đavolom iz Andrićeve višegradske hronike. Epizodi o noćnom kockanju na mostu Milana Glasinčanina sa đavolom, Kilibarda je posvetio studiju Problem fantastičnog u jednom detalju romana hronike "Na Drini ćuprija". On u ovom radu razvija psihološku interpretaciju ukrštajući narodna demonološka predanja i naratorove komentare kojima se čudesno prevodi u realnost.[49] Kilibarda se pokazuje kao tumač višestrukog motivisanja opisanih likova i radnje. Velika je šteta što kao tumač malo sklon fantastici, ali oštrovid za njeno psihološko oblikovanje nije svoju istraživačku pažnju posvetio i nekim drugim piscima, poput Grčića, Matavulja, i drugih. Uzgrednu pažnju posvetio je Kilibarda motivima u mnogim radovima koji su u svom glavnom toku usmereni na neki drugi aspekt umetničke transpozicije folklora.

    Važnost usmene kratke priče Kilibarda brani u više navrata, iako su prozne forme o kojima najčešće piše kao književni istoričar velike forme - romani. Lik Bogdana Zimonjića, hercegovačkog kneza iz Andrićevog romana Omer paša Latas osmotren je kao opozitni lik Omerpaši, kao verski i etički istrajan lik koji ne mogu pokoriti ni obećanja ni muke. Pokazuje Kilibarda modele mučenja junaka iz narodne epike i poredi ih sa Andrićevim prikazom Zimonjića u glavi romana Audijencija. U čitanju ovog poglavlja Kilibarda sugestivno predlaže književni postupak prenošenja fizičkih muka iz narodnih pesama, kao Malog Radojice i Starog Vujadina u sferu psihičkog mučenja[50].

    Kilibarda Andrićevo prenebregavanje Višnjićevog udela u pesmama Vukove zbirke tumači prihvatanjem uvreženog grimovsko-romantičarskog mišljenja o narodu, kao kolektivnom tvorcu. Navodeći stav starog Andrića iz razgovora sa prijateljem, Kilibarda ukazuje da je veliki pisac ipak prepoznato individualne crte Višnjićevih pesama, a potom ukazuje na njihove srodnosti. U tekstu Filip Višnjić u ogledalu Andrićevih romana-hronika ukazuje na srodnu mudrost u ocenjivanju istorijskih zbivanja od strane slepog guslara i Andrića. Pored pokazivanja svedočanstava o ovoj suštinskoj povezanosti, Kilibarda navodi i motive i likove koji se iz ustaničke epike mogu prepoznati u romanesknom tkanju. Neobično je da svetlošću i zvukom prikazuju približavanje ustanka Višnjić i Andrić, s tim što su oni kod Filipa nebeske prirode dok su kod pisca ona zemaljska. Višnjićevim prorocima i gatarima, mudrom starcu Turčinu odgovaraju likovi iz Andrićevih romana, a predstave o bosanskim krajišnicima Andrić je jednim delom preuzeo iz Višnjićevih stihova.

    Lalićev roman Zatočnici naveo je Kilibardu da razmotri lik junaka Peja Grujovića i njegovog brata Maša u svetlu istorijskih okolnosti i narodne kulture u svojim konkretnim vidovima. U kritičkim opaskama ukazuje se na piščev način prikazivanja stvarnosti i nedovoljno oslanjanje na odlike plemensko-bratstveničkih odnosa i preterano, neselektovano korišćenje etnografske građe koje bi valjalo dodatno stegnuti kako bi prokapala čista književnost, kao u Lelejskoj Gori. Pored analize etnopsiholoških crta junaka književni istoričar govori i o Lalićevom unošenju narodnih mudrosti i poslovica, ali je ubeđen da ni u ovom transponovanju pisac nije ima mnogo uspeha. Govoreći o narodnom poslovičarenju glavnog junaka, Kilibarda, ga slika čak i sa elementima humora: kao da je ... pitomac cvijićevsko-erdeljanovićevske škole. Značajne strane o Laliću kao pripovedaču nalaze se i u studiji Izvorišta Ljubišine realističke proze u okviru opštih razmatranja o nemogućnostima nastanka realističke proze u epskim krajevima.

    Rad Prozna epopeja Dobrice Ćosića posvećen je romanu Vreme smrti i predstavama naroda. Posebnu pažnju Kilibarda je posvetio vojvodi Mišiću i njegovom posilnom.

    Pastoralno-pastirska drama Dubravka Ivana Džive Gundulića, dubrovačkog baroknog pesnika podstakla je Kilibardu da polazeći od biografskih i istorijskih podataka i studije Miroslava Pantića potcrta narodni duh komada i pesnikove rodoljubive kritike za nepoštovanje pravde i običaja.

    Značaj tekstova o narodnoj književnosti u uglednom, i za naše prilike dugovekom časopisu Letopisu Matice srpske, Kilibarda je istakao njegovim uticajem, kao i vrednošću priloga koje analizira.

    Rad Pjesničko iskazivanje Đure Daničića u prijevodu "Pjesme nad pjesmama" poredi deset fragmenata iz dva prevoda biblijskog teksta - Đure Daničića i Nikole Milićevića. Analizirajući izbor reči i njihovo značenje, Kilibarda ukazuje na posebne vrline onog starijeg, Daničićevog prevoda. Kao temeljni izvor razlika između dva prevoda analitičar ističe Daničićevo poštovanje biblijske duhovnosti, nasuprot čulnosti u Milićevićevom prevodu. Ubedljivi su i redovi u kojima se hvali odstupanje od konkretnosti: Nepreciznost Daničićeva prevoda priugotovljuje nam onu potrebnu dozu nepoznatoga i tajanstvenoga koja uvjek nalazi svoje mjesto u poeziji. Usmerenjem na tumačenje tananih preliva u značenju pojedinih reči, ova studija potvrđuje i Kilibardin izrazit dar i osećanje za jezik.

    O prelamanju deseteračkog stiha epskih narodnih pesama u savremenoj poeziji Kilibarda piše povodom zbirke Vita Markovića Nasmejana žrtva (i sam se povede za duhom epike: Današnji pjesnik odista mora da bude Strahinjić ban pa da prebrodi vode deseterca i dobije pjesnički megdan). Ukazujući najviše domete epskog i njegoševskog deseterca, Kilibarda odaje priznanje savremenom pesniku, koji je tom stihu dao jednu ličnu notu koja njegove stihove čini prepoznatljivim i osobenim.[51]

    Zbirka Stari srpski kalendar Dobrice Erića ne pripada krugu tipičnih Kilibardinih radova. Erićevi stihovi poetski nadgrađuju praznike narodnog kalendara u životu gružanskog seljaka. Kilibarda tumači pesnikov otklon od poetike lirske pesme u poetskim predstavama Bogojavljenja, Uskrsa, Mioljdana, i podcrtava uplitanje svakodnevnih i životnih preokupacija seljaka. Odajući priznanja poetizovanju sveta šumadijskog seljaka, Kilibarda od Erića u zaključnom delu teksta očekuje da u budućnosti još dublje zaroni u potrazi za pesničkom rudom.

    Kilibardina ispitivanja odnosa usmene i pisane književnosti proistekla su iz njegovih proučavanja epike i narodne proze, i unutrašnjeg zova kome se on kao stvaralac odazvao da i sam oblikuje fikcionalne svetove. I u prozi, i u studijama on je povezao izazovne probleme pisca, kritičke i književno-istorijske sudove i sopstveno poimanje uzorne književne proze. Pri tome Kilibardina pristrasnost ne smera da umanji vrednost drugih pisaca. U književno-istorijskim radovima o odnosu usmene i pisane književnosti još jače se ističe izuzetna vrednost Višnjićevog pevanja, njegovih uvida o istoriji i ljudima i njegovog uticaja na potonju srpsku kulturu, posebno na Njegoša i Andrića. Za buduće istraživače svakako će biti nezaobilazne njegove analize Njegoševog Gorskog vijenca i proza Stefana Mitrova Ljubiše. Ali, Kilibardine književno-istorijske analize i tumačenja nisu samo doprinosi poznavanju nacionalne kulture, već, kao odrazi njegovih spisateljskih preokupacija i ideja predstavljaće nezaobilazno štivo i proučavaocima njegove proze.

    Napomene

    [1] Knjige proza Novak Kilibarda je objavljivao sledećim redom: Vražji vrti (1978), Crnogorci i Đaponezi (1981), Nebeski sužnji (1981), Iz priče u priču (1984), Sve je to nakva sudbina (1985), Glavari i pisari (1989), Brojači ajvana (1991), Snovi i sinovi (1993), Suložnici, roman bola (1995), Crnogorska hronika (1995), Suđenice (1997).

    [2] Vuk Karadžić je u četvrtoj knjizi Srpskih narodnih pjesama (U Beču, 1833) u računu o pjesmama dao kratke biografije svojih najznačajnijih pevača i uputio koji su pevači ispevali pesme njegovog zbornika.

    [3] Svetozar Petrović, Umjetnost riječi, 1965, 1; isto u knjizi Priroda kritike. - O prevladavanju granice među proučavanjem usmene i pisane književnosti, Letopis Matice srpske, 1975, 416, 6, str. 1007-1020.

    [4] Maja Bošković-Stuli, Zdenko Škreb i drugi. Odnosu usmenosti i pisanosti posvećene su i posebne knjige Walter Ong, Orality and Literacy: The Techologizing of the Word, London, 1982. Docnije je Vojvođanska akademija nauka i umetnosti organizovala i poseban skup posvećen ovoj temi (Usmeno i pisano/pismeno u književnosti i kulturi, Novi Sad, 1988).

    [5] Vladan Nedić, Sima Milutinović, Beograd, 1959; Miodrag Popović, Istorija srpske književnosti, knj. 1, Beograd 1968.

    [6] Na tom skupu učestvovao je i Novak Kilibarda sa radom o Mažuraniću.

    [7] Originalnost se ne da naučiti: Razgovor vodila Katarina Brajović, Ovdje, 25, 1994, 311-312, str. 4.

    [8] Vidi završnu rečenicu teksta Duguje li što Njegoš Višnjiću?

    [9] vidi Kilibardin tekst Vukovska usmena priča kao baština pisane pripovijetke.

    [10] I. Milčetić, Dr. Julije Bajamonti i njegova djela, Rad JAZU, 1912, knj. 192, str. 97-250; Ivan Mimica, Rasprava Il Morlacchismo d Omero Julija Bajamontija, Mogućnosti, 23, 1976, 6, str. 645-657; Maja Bošković-Stulli: Usmena književnost, Zagreb, 1978, str. 263-264; Mirjana Drndarski, "Otkriće pravog Homera Julija Bajamontija", Između prosvetiteljstva i romantizma, Beograd, 1994, str. 91-115.

    [11] Vidi: Jovan Delić, Tradicija i Vuk Stef. Karadžić, Beograd, 1990, str. 354, 363-364, 393.

    [12] Jovan Subotić, Neke čerte iz povestnice serbskog knjižestva (1848), Luka Zima, Sravnenije Omirovih epopeja sa srpskim narodnim pesmama (1859), Milan Budisavljević Ilijada u ogledalu kosovskih pjesama (1903), Nikola Vulić, Protivrečnosti u Omira i u našoj narodnoj poeziji (1925), isti, Naše narodne pesme i Ilijada, Zbornik u čast Bogdana Popovića (1929), Petar Grgec, Homerova Ilijada i naše narodno pesništvo, Nastavni vjesnik, 1930, str. 44-60, 109-123; Miloš Đurić, Veze Homerove poezije s našom narodnom i umetničkom epikom, Zbornik radova za proučavanje književnosti SAN, 10, 1951, str. 165-216; isti, Homerova Odiseja u ogledalu naših narodnih pesama, Živa antika, 3, 1953, 21-44; Miron Flašar, Die Ilias des Serbischen Aufstandes, Živa antika, 8, 1958, 1, str. 43-74; Ivan Gađanski, The vitality of some ancient Balkan motifs as found in serbocroatian epic poetry, Živa antika, 21, 1971, 1, str. 313-324; Miodrag Maticki, Homersko pitanje u našoj nauci o književnosti, Književna istorija, 1982, 57-58, str. 199-228.

    [13] Stjepan Banović o motivima iz Odiseje u hrvatskoj narodnoj pjesmi Zbornik za narodni život i običaje južnih Slavena, Zagreb, 35, 1951, 139-244.

    [14] Karakteri i funkcija opisa, Legenda i poezija, Beograd, 1976, str. 112; isto u knjizi: Epska mjera istorije, Podgorica, 1998, str. 78.

    [15] On u studiji Višnjićeva pjesma "Boj na Mišaru" ističe: kao i Homer kada ne odobrava skrnavljenje Hektorova tijela, (Višnjić) udružuje svoj glas sa uzdahom Kulinove ljube za mladim Ostroč-kapetanom. Kilibarda ukazuje i na srodnost Homerovog pevanja i srpske usmene poezije i u izboru junaka, povodom pesme o smrti Nikca od Rovina, kao junaka sa dilemom. - Vidi: Novak Kilibarda, Epska popularnost i epska legenda, Legenda i poezija, Beograd, 1976, str. 32; isto u: Epska mjera istorije, Podgorica, str. 329 (poslednja fusnota)

    [16] U tekstu o izvorištima Ljubišine realističke proze: Mudrost ih je opredijelila da ne zasjednu za Homerovu tematsku trpezu, nego da priberu samo mrvice koje nijesu ugrađene u epske blokove Ilijade i Odiseje.

    [17] (=Sima Milutinović) u zbirci Pjevanija crnogorska i hercegovačka (1833, 1837), a sam Njegoš preštampao pod naslovom Srpski Badnji veče u Ogledalu srpskom (1846). Nikola Banašević je pretpostavio da je stihove spevao Petar I (Pesnička legenda o Badnjem večeru, Prilozi za književnost, jezik, istoriju i folklor, 23, 1957, 237-249; isti: Pesme o najstarijoj crnogorskoj istoriji u "Pjevaniji" Sime Milutinovića, Zbornik radova Instituta za proučavanje književnosti SAN, 1, str. 275-299.

    [18] Vidi, Usmena književnost u službi pisane, Rijeka Crnojevića, 1998, str. 131.

    [19] O Homeru i njegovoj Ilijadi, Usmena književnost u službi pisane, str. 7.

    [20] Folklorni elementi u delu Stevana Sremca, Književno delo Stevana Sremca - novo čitanje, Niš, 1997, str. 21 id.

    [21] Vida Ognjenović u Pogovoru Kilibardine zbirke Sve je to nakva sudbina opisuje: izvorni govorni idiom, oponašanje usmenog postupka, obred pričanja, kult rečitosti, govornu svetkovinu, govorno iskazivanje (1985, str. 186). Ni Gojko Antić povodom Kilibardinih pripovedaka ne spominje pojam Vinogradova i Ejhenbauma iz ruske teorije književnosti, već govori o monologu, monološkom principu pripovedanja, ispovedanju, usmenom pričalačkom obraćanju (Monološki princip pripovedanja, Stremljenja, 1992, 3-4, str. 80-99. - O Kilibardinom skazu u Suložnicima s osloncem na studiju Miroslava Drozde (Zbornik Matice srpske za slavistiku, 18, 1980, str. 29-48) vidi: Dušica Minjović, Priču priča pričalac, Ovdje, 1996, 325-327, str. 73-75.

    [22] Rista Kovijanić, Obilić u Njegoševoj poeziji, Književni sever, 5, 1929, str. 100.

    [23] Vojislav Đurić, Kosovski boj u srpskoj književnosti, Beograd, 1990, str. 122-129 pominje Kovijanićev i Andrićev rad, ali ne i studiju Stijepa Kastrapelija "Kosovska misao - izvor Njegoševe poezije" (Glasnik Etnografskog muzeja na Cetinju, 3, 1963, str. 327-338) u kojoj se sledi Andrićev tekst "Njegoš kao tragični junak kosovske misli" i povezuju tragični događaji iz prošlosti sa onima iz Njegoševe sadašnjosti i poezijom koju je vladika stvarao. Đurić ne pominje Kilibardine radove.

    [24] Alois Schmaus, Das Renegatenproblem im Gorski vijenac, Wiener Slavistisches Jahrbuch, 2, 1952, 73-94; Miloš Obilić u narodnom pesništvu i kod Njegoša, Rad 10. kongresa SUFJ, str. 43-54.

    [25] Miodrag Popović, Istorija srpske književnosti: Romantizam, knj. 1, Beograd, str. 221 id, 282 id, 315.

    [26] isto, str. 259.

    [27] Tekst Duguje li što Njegoš Višnjiću? Kilibarda piše: Povodom stogodišnjice smrti Filipa Višnjića, Božidar Tomić je upozorio da su uočljive "mnoge srodne književne osobine" Gorskog vijenca i Višnjićevih pjesama o prvom srpskom ustanku, pozivajući se na Tomićev rad iz Zbornika u čast Filipu Višnjiću (1935). Vidi, Usmena književnost u službi pisane, str. 65.

    [28] Legenda i poezija, 1976, str. 88-94; isto u: Epska mjera istorije, Podgorica, 1998, str. 185-190.

    [29] Miodrag Maticki, Višnjićeve pesme o ustanku i Njegošev Gorski vijenac, Ponovnice, Novi Sad, 1989, str. 90-103.

    [30] O poreklu i narodnim kazivanjima o Vuku Mandušiću, vidi: Jovan Vukmanović, Vuk Mandušić u narodnom predanju, Glasnik Etnografskog muzeja na Cetinju, 3, 1963, str. 405-409. Vukmanović upućuje na raniju literaturu o predmetu svog rada.

    [31] U jednom docnijem, inače dobro izvedenom radu Tatjane Rosiće o deepizaciji kod Njegoša ne navode se rezultati već nekoliko puta objavljenog Kilibardinog rada o Vuku Mandušiću (T. Rosić, Dekonstrukcija herojskog ideala u strukturi Gorskog vijenca, Književna istorija, 18, 1985, 67-68, str. 255-274). Kilibardin rad bio je objavljen tri puta: Književna reč, 6, 10.10. 1977, 86; Ovdje, 12, 1980, 134, str. 7-8; O usmenoj književnosti, 1982, str. 93-97.

    [32] Tihomir Đorđević, Njegoš i narodne poslovice, Naš narodni život, knj. 1, Beograd, str. 150-152; Petar Vlahović, Gatanja i praznoverja u Njegoševom Gorskom vijencu, Rad 10. kongresa SUFJ, str. 175-178; Mirko Barjaktarević, Etnološko u Gorskom vijencu, Glasnik Etnografskog muzeja, Beograd, 15, 1940, str. 141-142.

    [33] Stvaranje, 1963, br. 9-10.

    [34] Novica Šaulić, Tajna Marka Kraljevića, Prilozi proučavanju narodne poezije, 4, 1937, 2, str. 261-264.

    [35] Svetozar Matić, Novi ogledi o našem narodnom epu, Novi Sad, 1972, str. 213-214; pre toga u Letopisu matice srpske, 1964, 12.

    [36] U knjizi O usmenoj poeziji, Titograd, 1982, str. 24-25; isto u: Epska mjera istorije, Podgorica, 1998, str. 299-300.

    [37] U Novak Kilibarda, Usmena književnost u službi pisane, str. 71.

    [38] Svetozar Koljević, Naš junački ep, Beograd, 1974, str. 183.

    [39] Kilibarda se osim Mihizovom dramom nije bavio delima koje u celosti obrađuju samo jedan tekst usmene tradicije (npr. Simovićeva, Šantićeva Hasanaginica, Mihizov Banović Strahinja, Banova Merjima).

    [40] Kraljević Marko Borislava Mihajlovića Mihiza i usmena tradicija, Naučni sastanak slavista u Vukove dane, 25/1, 1996, str. 331-339. Samardžija ne pominje Kilibardinu studiju.

    [41] Jovan Delić, Tradicija i Vuk Stef. Karadžić, Beograd, 1990, str. 373. U ovakvom razmatranju nezaobilazno je i poglavlje Vidovdanski kult, poslednje poglavlje knjige Miodraga Popovića Vidovdan i časni krst. Kilibardin dugačak i polemički prikaz folklorističkih aspekata ove knjige objavljen je u knjizi O usmenoj književnosti, Titograd, 1982, str. 219-239.

    [42] Polemiku je otvorio Svetislav Vulović tekstom: Njegoš i Mažuranić, Otadžbina, 5, 1880; I opet Njegoš i Mažuranić, Preodnica, 1884, 3-6.

    [43] Miljan Mojašević, O Vukovoj stilizaciji srpskih narodnih pripovedaka, Zbornik Etnografskog muzeja u Beogradu (1901-1951), Beograd, 1953, str. 300-315; Miodrag Popović, Vuk Stef. Karadžić 1787-1864, Beograd, 1964, str. 425-434; Borivoje Marinković, Vuk Stefanović Karadžić i prozna narodna tradicija, Godišnjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, 9, 1966, str. 163-206; Boško Novaković, Vuk prema književnosti, Naučni sastanak slavista u Vukove dane, 2, 1973, str. 83-87; Snežana Samardžija, Postupci pripovedanja u Vukovoj zbirci "Srpske narodne pripovijetke" (Beč, 1853), Naučni sastanak slavista u Vukove dane, 15/1, 1986, str. 237-247; Ljubomir Zuković, Vuk u ulozi narodnog pripovedača, Stazama usmenosti, Nikšić, 1988; Miroslav Pantić, Vuk Stefanović Karadžić i srpske narodne pripovetke, u: Vuk Stefanović Karadžić, Srpske narodne pripovijetke, Sabrana dela, knj. 3, Beograd, 1988, str. 471-474; Nada Milošević-Đorđević, Još o Vukovoj stilizaciji srpskih narodnih pripovedaka, Anali Filološkog fakulteta, 19, 1992, str. 363-378.

    [44] Legenda i poezija, Beograd, 1976, str. 203-221. Studija je objavljena i u trećoj knjizi sabranih radova Novaka Kilibarde o usmenoj književnosti Usmena književnost pred čitaocem, Podgorica, 1998.

    [45] O arealima vidi: Milovan Gavazzi, Areali tradicijske kulture jugoistočne Evrope, Vrela i sudbine narodnih tradicija, Zagreb, 1978, str. 184-194.

    [46] Odnos istorijskog događaja i njegove transformacije u crnogorskoj narodnoj epici Na marginama memoara vojvode Anta Dakovića Stvaranje, 23, 1968, 9, str. 915-923 (isto u: Poezija i istorija, 1972, str. 139-151; Epska mjera istorije, 1998, str. 271-282)

    [47] Vladan Nedić, Ivo Andrić i narodna književnost, u: Ivo Andrić, Beograd, 1962, str. 223-234, isto u knjizi: Vladan Nedić, O usmenoj književnosti, Beograd, 1976, str. 202-218.

    [48] Nada Milošević-Đorđević, Obrada folklora u delima Ive Andrića, Rad 9. kongresa SUFJ, 1963, str. 453-459; Miloslav Šutić, Andrićevi Olujaci - izvori i struktura, Delo, 1968, 12, str. 1397-1414; Novak Kilibarda, Iskaznost Vukove pjesme Udaja sestre Dušanove u Andrićevom romanu Na Drini ćuprija, Književna kritika, 5, 1974, 4, str. 107-113 (isto u: Legenda i poezija, 1976, str. 166-175) Boško Novaković, Kategorije usmenih pripovedača kod Kočića, Andrića i Ćopića, Godišnjak (Institut za jezik i književnost u Sarajevu), 3-4, 1974-1975, str. 293-297; Ljubomir Zuković, Ivo Andrić prema usmenoj književnosti, Treći program (Sarajevo), 5, 1976, 12-13, str. 277-334; Vidosava Stojančević, Etnološke komponente književnog stvaralaštva Ive Andrića, Glasnik Etnografskog instituta, 24, 1975, str. 1-24; Hatidža Krnjević, Đerzelez Alija u usmenoj tradiciji i u pripoveci Ive Andrića, Naučni sastanak slavista u Vukove dane, 6/2, 1977, str. 311-326; Novak Kilibarda, Formiranje lika Bogdana Zimonjića u Andrićevom Omerpaši Latasu, Savremenik, 23, 1977, 46, 11, str. 376-383 (isto u: Naučni sastanak slavista u Vukove dane, 7, 1979, 2, str. 141-149; i u: O usmenoj književnosti, 1982, str. 132-139); Svetozar Koljević, Ivo Andrić i narodna književnost, Književne novine, 21.6.1980, br. 607; Radovi sa skupa o Andriću objavljeni su u zborniku Delo Ive Andrića u kontekstu evropske književnosti i kulture, Beograd, 1981: Novak Kilibarda, Problem fantastičnog u jednom detalju romana hronike Na Drini Ćuprija, str. 219-225 (isto u: O usmenoj književnosti, 1982, str. 140-145); Svetozar Koljević, Ivo Andrić i narodna književnost (str. 471-476), Vladimir Bovan, Narodne umotvorine u Andrićevom delu (str. 477-482), Vidosava Stojančević, Etnički problemi i narodna predanja u delima Ive Andrića (str. 483-494); Novak Kilibarda, Hroničar srpske revolucije, Filip Višnjić, u ogledalu Andrićevih romana-hronika, Književne novine, 36, 15.9. 1985, 694 (isto u: Iz korijena usmenosti, 1988, str. 31-50); Novak Kilibarda, Andrić prema Višnjiću, Književne novine, 15.9.1985, br. 694; Nenad Ljubinković, Deepizacija epskog junaka, Rad 30. kongresa SUFJ, 1987, str. 413-419; Najopsežnije istraživanje sproveo je Ljubomir Zuković u knjizi: Stazama usmenosti, Nikšić, 1988, str. 147-315; Rajko Glibo, Odjek usmene lirike u Andrićevoj prozi, Sveske Ive Andrića, 8, 1992, str. 255-279. - U zborniku Naučni sastanak slavista u Vukove dane, 22, 1992, 1 objavljeni su sledeći prilozi: Nada Milošević-Đorđević, Funkcija kulturno-istorijskih predanja u Andrićevom delu (str. 13-20), Nenad Ljubinković, Andrićeva deepizacija epskog junaka - teorijski dijalog sa usmenom epskom pesmom i njena nadgradnja (str. 99-109), Boško Suvajdžić, Pregled motiva usmene književnosti u romanima Ive Andrića (str. 111-120); Petar Džadžić, Mitsko u delu Ive Andrića: Hrastova greda u kamenoj kapiji, Beograd, 1992, str. 68-69; Snežana Samardžija, "Znakovi pored puta" i oblici usmene književnosti, Zbornik Matice srpske za književnost i jezik, 41, 1993, 1, str. 95-109; Dagmar Burkahart, Erzaehlter Raum - Erinnerungsraum, Narodna umjetnost, 30, 1993, 167-182. Boško Suvajdžić, Samoiskazivanje priče u romanima Ive Andrića, Književnost i jezik, 1994, 1-2, str. 89-94; Snežana Samardžija, Andrićevi guslari, Svet reči, 1997, 1, str. 21-23.

    [49] Svoje viđenje ove epizode daje Petar Džadžić u knjizi: Mitsko u delu Ive Andrića: Hrastova greda u kamenoj kapiji, Beograd, 1992, str. 141-142.

    [50] Kilibardin rad spominje Petar Džadžić u knjizi: Mitsko u delu Ive Andrića: Hrastova greda u kamenoj kapiji, Beograd, 1992, str. 41: Vukovska narodna epika uticala je na Andrića ne samo tematski, stilski i jezički, već, kako ističe N. Kilibarda u tekstu Formiranje lika Bogdana Zimonjića u Omerpaši Latasu, i svojim antropološkim stanovištem, posebno studijom pojedinaca, grupa i naroda u ropstvu. Kilibardin tekst pominje i Predrag Palavestra: Knjiga o Andriću, Beograd, 1992, str. 103; U zborniku Delo Ive Andrića u kontekstu evropske književnosti i kulture, Beograd, 1981, na str. 227-235, Rajko Petrov Nogo je napisao tekst O brižnim ljudima. O Zimonjićevim rukama.

    [51] Vinaverova studija o zastarelosti deseterca (Pokušaj ritmičnog proučavanja muškog deseterca, Prilozi proučavanju narodne poezije, Posebna izdanja br. 1, 1940).

    Kilibardina tumačenja lirike, proze i tužbalica

    Sa nestajanjem usmenog folklora i njegovim prelaskom u pisani vid, tvorevine usmene kulture se teorijskim i istorijskim tumačenjima približavaju i katkada izjednačavaju sa delima drukčije, pisane poetike. Pri takvom pristupu nisu prevashodno važne zakonitosti saopštavanja, prenošenja i primanja, osobenosti usmenosti, odnosno pisanosti, već struktura, sadržaj i vrednost teksta, te lični elementi koje je delu dao njihov tvorac. Takvo istraživačko stanovište zastupa Kilibarda u studijama o usmenoj književnosti uz puno poverenje u moći usmenog autora, kako kod nadarenog epskog pevača, tako i lirskog pesnika ili tužilice koja nariče nad mrtvim i dr. Kilibarda ispituje svojstva teksta usmene tradicije u promenjenim uslovima, kao čitalac, i očekuje da čitaoci njegovih studija slede posvećenje smislu i lepoti teksta. On nalazi zajedničko polazište, merila i zakonitosti, usmenih i pisanih dela kao književnih tekstova. U tekstu "Narodna poezija kao pisani književni tekst" autor piše: Odnos čitaoca prema usmenoj i narodnoj prošlosti djela koje mu se nudi u pisanoj, odnosno štampanoj formi ne zavisi od vremena u kojemu živi čitalac, nego od stepena njegove priličnosti da bude čitalac".

    Autor studija o epskim pesmama, kao i studija o epskim motivima i idejama u delima pisane književnosti, Novak Kilibarda je pisao i tekstove o drugim žanrovima narodne književnosti. Daleko od prelamanja politike i istorije u junačkoj poeziji, u ovim radovima profesor Kilibarda se pokazuje kao tumač lirskih pesama, balada, i narodnih priča.

    U radu Bugarštice nepravedno zapostavljene Kilibarda podseća na razloge srazmerno malog poštovanja njihove estetske vrednosti u odnosu na ocene o lepoti epske deseteračke poezije ovenčane slavom Vuka i pohvalama Getea, Mickijeviča i Grima. Sud Valtazara Bogišića (1878) o uvelosti i mlitavosti pesama dugog stiha suprotstavljaju se novija razmatranja Vladana Nedića, Nenada Ljubinkovića, Novaka Kilibarde, Maje Bošković-Stuli, Miroslava Pantića[1]. Kilibarda posvećuje pažnju dvema pesmama. Bugaršticu Marko Kraljević i brajen mu Andrijaš iz zbirke Ribanje i ribarsko prigovaranje hvarskog pesnika Petra Hektorovića Kilibarda sagledava kroz kontrapunkt plahovite brutalnosti i usuda umirućeg i ubice. S razlogom Kilibarda povezuje Markov lik pevača Hektorovićevog pevača Paskoja Debelje sa Markom Starca Milije iz pesme Sestra Leke kapetana. U Barakovićevoj pesmi Majka Margarita, baladi "koja nagoni suze na oči, a u kojoj niko ne umire", Kilibarda analizira visoke estetske vrednosti u predstavljanju žene do koje dolazi glas da joj se ni brat, ni sin neće vratiti jer su ih ljubavnice očarale i poetskim slikama njene tuge[2].

    Naslovom Opet to, ali drukčije Kilibarda Vukovom oznakom za dve varijante jedne pesme otvara poređenje svatovskih pesama koje su u Grblju u razmaku dužem od sto godina zapisali Vuk Stefanović Karadžić i Veljko Marović. Dajući prednost ovoj potonje zapisanoj, Kilibarda analizom reč po reč ponire u psihološki i poetski smisao predstavljanja odnosa devojke Mare prema svatovima za koje sprema dar - kitu cveća i pera paunova. Razmatranje sa tananim osećanjem za jezičku iskaznost lirskog pesnika, kao i za simboliku boja, mirisa, cveća i ptica zasniva se na dubokom poznavanju predstave o svetu narodnog čoveka. Kilibardine "botaničke" pouke o pelinu spregnute sa osećanjem sa lepotu reči, čoveku gradske vreve omogućavaju da prevlada nepoznavanje bilja i da bez proživljenog iskustva narodne svakodnevice doživi lepotu stihova o kojima se govori.

    Studija Glas kao stilsko sredstvo u lirskim narodnim pjesmama posvećena je zvučnoj izražajnosti pojedinih glasova, a inspirisana Nedićevom analizom lazaričke pesme Igliče venče iz Vranja. Kilibarda polazi od stava: Nekad se prirodni ritam pojave pomoću glasova prenese u ritam pjesničke slike. Tada glas nije samo materijal za riječ, nego on svojom prirodom dirigentski vodi arhitektoniku pjesme. Iz primera učestalije pojave određenih glasova u pojedinim pesmama (tečno "v", piskavo i sušičavo ili samrtno "s", romoravo "r" i dr.), pokazuje se kako glasovi daju zvučni izraz osnovnom tonu pesme, predstavljenim realijama, stihovima sugerisanoj emociji. Fonološko stilska analiza nije izvedena formalno iscrpno, ona je pre improvizaciono intuitivna, namerna da uhvati lepotu reči i glasova koji ih grade u prvom dodiru, doživljaju, koji se pre oseća nego razume. Za razliku od učenih, statističkih ispitivanja, Kilibardin tekst nema sveobuhvatnost, ali poseduje lepršavu ubedljivost i esejističku privlačnost koja je nedostižna obimnim studijama.[3]

    Dijalog sa grimovsko-herderovskim shvatanjem kolektivističkog duha narodnog stvaranja predstavlja polemičko polazište teksta Može li usmena pjesma biti moderna polazi od jedne od opsesivnih teza u Kilibardinim tekstovima o narodnoj poeziji. Ne osporavajući način prenošenja usmene tradicije i kolektivnog overavanja sadržaja i vrednosti koje usmeni tekstovi iznose, Kilibarda u nizu radova ukazuje na individualne doprinose pojedinih kazivača ili pevača, i dalje, zalažući se za prevrednovanje mesta njihovih umotvorina u okviru sveukupnog kulturnog nasleđa, ukazuje na najviši umetnički nivo srpskih narodnih pesama i priča zapisanih od najnadarenijih stvaralaca. Jedan od pristupa koji Kilibarda kritički pobija jeste poimanje razvoja književnosti od njenog tobože primitivnog, usmenog vida, preko pisane književnosti, do "modernih" dela koja predstavljaju vrhunac književnosti. On izdvaja nekoliko lirskih pesama iz Antologije jugoslovenske narodne lirike i pokazuje crte koje zadovoljavaju sva obeležja modernosti u ovim pesmama. Ne potcenjujući interesovanja Grima, Lorda i drugih istraživača naše narodne poezije, Kilibarda zaključuje svoj prilog rečima: No, nadajmo se da će naša narodna poezija pored svoje uslužne funkcije ponuditi stranim istraživačima, i čitaocima, i svoju umjetničku ostvarenost.

    Mitske predstave narodnih pesama i priča nisu navele Kilibardu da napiše studiju, ali su njegovi pogledi na tu problematiku najpotpunije izneseni u prikazima dve knjige. Knjiga Miodraga Pavlovića Obredno i govorno delo (1987) osvetljava pesnikova raslojavanja "naslaga duhovne prethodnosti", otkrivanje balkanskih slojeva i mitskih obrazaca u srpskim narodnim pesmama. Ukazujući da je Pavlović narodne pesme uključio tek u peto izdanje svoje slavne antologije, Kilibarda daje visoke ocene analizi pesama o izjedenom ovčaru u krugu mita o bahantkinjama, pesmi o obreteniju glave kneza Lazara u svetlu pagansko slovenskih predstava, mitološkoj pesmi ženidbi nebeskih tela sa stanovišta solarne mitologije.

    Veoma opširan prikaz knjige Vidovdan i časni krst Miodraga Popovića obeležen je nizom zamerki autoru koji je pesme sa kosovskom tematikom podvrgnuo provokativnom dovođenju u vezu sa paganskim slojevima drevne slovenske kulture i turskim pisanim spisima i verovanjima o kosovskom boju. Oslanjajući se na svoj već objavljeni rad Specifičnosti narodnih deseteračkih pjesama o kosovskom boju (1974)[4] kritičar još jednom osporava uverenje Popovića da je postojala narodna lazarica, kao obiman spev čiji su ostaci Komadi iz Vukove druge knjige i obrazlaže zašto takav spev, nije mogao nikada ni nastati. Kilibarda, potom, zamera na proglašavanju motiva i likova kroz koje se prelama lična sudbina pevača (slepice iz Grgurevca ili Tešana Podrugovića) za kolektivne odlike pevanja o kosovskim junacima. Odlučno se pobija bilo kakva mogućnost da su elementi pisane osmanske tradicije o Milošu Obiliću - vitezu-ubici mogle dopreti do srpske usmene tradicije. I dalje, pobija se prenaglašavanje paganizma u pesmama kosovskog ciklusa. Kilibarda tvrdi kako slovenska vera nije bila mnogobožačka religija tvrdo usađena u usmenu i pisanu kulturu. Naglašavajući da je ta religija pre svega bila zasnovana na vradžbinama, on pokazuje kako je hrišćanska crkva u ogromnoj meri zauzela mesto opšteusvojene vere koja nije, kako je pisao Popović, bila samo skrama koja je prikrivala paganstvo Srba. Ne sporeći da u pesmi o bijelom Vidu postoje tragovi starih verovanja, Kilibarda ubedljivo pokazuje u koliko značajnoj meri su oni istorizovani i izobličeni, a da u pesmi o kneževoj večeri nema dokaza o postojanju verske raspre između sukobljenih aktera. Uvaženi proučavaoci stare slovenske vere, i ne znajući za sporenje o paganizmu Srba povodom kosovskog boja, iznose stavove koji su bliski Kilibardinim uverenjima. Knjiga Miodraga Popovića, međutim, u današnje dane nacionalnog propadanja ima svoju aktuelnost u autorovoj mudroj opomeni na kraju poslednjeg poglavlja u kojoj se sugeriše prevladavanje nacionalnog mita o velikom porazu. Gorka politička stvarnost potpune nemoći da se shvati sudbina nacije i artikulišu putevi njenog razvoja opominje nas na političku zloupotrebu mita i nesretno nerazumevanje opasne moći koja je njim pokrenuta. Aktuelnost Popovićevih reči, međutim, nema utemeljenje u njegovim tezama o paganizmu.

    Studija O procesu stvaranja usmene poezije u narodnooslobodilačkoj borbi u implicitnoj je polemici sa folklorističkim radovima koji su ovu vrstu poezije posmatrali kao prirodni izdanak prethodne usmene poetske tradicije. Kilibarda pokazuje da je mesto narodnog, najčešće nepismenog pesnika-pevača, koji veruje u Boga i poštuje crkvene duhovnike, zauzeo pismeni ateista, ideološki potkovan intelektualac koji samo koristi instrumentarijum narodne pesme kako bi propagirao ideje komunističke partije: ne vjerujem u nebesa, no u Marksa i Engelsa.

    Asociranjem pojma hibrisa iz grčke tragedije u radu o najčuvenijoj baladi na srpskohrvatskom jeziku, Novak Kilibarda u radu Karakter tragične krivice u Fortisovoj "Hasanaginici" najavljuje promišljanje poetski osmišljenih psiholoških problema u jednoj tragički uobličenoj radnji. Pažnju je autor ponajviše usmerio na glavni muški lik - Hasanagu. Pitanje Hasanagine tragičnosti postavila je Kamila Lucerna još početkom veka, ali je odbacivanjem njenog odgovora zaboravljeno i samo pitanje[5]. Kilibarda ispituje sud Hatidže Krnjević iz knjige Usmene balade Bosne i Hercegovine (1973), da se aga u svojim sagrešenjima nije rukovodio svesnom zlom namerom[6]. Kilibarda zapaža kako pesnik gradi agin lik umanjujući mu vrednost. Teranje Hasanaginice iz doma, zato što ranjenog muža nije posetila, i on tumači plahovitom naravi Hasanage, prepuštanjem stihiji elementarnih osećanja, elementarnoj eruptivnosti, s jedne, ali uvodi i element socijalnih hijerarhija i vrednosti. Kilibarda razvija tezu o inferiornosti vojnika Hasanage prema imotskom kadiji, kao i inferiornosti ratnika prema plemićkoj kući Pintorovića iz koje potiče njegova žena. Plaho i ratnički nestrpljivo izlazi na pendžer i priznaje pred svatovima i Hasanaginicom svoj poraz, piše Kilibarda i o drugom postupku age ističući da on ne zove Hasanaginicu kao pokajnik. Zanimljiva je i pretpostavka iz fusnote da je Hasanaginica mogla uticati na nastanak Geteove Ifigenije.

    Prikaz knjige Đenane Buturović Morići (1983) hvali rezultate u ispitivanju istoričnosti balada o stradanju braće Morića u Sarajevu sredinom 18. veka, ali zamera autorki nedovoljno obraćanje pažnje na umetničko uobličenje istorijskih realija u poetskoj tvorevini, u kojoj objektivne činjenice poprimaju nove vidove i naglaske. Kilibarda je uveren da u centru pesničkog interesovanja balade nisu sinovi koji stradaju, već majka koja pati (apoteoza majke-martira). Kritičar ne odobrava zamerke Đenane Buturović Andriću povodom prikaza Morića u pripoveci Put Alije Đerzeleza pokazujući da Andrić nije izneverio narodnu tradiciju, kao i da se držao istorijski verodostojnog Bašeskijinog Ljetopisa.

    Istraživanjima balada pripada i značajan Kilibardin tekst sa teorijskim premisama i rezultatima. Poređenje srpske pesme Zidanje Skadra sa jednom albanskom baladom o žrtvi pri građenju čini osnov studije Internacionalno i nacionalno u narodnoj poeziji koja već svojim naslovom nagoveštava okvire problema. Podsetimo se da u istoriji svetske folkloristike teorije o zajedničkoj baštini motiva i sižea u različitim nacionalnim kulturama vode s jedne strane tipološkim i arhetipskim analizama, a s druge ispitivanjima njihovih veza i međusobnih uticaja u nacionalnim tradicijama. Studije o pojedinim motivima najsistematičnije ispituju varijante motiva u srodnim pesmama u različitim nacionalnim tradicijama. Slavna pesma iz Vukove zbirke Srpske narodne pjesme bila je predmet i ovakvih proučavanja Mihaila Arnaudova i Svetislava Stefanovića[7]. Kilibardu, međutim, nije pre svega interesovalo pitanje uticaja, kao ni poređenje etnografskih detalja u dvema pesmama. On u studiji razmatra funkcije aktiviranih motiva, prirodu povezanosti upotrebljenih motiva sa motivima i akterima van konkretnog teksta u okvirima nacionalne tradicije. I dalje, autor piše da ga ne zanimaju kreativne mogućnosti pevača, već propozicije koje su pojedinom pjesniku-pjevaču pružili internacionalni motivi i nacionalno-istorijske strukture u koje se uključuju religijski, etno-psihološki i etičko-ideološki postulati. Nizom konkretnih detalja obrazlaže se kako je albanska varijanta zarobljena didaktičnošću koja uzdiže poštovanje bese, dok srpska personalizovanošću likova i predstavljanjem njihovih osećanja i mučnih dilema o poštovanju zakletve i žrtve nevinog bića, otvara prostor za složena psihološka nijansiranja. Izbor likova bez imena u albanskoj pesmi, pokazuje Kilibarda, poetski je suv i neplodotvoran u odnosu na vezivanje gradnje Skadra za kraljevsku kuću Vukašina Mrnjavčevića, poznatog u narodnom pamćenju po nasilju i beščašću. Pored sjajnih zapažanja i tumačenja stihova balade o stradanju mlade Gojkovice koje bi trebalo da ima u vidu svaki njen budući tumač, Kilibarda nudi i zaključke teorijske prirode. Književna obrada internacionalnih motiva u narodnoj poeziji zavisila je mnogo od etnopsiholoških, etičko-ideoloških i religijskih postulata nacionalno-istorijske teme koja se vezala za dati motiv. Srećno izabrana tema imala je sve uslove da eliminiše ranije književne obrade istoga motiva koje su bile spojene sa inferiornom nacionalnom tematikom.

    U studiji o Višnjiću Kilibarda razložno i ubedljivo osporava mišljenje da je guslar pevao pesme o ustaničkim bojevima neposredno iza njihovog okončanja. U atmosferi nesloge i surevnjivosti vođa sklonih proširivanju svoje moći i bogatstva, bedni i slepi guslar nije mogao da se pesmom zamera bilo kome. Tekst Svjetlost i tama Filipa Višnjića tezi Milana Surepa o realizmu Višnjićevog pevanja kao odlike realizma, pre vidi pesničke vizije dahija nad tepsijom, nebeskih prilika koje sažimaju osnovne pravce poimanja ustaničke sadašnjosti i istorije onako kako su je sagledavali u ustaničko doba. U studiji o Petru Mrkaiću iz Banjana, Kilibarda nakon bavljenja Vukovim pevačima piše o najplodnijem pevaču Sime Milutinovića, Karadžićevog "suparnika" u sakupljanju narodnih pesama u Crnoj Gori. Autor ukazuje na podatke koje je dao sam Milutinović, ali ih ukršta sa plemenskim predanjem i istorijskim podacima zaokružujući biografiju guslara-kamenoresca, pustolova i oficira u ruskoj vojsci. Količina zapisanih i objavljenih stihova stavlja Mrkaića u red najplodnijih, mada ne i najboljih pevača svoga doba. Određuju se tematske i stilske osobenosti Mrkaićevih pesama i zastupa stav da bi mu se u njegovom rodnom kraju valjalo odužiti. Legendom o postanku grada Nikšića na mestu gde su se sudarila dva zla - trn i zmija počinje tekst Nikšić u narodnoj pesmi o etnopsihološkim karakteristikama muslimanskog življa u Nikšiću. Borbeni i častoljubiv krajišnici stalno su se iz grada na granici borili protiv Crnogoraca. Analitička promišljanja iz ove i nekih drugih studija našle su docnije odraza i u romanu Crnogorska hronika.

    Tekst Jedna anonimna crnogorska pjesnikinja posvećen je jednoj jedinoj pesmi, tužbalici sestre Popa Samardžića nad bratom. Kilibarda u detaljnoj analizi strukture, motiva, poetskih slika pokazuje kako pesma premašuje žanrovska pravila tužbalice i zakoračuje u prostore visoke poezije.

    U razgovoru koji je objavljen u ovoj knjizi Novak Kilibarda govori i o svojim sećanjima na rane doživljaje tuženja i tužbenog načina oplakivanja, kao i o činjenici da je njegova majka bili tužilica. Analitička razmatranja o tužbalicama obuhvataju probleme žanra, odnos teksta i izvođenja, društvene aspekte tužbenog oplakivanja. Načela isticanja vrlina umrlog, njihov običajno ustaljen redosled, analiziran je u radu Socijalni elementi narodnih tužbalica. Pored tužbalica sa javnim funkcijama postoje i tužbalice koje iznose intimna tuženja. Značajni su Kilibardini uvidi o promenama koje su se desile u tekstu tužbalica nakon rata u kome su neprijatelji mogli da budu iz istog sela ili bratstva, i u socijalističko-ateističkom dobu, kada su vera u boga i zagrobni život prestali da budu vladajuća ideologija. Promena socijalnih vrednosti, potresi u sferi vlasništva, eksproprijacije i preraspodele zemljišta našli su odraza u tužbalicama, što je, kaže Kilibarda, dovelo do novih oblika izražavanja - eufemizma, ironije, sarkazma. Poseban rad posvećen je humoru u tužbalicama. Smešno nije dozvoljeno u tekstu tuženja, ali se javlja iz nepriličnosti tužbenih pohvala i stvarnih odlika osobe nad kojom se tuži (hvala školovanosti nad odrom nepismenog starca, domaćinskog ugleda pokojnika koji je u svemu slušao ženu), iz nesklada tuženja koje nije iskreno i stvarnog odnosa i dr. U razmatranju o tužbalici kao najintimnijoj pesmi, ističe se kako su najcenjenije tužbalice do uzbuđujućeg izraza došle preko svog ličnog bola koji su prenele u javnu tužbalicu.

    Rad o poslovicama ukazuje na transformacije poslovica u obimnijim tekstovima - Njegoševom Gorskom vijencu, prozne i stihovane verzije i njihovu funkciju u pesmama. Tim povodom razmatra se važan odnos ograničenosti/opštosti poruke kao element koji predodređuje mogućnost da se poslovica sačuva u kolektivnom pamćenju i onda kada se zaborave okolnosti u kojima je ona nastala. Razmatrajući problem klasifikacije ove govorne vrste Kilibarda hvali Vukov azbučni raspored i odriče mogućnost tematske podele. Kako bi osnažio ovo uverenje, on navodi primere poslovica koje, zavisno od prilike u kojoj su upotrebljene, imaju različito značenje[8]. Kilibarda zapaža da je u savremeno doba upotreba poslovica proređena.

    Narodna usmena kazivanja u formiranju Kilibardine stvaralačke ličnosti ima neobično važnu ulogu. Doba Ivana Crnojevića, poslednjeg zaštitnika pravoslavnog življa od katolika u primorju opisano je kao doba legendarnog kazivača Vuka Dojčevića (Karakter istoričnosti legende o Vuku Dojčeviću). Komentarišu se književne obrade pričanja o Vuku Dojčeviću obrada Sime Milutinovića u Diki crnogorskoj i dr. Ideje iz ove studije dale su podsticaja tekstu o Ljubišinoj prozi.

    U tekstu izloženom na skupu slavista u Vukove dane, Kilibarda se založio da se pojam kratka priča ne upotrebljava, jer obim priče niti uskraćuje, niti obezbeđuje kvalitet teksta. U analizi šaljive priče Ero s onog svijeta Kilibarda je pokazao vrline tananog tumača detalja otkrivajući kako umeće pripovedača, tako i duboke psihološke sadržaje u jednoj naizgled prozirnoj šaljivoj pričici iz Vukove zbirke Srpske narodne pripovijetke.

    Jedan od najzanimljivijih, mada i najmanje tipičnih među studijama o savremenom folkloru jeste dug Kilibardin rad o stanju narodne i narodske književnosti u Crnoj Gori u današnje dane. Društvene promene i navala gradske i tobože gradske civilizacije, slikaju se sa sociološki precizno, ali uz ironične opise bezosećajnosti za staru pesmu i priču. Ovaj tekst svoju posebnu živost crpe iz konkretnosti situacija i pojedinosti o akterima koji izvode (ili pokušavaju izvesti) narodne priče, pesme ili dr., što doprinosi uvidu u složenost života narodnog umotvorenja. Usmerenost na lično prelamanje grupnih vrednosti u kulturi koja se menja predstavlja uzorni model koji je u punoj saglasnosti sa savremenim psihosociološkim i folklorističkim pristupima. Kilibarda uočava nove navike, nove potrebe koje u dodiru sa starim vrednostima nemilosrdno potiskuju staro blago. On nema iluzija da takav proces može da se zaustavi, ali se u njegovim redovima probija izvestan žal za vrednostima usmene narodne kulture.

    Studije Novaka Kilibarde o usmenoj baštini značajni su doprinosi poznavanju narodne književnosti svojim višestranim vrednostima. Neki od ovih tekstova polemički osporavaju stara, a nude nova tumačenja i pretpostavke, neki osnažuju stara sagledavanja i daju im nove potvrde. Napisani privlačnim stilom i posebno podsticajni za dointuiranje estetskih slutnji u čitanju usmenih tekstova, oni se nude i kao razmatranja pisca izniklog iz kulture narodnog pevanja i kazivanja. Ako se, izuzetno, i obratio istraživanju narodne priče, Kilibarda je iskazao svoje divljenje umeću svojih prethodnika.

    Knjiga "Usmena književnost pred čitaocem" (1998) sadrži i dug razgovor sa Novakom Kilibardom u kome se, katkada, sa puno detalja razvijaju utisci, uspomene, viđenja, tumačenja i lične preokupacije i doživljaji, kao i misli o književnosti, folkloru i ljudima. I daljim proučavanjima Kilibardinog folklorističkog i književnog dela ovaj će zapis imati nezaobilazno mesto. Raspričan i slikovit u detaljima, on oživljava prošlost ne odstupajući od činjenica na način njegovih fikcionalnih kazivača iz proza. Priča je razlomljena nagoveštajima o onome što će docnije biti kazano (čak uz neka neostvarena "obećanja"), napušta se njen tok da bi mu kazivač ponovo vratio, uz ponavljanje motiva i utisaka koji daju osnovni ton celom razgovoru. Ovo kazivanje nije samo svedočanstvo o naučnim i stvaralačkim traganjima Novaka Kilibarde, već i šire - ono je beleg o jednom vremenu u kome se na čudan način prepliću ideološke pretnje i sloboda, trag o ljudima koji su mu dali svoj pečat, vremenu u kome napetosti između naroda bivše Jugoslavije još uvek nisu slutile raspad zajedničke države.

    Napomene

    [1] Vladan Nedić, Bugarštice, O usmenom pesništvu, Beograd, 1976, str. 11-15 (prvi put objavljeno 1969); Miroslav Pantić, Narodne pesme u zapisima HV-HVIII veka, Beograd, 1964; Novak Kilibarda, Bugarštice nepravedno zapostavljene, Prosvjetni rad, 20, 1970, 13 (1.9.); isto u: Poezija i istorija u narodnoj književnosti, 1972, str. 25-31; Nenad Ljubinković, Narodne pesme dugoga stiha, Književna istorija, 1972, 16, str. 573-601; 1972, 17, str. 18-41; 1973, 19, str. 453-479; Maja Bošković Stulli, Baladni oblici bugarštica i epske pjesme, Forum, 27, 1988, 55, br. 5-6, str. 501-511 (preštampano u knjizi Pjesme, priče, fantastike, Zagreb, 1991, str. 227-247.

    [2] Valtazar Bogišić u zborniku Narodne pesme iz starijih najviše primorskih zapisa izdvaja dve pesme među kojima i baladu Majka Margarita kao lirske bugarštice - relativno mnogo ljepše i poetičnije u svojoj vrsti nego li su epske u svojoj (Beograd, 1878, str. 62).

    [3] Analize glasovne strukture stiha u pisanoj srpskoj poeziji izveo je Milosav Čarkić u knjizi Fonostilistika stiha, Beograd, 1995.

    [4] Rad je poslednji put preštampan u knjizi Epska mjera istorije, Podgorica, 1998, str. 49-63.

    [5] Camilla Lucerna, Die südslavishce Ballade von Asan Agas Gattin und ihre Nachblidung durch Goethe, Berlin, 1905; Camilla Lucerna, Zur Asanaginica, Studienblaetter zur kroatischen und serbishcen Literatur, Zagreb, 1909.

    [6] Hatidža Krnjević, Usmene balade Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1973; Vidi i Hatidža Dizdarević-Krnjević, "Žalosna pjesanca" o plemenitoj Hasanaginici, Književna istorija, 28, 1996, 100, str. 375-397.

    [7] Mihail Arnaudov, Vúgradena nevesta, Sbornik za narodni umotvoreni˙, 34, 1920, str. 247-512; Svetislav Stefanović, Legenda o zidanju Skadra, Studije o narodnoj poeziji, Beograd, 1933, str. 245-314; Nada Milošević-Đorđević, Zidanje Skadra, Zajednička tematsko-sižejna osnova srpskohrvatskih neistorijskih epskih pesama i prozne tradicije, Beograd, 1971, str. 331-375. Sa etnografskog stanovišta, docnije, Dobrila Bratić ističe razliku u sagledavanju ugrađivanja žrtve u književnoj i neknjiževnoj građi (Analiza ljudske žrtve pri građenju, Glasnik Etnografskog instituta, 35, 1988, str. 21-32).

    [8] Valja ipak dodati, da tradicije drugih slovenskih paremiologija (npr. klasifikacija zbirke ruskih poslovica Vladimira Dalja i slovačka zbirka Zatureckog), kao i radovi novijih paremiologa, Permjakova i dr., ipak daju osnova ozbiljnom zasnivanju klasifikacije poslovica.

    // Projekat Rastko / Književnost / Nauka o književnosti //
    [ Promena pisma | Pretraga | Mapa projekta | Kontakt | Pomoć ]