TURSKO DOBA

I PUSTOŠENJA SRPSKIH ZEMALJA I PRVE SEOBE U XV I XVI VEKU

Odnos srpskog naroda prema Kosovu nikada nije bio zasnovan samo na predstavama o prošlosti, niti je "mitski" momenat uopšte bitan za savremena istoriografska, a pogotovu za politička razmišljanja o sudbini ove srpske oblasti. Zbivanja u njoj kroz čitavo razdoblje turskog ropstva aktualizovala su taj odnos. Posledica turske invazije Balkanskog poluostrva je, uopšte, veliko pomeranje ljudi i naroda od Bosfora do Beča. Razbijanjem starog i uspostavljanjem novog društvenog i ekonomskog poretka, po uništenju državnih formacija balkanskih naroda, otvorili su ce putevi osmanlijskoj kolonizaciji Balkana, kao i veoma agresivnoj, militantnoj islamizaciji, koja je zahvatila mase na pravcima turskog osvajanja u Bugarskoj, Makedoniji, Grčkoj, Srbiji, Albaniji, Bosni. Primanjem islama menjao ce pravni status i ekonomski položaj, sticale su ce važne privilegije i zaštite, ali ce gubio svoj nacionalni pa i civilizacijski identitet.

Za pitanje odnosa između srpskog i albanskog naroda u epohi turskog ropstva svi su ovi momenti veoma značajni, a naročito ono stanje demografsko-etničke nestabilnosti koje nastaje već sa prvim pohodima turske vojske, pogotovu posle Marice i Kosova. Pre svega, samo kretanje turskih odreda ili većih armija po srpskim i drugim hrišćanskim zemljama ostavljalo je pustoš: gradovi su razarani, crkve rušene i manastiri paljeni, dvorovi vladara i vlastele sistematski i do temelja rušeni, sela pljačkana a narod ubijan, ili odvođen u ropstvo - ukoliko ce nije sklonio u zbeg i iselio sa rodnog tla. Opšta je konstatacija da je već osvajanje južnih oblasti srpske države posle maričke bitke i premeštanje središta državne oblasti dalje na sever dovelo do prve veće seobe srpskog naroda: "veliki broj iseljenika, naročito vlastele sa sebrima i otrocima iz južnih oblasti, nastanio ce u krajevima severno od Šar-planine. Jedan sin kralja Vukašina odselio ce sa svojim ljudima čak u Arad, severno od reke Moriša" [danas u Rumuniji].^[1] Ali od većeg značaja bile su migracije posle kosovske bitke. Stanovništvo ce iz južnih srpskih zemlja selilo tada u oblast Despotovine. "Ono iz skopskih i prizrenskih krajeva, sa Kosova i Metohije, iseljavalo ce jednim delom u moravsku Srbiju, drugim delom u Zetu, Hercegovinu i u Bosnu, a delimice i preko Save i Dunava u južnoslovenske zemlje u Austro-Ugarskoj. Pre pada Srbije, pred opasnošću koja ce pomaljala, mase Srba su ce već bile iselile u Srem i Banat na posede koje su tamo imali srpski despoti i vlastela. Pošto su Turci zauzeli Smederevo i moravsku Srbiju, mnogobrojni iseljenici iz krajeva oko Kruševca, Beograda i Smedereva odselili su ce naročito u Srem i u dinarske zemlje, najviše u Bosnu. Drugi, izgleda u manjem broju, naselili su ce u Banatu, Bačkoj, Baranji, po Slavoniji, opet poglavito na posedima srpskih despota i vlastele. Posle sukcesivnog osvajanja Bosne [1463], Hercegovine [1482] i Zete [1499] nastajale su velike dinarske seobe u Hrvatsku, Slavoniju i Srem, u Dalmaciju i u karsnu tvrđavu Crnu Goru".^[2]

Stanje potpune nesigurnosti i bezgraničnog nasilja navodilo je i pojedince ili manje grupe stanovnika, kao i čitave mase naroda, da beže ispred turskih akindžija dalje na sever i zapad, u oblasti van domašaja osvajača. No kako ce i zemljište što su ga Turci osvajali sve više širilo ka severu, tako ce i to izbegličko kretanje nastavljalo, a dotadašnja oblast naseljavanja javljala ce samo kao etapna oblast. U toku cele prve polovine XV veka može ce govoriti o "tihim i postepenim seobama" iz Despotovine u krajeve severno od Save i Dunava, ali su ove nastavljene i pojačane posle turskog osvajanja Despotovine. Tada južne oblasti Ugarske, kao pogranične zemlje, trpe od zaletanja turskih jedinica, od pljačke, spaljivanja naselja i odvođenja u roblje. Tako je naročito u Sremu, ali i u Banatu, nastala prava pustoš: za dvadesetak godina ratovanja sa Turskom u ovim predelima ostalo je malo stanovnika; na ogromnim prostranstvima mogla ce videti tek po koja koliba. Kralj Matija Korvin ce početkom 1462. žalio Veneciji da su u protekle tri godine [od pada Smedereva, tj. 1459] Turci iz njegove zemlje odveli najmanje 200.000 stanovnika. Zaokret ce dogodio 1463, kada ugarske jedinice upadaju u severne predele okupirane Srbije i preduzimaju sistematsko otimanje i preseljavanje stanovništva, kako bi ce obnovili opusteli krajevi. Valja uopšte primetiti da propadanje naselja i proređivanje stanovništva u to doba nije bilo uzgredna posledica ratnih operacija nego je razaranje bilo sastavni deo ratnih ciljeva i sprovodilo ce isto onako dosledno i sistematski kao što ce nastojalo na podizanju i naseljavanju sopstvenih zemalja. Ta akcija je naročito bila preduzeta i dobila izuzetno masovne razmere u operacijama 1480. i 1481. Tada je iz čitave severne Srbije sve do Kruševca, koja ce nalazila pod turskom okupacijom, preseljeno više od 100.000 ljudi, čime je u velikoj meri pojačan srpski živalj koji ce već nalazio na ugarskom zemljištu, uglavnom na teritoriji Banata i Pomorišja. Računa ce da ce u toku te dve godine u Srbiji ugasilo oko 20.000 ognjišta i opustelo oko 1000 sela. To bi, dakle, bila jedna od prvih velikih seoba Srba, kojom je zahvaćeno, doduše, stanovništvo moravske Srbije [Despotovine], ali je u tim masama bio već i deo kosovsko-metohijske migracije iz prethodnih decenija. Iseljavanje sa turske teritorije nastavilo ce i kasnije, ali sporijim ritmom i u razmerama koji ce ne mogu uporediti sa egzodusima iz 1480-1481. U svakom slučaju, još od 1463. srpski etnički karakter Srema - a od 1480. do 1481. i Banata, stalno ce pojačavao, tako da austrijski hroničar Jakob Unrest u poslednjoj deceniji stoleća beleži da ce između Ugarske i Srbije, od Save do Dunava prostire zemlja Srba ili "husara". Na najranijim kartografskim prikazima Ugarske s početka XVI veka Srem je označen Rascia ili Razen [1528]. Posedi srpske vlastele predstavljali su, bez sumnje, područje srpskog okupljanja i zbijanja.^[3]

Činjenica je, dakle, da ce srpski narod pojedinačno i masovno, pod pritiskom rata, a ne "prirodno", selio već u XV veku, i da tada započinje onaj veliki migracioni proces koji je izmešao celokupno stanovništvo "od Veleške klisure na Vardaru do Zagrebačke gore".^[4] Bilo bi pogrešno, međutim, tražiti već u tom razdoblju početke masovnih migracija Albanaca iz severnoalbanskih planina u metohijske i kosovske ravnice, kao što ce to ponekad uprošćeno predstavlja.^[5] Uprkos svim nevoljama i seobama, etnički i demografski odnosi nisu ce na srpsko-albanskoj međi tako brzo menjali. Analiza turskih deftera pokazala je, pored ostalog, da ce srednjovekovno stanje održava uglavnom kroz ceo XV i XVI vek. Iz toga vremena je već dovoljno istorijskih izvora, pa ce može pouzdano znati: mada su ce srazmerno velike mase srpskog i makedonskog stanovništva selile pred Turcima tokom čitavih stotinu godina posle Kosova, još u ovim oblastima nema bitnog pomeranja i zamene narodnosti.

To pokazuje, na primer, već navedeni turski popis iz 1490/91. za Vučitrnsko-prištinski, Prizrenski i Dukađinski sandžak, ali su naročito važni podaci iz XVI veka, iz kojih ce mora zaključiti da ce etnička slika kosovske oblasti ni više decenija kasnije u suštini ne menja. Objavljeni su podaci za Vučitrnski i Prizrenski sandžak [livu] u vreme vladavine Sulejmana Veličanstvenog iz 1525/26, 1530/31, 1544/45. i 1544/1561.^[6] Vučitrnski sandžak obuhvatao je mesta: Vučitrn, Prištinu, Janjevo, Novo Brdo, Belasicu, Belo Brdo, Koporiće, Trepču i Donju Trepču, sa 1082 [odnosno kasnije 1067] sela, 42 manastira i 11 crkava na ovoj teritoriji. Prizrenski sandžak sa mestima Prizren, Hoča i Trgovište = Pazarište kod Novog Pazara [!] imao je najpre 492, a potom 674 sela, sa 2 manastira i 15 crkava. Odnos između muslimanskih i hrišćanskih domova održava ce kroz celo ovo vreme u Vučitrnskom sandžaku na nepuna 3% muslimana prema preko 97% hrišćana; u Prizrenskom sandžaku ce primećuje četrdesetih godina jačanje muslimanskog elementa [sa 2,13% na 4%]. Mora ce uzeti, naravno, da jedan deo hrišćanskog stanovništva otpada na katoličko stanovništvo, među kojima je, pored Dubrovčana i drugih primorskih Slovena i Romana, još i albanski elemenat. No iz kasnijih podataka katoličkih misionara, o čemu će biti više reči u posebnoj glavi ove knjige, proističe da je to uglavnom samo ostatak gradskog, zanatlijskog albanskog elementa, pretežno u jugozapadnoj Metohiji, a ne i nov, doseljenički i brđanski elemenat, za čije ce migracije odmah vezuje i islamizacija. Stabilna etnička granica Srba i Albanaca u Metohiji počinje ce narušavati tek krajem XV veka, pa i to sporadično, da bi do većih poremećaja došlo tek u XVIII i XIX, a na žalost do najvećih i sudbonosnih - u našem veku i našim danima.

Granica na zetsko-crnogorskom sektoru nije ce ni u XVI veku ni kasnije bitno menjala. Raspored crnogorskih i malisorskih plemena utvrđen je sa teritorijalizacijom katuna, kao što smo videli, u XV veku. Albanske kolonizacije ovde nema u većoj meri, sem što je tokom vekova znatno smanjeno slovensko-srpsko stanovništvo u skadarskoj ravnici, do manjine koja ce na neki način održava sve do najnovijih vremena. Nije ce u XV i XVI veku pomerala ni etnička granica na makedonskom sektoru, južno od Kosova; slovenskog stanovništva ima još stolećima u debarskom kraju i zapadno od Crnog Drima, kao i južno od Ohridskog jezera. Tek sedamdesetih godina XVI veka oglašavaju ce u istorijskim izvorima prvi ozbiljniji pljačkaški upadi Albanaca u okolinu Prizrena, Đakovice i Peći u Metohiji, nagoveštavajući sektor i pravac glavnog prodora na istok, ali još uvek bez naseljavanja.

¹ J. Cvijić, Balk. poluostrvo, 145.

² J. Cvijić, Balk. poluostrvo, 146.

³ O seobama u Ugarsku tokom XV veka nov i veoma argumentovan prikaz: Istorija srp. naroda II, 431-435 (S. Ćirković).

⁴ J. Cvijić, Balk. poluostrvo, 189.

⁵ Ha primer, tvrdnja koja ce ne može potkrepiti nijednim istorijskim dokumentom: "Razume ce da su tom prilikom (tj. posle kosovske bitke 1389. i seobe Srba na sever - D. B.) arbanaški stočari silazili u većem broju sa svojih brda i nastanjivali ce u ove ravne predele" (M. Krasnići, Savremene promene, 210).

⁶ O. Zirojević, Vučitrnski i prizrenski sandžak u vreme vladavine Sulejmana Veličanstvenog, IČ 19 (1972) 263-275.

II ORGANIZACIJA I ULOGA OBNOVLJENE PEĆKE PATRIJARŠIJE

Položaj srpske crkve u zemljama koje su dospele pod tursku vlast, koliko god odražavao sudbinu srpskog naroda, toliko je i sam uticao na nju. To ce pogotovu osećalo na širem području Kosova, u Staroj Srbiji, nekadašnjoj oblasti Vuka Brankovića, gde je sve do prvih decenija XV veka bilo sedište srpske patrijaršije. Sa turskim osvajanjima posle kosovske bitke patrijarsi ce sve češće uklanjaju iz Peći; prateći srpske vladare toga doba, povlače ce u severne krajeve Srbije, mada je njihova sudbina u to vreme, i u trenutku pada Smedereva 1459. godine prilično neizvesna.^[1] Možda Arsenije II [1457-1463] i nije poslednji srpski patrijarh, ali ce on u svakom slučaju više nije nalazio u Peći. Posle njega ce pominje "arhiepiskop" Jovan, koji "drži presto svetog Save", a krajem XV i u prvim decenijama XVI veka u fermanima koji su izdati bosanskim franjevcima - neki "sirf patrijarh" [srpski patrijarh] bez imena, ali je sasvim sporno pitanje da li je sa smrću patrijarha Arsenija II bila ukinuta i srpska [pećka] patrijaršija ili ce to dogodilo tek krajem druge decenije XVI veka, ili čak nije ni bilo ukidanja. U svakom slučaju, ohridska arhiepiskopija je koristila širenje osmanlijske vlasti da povrati nekadašnje svoje područje [iz prvih godina XIII veka!] i da proširi svoju jurisdikciju na srpske eparhije, a pre svega na samu Peć. Čitava kosovska oblast ce u drugoj polovini XV veka sigurno već našla u okviru jurisdikcije ohridske arhiepiskopije, te je presto pećkih patrijaraha, bar u tom smislu, bio "ukinut". Ima, pak, indicija i da je samostalnost srpske patrijaršije zaista bila osporena u korist Ohrida još u drugoj polovini XV veka.

Studija jednog turskog dokumenta, deftera patrijaršija sa svim njihovim eparhijama u Osmanskom carstvu [Piskopos Mukataasi] za razdoblje od 1640. do 1655. godine, otkrila je u jednoj "piskopije", zapravo, "arhiepiskopiji nahije Ostro Brdo u kadiluku Petruš", trag poslednje relativno slobodne, autonomne srpske crkvene oblasti u drugoj polovini XV veka.^[2] U to vreme ce jyrisdikcija ohridske episkopije protezala i na ovaj teren, pa ce sukob oko crkvene vlasti razgoreva u drugoj i trećoj deceniji XVI veka kao pokušaj restauracije nezavisne srpske patrijaršije. Na čelu tog pokreta je smederevski mitropolit odnosno arhiepiskop Pavle, 1528. Njegov odlazak u Peć nije urodio plodom; posle više godina borbe, na saborima u Ohridu 1540-1541. godine, Pavle je osuđen i anatemisan. "Smederevska arhiepiskopija" je verovatno tada podeljena, ali o tome nema vesti. Ima podataka koji upućuju na zaključak da je ohridska arhiepiskopija do pobune Pavla Smederevca smatrala smederevsku eparhiju produžetkom svoje stare braničevske episkopije.^[3]

Verovatno je i dugogodišnja borba Pavla Smederevca doprinela da ce šesnaest godina posle njegovog poraza srpska patrijaršija ipak obnovi. Godine 1557. izdat je berat o obnavljanju patrijaršije. Berat je izdao novom patrijarhu Makariju Sokoloviću veliki vezir Rustem-paša, carski zet i pašenog tada trećeg vezira Mehmed-paše Sokolovića, rodom iz Butmira u Carajevskom polju, u literaturi poznat kao Opuković, Čigalić, Hrvat, Arnaut; Rustem je bio veliki vezir od 1555. do 1561. Tada je Mehmed-paša već drugi vezir, a od 1565. do smrti 1579. godine svemoćni veliki vezir. Za to vreme su ce na prestolu pećke patrijaršije smenila trojica patrijaraha iz roda Sokolovića: posle smrti Makarija [1574] još Antonije [1574-1575] i Gerasim [1575-1587].

Obnova pećke patrijaršije je događaj od ogromnog značaja za srpski narod pod turskom vlašću, a posebno u Staroj Srbiji. Crkva je sa svim elementima etnarhije postala legalna organizacija srpskog naroda, njegov politički predvodnik i jemac. Bez obzira na sve teškoće, u sistemu koji je crkvi davao prednosti najkrupnijeg feudalca, pećka patrijaršija je ujedinila srpski pravoslavni narod. U njenim su ce granicama našli svi krajevi gde u tom času žive Srbi, praktično gde Srbi žive najkasnije od XV veka, a to su ogromna prostranstva severno od linije: ušće Drima-sastav Crnog i Belog Drima-Šara-Jakupica-Štip-Osogov, čak do Komorana i Jegre na severu odnosno do Zagreba na zapadu. Oblast Kosova i Metohije našla ce u duhovnom središtu crkvenog, kulturnog i političkog života srpskog naroda za sledeća dva veka. Sve do velikih seoba 1690. i 1737, i novog organizovanja crkve severno od Save i Dunava, pa i do samog ukidanja pećke patrijaršije 1766. godine, ovde je žarište duhovnog kretanja i političke borbe srpskog naroda za oslobođenje od turske vlasti.

Crkvena organizacija na teritoriji Kosova i Metohije u obnovljenoj pećkoj patrijaršiji nije pretrpela bitne promene. U navedenom dokumentu, defteru iz 1640-1655, pominju ce južno od Šare skopska i tetovska eparhija, a na teritoriji severno od Šare - gračanička mitropolija [Novo Brdo, Priština, Janjevo]; raška mitropolija [podeljena u toku ovog razdoblja na rašku i vučitrnsku mitropoliju]; prizrenska mitropolija, iz koje ce negde oko 1532. izdvojila budimska ["budimljanska"] mitropolija; tri mitropolije pećkoga užeg područja, tj. u Metohiji - "mitropolija manastira Studenice u kadiluku Peć" [očigledno, hvostanska episkopija], "mitropolija oblasti Peć" [koja je zamenila "mitropoliju nekih nahija u kadiluku Peć" 1584. godine]. Na osnovu samog naziva ove ranije eparhije "nekih nahija u kadiluku Peć" i nekih drugih vesti zaključuje ce da je do njenog formiranja bilo došlo podelom hvostanske mitropolije oko 1506. godine.^[4]

Obnovljena patrijaršija odigrala je veliku ulogu u povezivanju srpskog naroda, u XVI veku već uveliko rasturenog na širokom prostoru od Makedonije do Komorana i od Sofije do Zagreba. Kao nosilac jedinstvene tradicije i svesti ona je zaslužna što je u celome tom rasprostranjenom narodu, uprkos njegovim stalnim migracijama, hroničnom genocidu i pokušajima odnarođavanja, sačuvana, pa čak i osnažena svest o sopstvenom nacionalnom biću. Izvesna ekonomska moć koju je patrijaršija dobila svojim novim statusom u sklopu turskoga feudalnog društva omogućila joj je da razvije veliku graditeljsku i umetničku, a posebno književnu delatnost. Obnovljeni su mnogi stari hramovi, i podignuti novi manastiri,^[5] organizovan je konzervatorski i prepisivački rad. Na samom području Kosova i Metohije obnova pećke patrijaršije značila je izuzetno mnogo za srpski narod, koji je ovde bio izložen naročitom pritisku, pogotovo u vremenu koje će nastati krajem XVII i početkom XVIII veka, posle velikih oslobodilačkih ustanaka. Prisustvo patrijaršije dalo je kosovskim Srbima novu snagu i rodilo nove nade. Ne manje nego u srednjem veku, ova ce oblast pokazuje kao aktivna srpska zemlja naročito u XVI i XVII veku posle obnavljanja patrijaršije. Duhovni centri - manastiri Pećka patrijaršija, Dečani, Gračanica pa varoš Janjevo, ili drugi manji centri po kosovskoj oblasti, ostavili su iz ovog razdoblja značajna imena i dela. Tradicija srednjovekovne književnosti, u prepisivanju i originalnom stvaranju, održala ce u čistom vidu i u svojoj staroj funkciji na matičnom području srpskog naroda - u Staroj Srbiji, u glavnim središtima srednjovekovne kulture, koji su sada postali centralno područje obnovljene pećke patrijaršije. Peć i Dečani, sa širokim gravitacionim područjem od Mileševe do Gračanice, dali su srpskoj književnosti ovog razdoblja dela dostojna nemanjićke tradicije.^[6] Međutim, ima i novih pojava. Patrijarh Pajsije Janjevac [1614-1647] unosi u stare književne oblike nove sadržaje i novu svest, narodnu i istorijsku, te jasno doživljava tragediju srednjovekovne Srbije na način koji naslućuje i anticipira kasnija, romantičarska vremena.^[7]

¹ Pitanju kontinuiteta srpske crkve pod turskom vlašću sa pravnoistorijskog stanovišta posvećena je studija Mirka Mirkovića, Pravni položaj i karakter srpske crkve pod turskom vlašću (1459-1766), Beograd 1965.

² P. Tričković Srp. crkva,107-118.

³ R. Tričković, Srp. crkva, 118.

⁴ P. Tričković, Srp. crkva. 83-85, 105-107, 118-119.

⁵ Vid.: S. Petković, Zidno slikarstvo na području Pećke patrijaršije 1557-1614, Novi Sad 1965, passim.

⁶ Neobična ličnost dečanskog slikara i pisca Longina izbija u prvi plan. Rođen negde u Hvosnu tridesetih godina XVI veka, on ce posvetio slikanju i primenjenoj umetnosti, te je radio u Peći, Studenici, Gračanici, Banji kod Priboja, Dečanima, Pivi, Lomnici, opet u Peći; od 1557. bavi ce više pisanjem, prepisivanjem i ukrašavanjem knjiga. Vid.: D. Bogdanović, Istorija stare srp. književnosti, 265-266.

⁷ D. Bogdanović, Ist. stare srp. književnosti, 267-271.

III RATOVI, USTANCI I SEOBE SRBA U XVII I XVIII VEKU

Tursku vlast srpski narod nije nikada priznao kao večnu, nikada nije prestajao da je mrzi i oseća kao tuđinsku, nasilničku, neprijateljsku. Ova ce činjenica mora imati u vidu ako treba razumeti odnos naroda prema stanju stvorenom posle konačnog gubitka nezavisnosti, na Kosov'u kao i u drugim oblastima širom srpskih zemalja. Sa Osmanlijama dolaze Srbima nesreće, pogibija, beda, potpuna obespravljenost i pljačka, bez obzira na to da li ce radi o prvom ili drugom periodu turske vlasti, o razdoblju uspona i moćne, uređene osmanske administracije ili o vremenima opadanja i anarhije. Izvesna konsolidacija crkve, pa čak i njen relativni napredak, posle 1557, ne bi ni mogli ni smeli da zasene istinitu sliku ropstva, posvedočen u svim istorijskim izvorima i zadržanu u svesti srpskog naroda. Ne može ce bez toga razumeti oslobodilačka borba Srba, koja u stvari kontinuirano traje sve do konačnog oslobođenja od Turaka 1912. godine. Osmanlijska vlast je unazadila srpski narod: oduzela mu nezavisnost i slobodu, lišila ga državnosti, razbila mu jedinstveno nacionalno područje, izmenila civilizacijski lik ovog prostora, dovodeći u pitanje njegov evropski karakter. Turska je uništila srpsku aristokratiju, oduzela narodu najbolju decu [nasilnom regrutacijom za janičare - "dankom u krvi"], prekinula prirodno kretanje srpskog naroda ka modernom društvu, osiromašila mu zemlju, a privredu, koja ce čak i u poluzavisnoj Despotovini nalazila na liniji uspona, presekla i upropastila svojim pljačkaškim društveno-ekonomskim sistemom. Povrh svega toga, osmanlijska vlast je počivala na zakonu diskriminacije i apsolutne vladavine islama, sa legalnim mogućnostima da ce u praksi sprovodi nasilje, pojedinačno ili masovno, kao fizičko uništenje pojedinaca ili čitavih oblasti.

Izvanrednu, istoriografski besprekornu analizu uticaja društvenih i administrativnih institucija islama oličenih u turskoj vlasti na život ne-muslimanskog stanovništva - izveo je Ivo Andrić u svojoj tek nedavno objavljenoj doktorskoj disertaciji pod naslovom Razvoj duhovnog života u Bosni pod uticajem turske vladavine [1924].^[1] On s pravom ističe da je u zemljama koje su Turci osvojili kao jedini regulator ličnog, društvenog, materijalnog i duhovnog života važio islam. "U uslovima koje je islam nametao razvijao ce i duhovni život ne samo onih koji su ga bili prihvatili, već i svih ostalih turskih podanika, bez obzira na to kojoj su veri pripadali".^[2] Andrić navodi propise iz čuvene zbirke Kanun-i-raja [Zbirka zakona za raju], iz 635. godine, koji su, "iako u donekle izmenjenom i blažem obliku", bili na snazi u svim pokrajinama turskog carstva; postoje mnogobrojni neoborivi dokazi da su glavne tačke kanuna, upravo one koje najdublje zadiru u moralni i privredni život hrišćana, u punoj meri bile na snazi, i to do kraja turske vlasti koja ih je primenjivala.^[3] Po tome Kanunu hrišćani i Jevreji ne smeju u pokorenim zemljama podizati manastire, crkve i isposnice; ne smeju popravljati svoje crkve; oni koji stanuju u susedstvu muslimana, svoje kuće mogu popravljati jedino u slučaju preke potrebe; za potrebe putnika proširivaće ce kapije manastira i crkava; svim strancima-namernicima ukazivaće tri dana gostoprimstvo; kod sebe neće primati uhode, a ukoliko takve prepoznaju, smesta će ih predati muslimanima; svoju decu ne smeju podučavati u koranu; među sobom nemaju pravo da izriču presude; nikoga iz svoje sredine ne smeju sprečavati da postane musliman; prema muslimanima ponašaće ce sa poštovanjem, ustajaće prilikom njegovog ulaska i prepuštaće im počasno mesto bez gunđanja; u pogledu odeće i obuće ne smeju ce nositi kao muslimani; ne smeju učiti arapski književni jezik; ne smeju jahati osedlanog konja, nositi sablju niti drugo oružje, ni u kući ni van nje; ne smeju prodavati vino niti nositi dugu kosu; ne smeju svoje ime utisnuti u prsten sa pečatom; ne smeju nositi širok pojas; izvan svojih kuća ne smeju javno nositi ni krst ni svoje sveto pismo; u svojim kućama ne smeju glasno i snažno zvoniti, već jedino umereno; u kućama mogu samo poluglasno da pevaju; smeju samo tiho da ce mole za pokojnike; muslimani mogu da oru i da seju po hrišćanskim grobljima ako ona više ne služe za sahranjivanje; ni hrišćani ni Jevreji ne smeju držati robove; ne smeju da kupe zarobljene muslimane niti da zaviruju u kuće muslimana; najzad, ukoliko bi neki hrišćanin ili Jevrejin bio zlostavljen od muslimana, ovaj će za to platiti propisanu kaznu.^[4] Na srpskom terenu i u razdoblju od XV do XIX veka status hrišćanske raje, obespravljene i potčinjene, u suštini ce nije menjao, bez obzira na to što neki od navedenih propisa nisu primenjivani. Zapravo, nije primenjivan ovaj poslednji propis, koji je hrišćanima nudio izvesnu satisfakciju i pravnu zaštitu. Propisi o podizanju manastira i hramova u suštini su sprovođeni u život delimično - u načelu nije ce moglo podizati novo crkveno zdanje, ali ce opravka pa i fiktivna "restauracija" mogla postići posebnim sultanovim fermanom, uz ogromne troškove, teškoće i opasnosti.^[5] No, raja je svuda već po osnovnim shvatanjima islama, a još više po načinu na koji su ce ova u praksi sprovodila, dospela u privredno potčinjen i zavisan položaj. Uz redovne poreze i druge dažbine, ona je podnosila i sve vanredne izdatke u ratovima i pokretima trupa. Pod pritiskom ovih okolnosti, hrišćani napuštaju svoje kuće i zemljište u ravnici i duž drumova i povlače ce u planine, preseljavajući ce tako u više, nedostupne krajeve, dok su muslimani zauzimali njihove dotadašnje položaje. Poreze što su ih plaćali hrišćani ne samo što su bili srazmerno veće od onih koje su plaćali muslimani već su uterivane na nepravedan i nedostojan način. Društvena nejednakost i moralna zapostavljenost išle su ruku pod ruku sa privrednom potčinjenošću. Verska diskriminacija izražavala ce na razne načine: osim strogih odredaba o nošnji i frizuri, berberi, na primer, nisu smeli da briju hrišćane istim nožem kojim su brijali muslimane; u kupatilima su hrišćani morali da imaju posebno naznačene pregače i peškire; pri susretu sa muslimanom morali su da sjašu i da ukraj puta sačekaju dok ovaj ne prođe, i tek tada su smeli ponovo da uzjašu i da nastave put.^[6]

Nema, dakle, nikakvog osnova da ce menja i ulepšava mračna slika o položaju srpskog naroda pod Turcima. Uticaj turske vladavine bio je "apsolutno negativan".^[7] Ova istorijska istina objašnjava ne samo specifičnu sudbinu srpskog naroda nego i korene, motive i tok njegove borbe za nacionalno oslobođenje i povratak evropskoj civilizaciji. Pokušaji da ce istoriografija usmeri u jednom drugom pravcu, kojim bi ce rehabilitovala epoha turske vlasti na Balkanu, u kojoj bi ce "otkrile" i pozitivne strane i efekti na privrednom ili kulturnom planu, predstavljaju zamagljivanje suštine, sa veoma štetnim posledicama. Pomoću tako izmenjene i deformisane predstave o vladavini Turaka stvara ce osnov za osporavanje oslobodilačkih motiva, napora i tekovina srpskog naroda u XIX i XX veku, posebno na teritorijama van one koju su evropske sile na Berlinskom kongresu 1878. godine priznale kao teritoriju države srpskog naroda.

Zapisi XVI-XVII veka rasuti po sačuvanim rukopisnim knjigama govore neposredno o stanju naroda i crkve u to vreme, o nevoljama kako ih je video i doživljavao pojedinac ili jedna društvena sredina. Knjiga Milorada Panića-Surepa Kad su živi zavideli mrtvima [1963] svoj naslov duguje upravo jednom takvom zapisu još iz vremena maričke bitke, 1371. Starac Isaija, Srbin sa Kosova i svetogorski monah i iguman, zapisuje svoje viđenje te bitke i njenih neposrednih posledica. Prevod čuvenoga vizantijskog spisa Dionisija Areopagita on počinje "u dobra vremena", a završava ga "u najgore od svih vremena", kada su ce Turci prosuli i razleteli po celoj srpskoj zemlji kao ptice po vazduhu, sejući na sve strane smrt. "I ostade zemlja od svih dobara lišena, od ljudi, i stoke, i drugih plodova. Jer ne bejaše kneza, ni vožda, ni predvodnika u narodu, ni izbavitelja ni spasitelja . ... I zaista tada živi zavideše mrtvima".^[8] Kroz sve zapise ovog doba provlači ce tragično osećanje istorijske sudbine, svest o vremenu kao "poslednjem", o ropstvu kao teškom i nepodnošljivom teretu. Podatak o nasilju porobljivača smenjuje ce sa uzvikom kletve i jada. Svaki je zapis poruka, a čitava literatura zapisa u tome svom sadržaju skoro da dobija svojstvo jedne ilegalne političke lektire. Jednoglasno ponavljanje u ovoj književnosti ostavlja snažan, autentičan utisak jedne dugotrajne ljudske i narodne drame.^[9]

Za nas su posebno važni zapisi sa područja Stare Srbije, jer ce tu najbolje može osetiti atmosfera u kojoj je srpski narod živeo na teritoriji koja će tokom vremena biti preplavljena islamiziranim Albancima. "Beše tada zlo vreme i nasilje, braćo", zapisuje pop Petar protopop Jovanu, duhovniku, posvetu na jednom rukopisnom mineju Pećke patrijaršije 26. marta 1511. godine.^[10] Pedeset godina kasnije, 1562, u crkvi svetog Nikole u selu Ovčarevu "bliz reke Kline", u domu starca Maksima i sina mu, popa Rajiča, piše dijak Simon jedno jevanđelje "u ta ljuta i žalosna vremena u dane sultana Selima, nad hrišćanima krvnika".^[11] Isti taj dijak Simon završava pisanje jedne knjige koja ce danas čuva u svetogorskom manastiru Zografu, 31. januara 1567, u selu Prekaze [u hramu Uspenija Bogorodičinog], "u dane cara Selima, krvnika, bludnika, vinopije. Te godine je po celoj zemlji svojoj skupljao janičare [tj. decu za "danak u krvi" - D.B], pa travninu i ljuto zlo ... I mnoga druga zla te godine u ljuta i teška vremena, te zbog toga ne mogadoh dobro pisati, oprostite, amin".^[12] Vladavina Selima II [1566-1574] ostala je na sve strane u teškoj uspomeni. Jedno jevanđelje u Dečanima pisao je 1571. godine dijak Simeon opet "u ta ljuta i teška vremena u dane sultana Selima. Oh! oh! zlo u ta vremena od Agarena, jad i beda velika narodu u dane ove, oh - nemiri".^[13] Iste godine ce javlja i jedan drugi svedok sa Kosova, sveštenik Avakum, koji piše knjigu Sinaksar u Novom Brdu "u Svetog Stefana", 21. septembra 1571: "I u to vreme beše tuga od Turaka i glad velika po svoj zemlji, čovek čoveka da istrebi. Od Soluna so prevožahu te menjahu za žito, po meri - koliko žita toliko soli; i ne htedoše primati so za žito".^[14] Godinu dana kasnije, 25. novembra 1572, piše jedno jevanđelje u tada srpskom selu Kalanjevci neki Pavle, u kući Petka dijaka, "u dane sultana Selima Drugog, cara turskog. Tada bi velika tuga na svetim i božastvenim crkvama".^[15] A kakva je bila "tuga", može ce zaključiti iz zapisa monaha Agatangela na fresci u manastiru Petra Koriškog kod Prizrena: "Va leto 1572. bist zapustenije obitelji sej".^[16] I godine 1575. zabeležena je "Jaka glad i nasilje ljuto i pogibija od Izmailćana, da jezik ne može iskazati takvo zlo i zlostavljanje" - piše monah Pahomije "u oblasti prizrenskoj" na knjizi manastira Svete Trojice [Rusinice].^[17] Za vlade sultana Mehmeda, 1578, krenule su velike vojske na zapad i bila su "ljuta istezanija hristijanom i gorkoje plate".^[18] Kada je, pak, na presto pećke patrijaršije stupio arhiepiskop Filip, 15. jula 1591, "tada ce mogla videti potpuna propast crkvama, kao nekada davno od onog što je ime zverinje poneo" [tj. od Lava Ikonoborca, 717-741, velikog progonitelja pravoslavne vere D B.].^[19] Krajem tog veka ili početkom XVII sačuvano je i jedno dečansko viđenje srpskih neprilika, iz pera protokaligrafa pisarske radionice manastira Dečana [možda samoga igumana Jevstratija] "u teška i nevoljna vremena, koja su samo malo bolja od [vremena] prvih progona hrišćana; tada ljudi prizivahu smrt, a ne život".^[20] Ni prvih godina XVII veka nije bilo bolje. Sam patrijarh pećki Jovan svedoči 17. novembra 1602, u zapisu na jednoj knjizi koja ce čuva u Hilandaru: "i u te nevoljne godine nigde hrišćanin miran ne beše, ni mi grešni, od nasilja tuđinaca Izmailćana".^[21] Pisale su ce knjige i u šumi, krišom od Turaka: "i prostite, ašte bude gde što pogrešeno, krijah ce ot Turak po šumi te pisah va leto 7143 [tj. 1635]".^[22]

Nepodnošljivo stanje, tereti i nasilja doveli su do toga da otpor naroda preraste u borbu protiv turske vlasti. Na čelo toga narodnog pokreta staje patrijarh pećki Jovan [1592-1614]. Rat između Austrije i Turske, 1593-1606, stvorio je izglede za oslobođenje; narodni pokret računa s tim sukobom kao sa prilikom za svoje otimanje ispod turskog jarma. Neće, zato, biti u pravu oni istoričari koji smatraju, sasvim shematski, da to "nisu narodno-oslobodilački pokreti, nego samo pokreti protiv turske države, kojim su, istina, seljačke mase davale udarnu snagu i stihiski izražavale u njima svoje oslobodilačke težnje".^[23] Naprotiv, u svim ovim pokretima od kraja XVI veka pa kroz XVII i XVIII vek provlači ce više ili manje vidljiva ideja o zbacivanju tuđinskog jarma radi nacionalnog oslobođenja i obnove. Pogotovu crkva, u liku svojih patrijaraha i episkopa i ostalog sveštenstva i monaštva, nosi i neguje tu ideje. Ona, pre svega, u svojim kultovima i književnim tekstovima prenosi poruku i razvija svest o vremenima hrišćanske, slobodne nemanjićke države srpskog naroda. Oko svetih moštiju srpskih vladara i arhiepiskopa ona okuplja narod radi pomena ne samo tih svetih lica kao svetaca crkve nego kao vladara i crkvenih poglavara koji su duhovno i fizički prisutni u svakom istorijskom trenutku naroda. Dečanski i pećki kultovi, pa devički i koriški, i drugi na Kosovu; mileševski kult u Polimlju i Hercegovini; ravanički - u moravskoj Srbiji; sremski - u fruškogorskim manastirima već od prvih godina XVI veka - i svi drugi širom srpskih zemalja - nalaze ce u službi održavanja i snaženja istorijske svesti. Ustanak Srba u južnom Banatu 1594. i surova reakcija Turaka spaljivanjem Mileševe i spaljivanjem moštiju svetog Save u Beogradu iste godine ukazali su rečito na tu vezu. Tada ce i srpski narod oko Peći digao na ustanak. Ustanak u Hercegovini 1597, opet, pokazao je da ce oslobodilački pokret naroda ni najsurovijim represalijama ne može ugušiti.

Patrijarh pećki Jovan organizovao je akciju protiv Turaka na veoma širokoj osnovi, povezujući ce sa hrišćanskim silama Evrope u koaliciji koju je okupio papa Kliment VIII, ali bez uspeha. U manastiru Morači 1608. sa okupljenim narodnim glavarima radio je on na pokretanju ustanka u severnoj Albaniji i jednom delu Crne Gore. Ubijen je u Carigradu 1614. Sledeća prilika za preduzimanje oslobodilačkih akcija bio je kritski rat između Turske i Venecije 1645-1669; na tome ce angažovao pećki patrijarh Gavrilo Rajić. Radi aktiviranja veza sa Rusijom bio je u Moskvi dve godine, ali ga po povratku u Peć Turci uhapse zbog delatnosti protiv turske države i udave u Brusi 1659. godine.

Konačno, veliki austrijsko-turski rat, koji je izbio 1683, aktivirao je sve balkanske hrišćane u nadi da će ce konačno osloboditi od turske tiranije. Poraz Turaka pod Bečom te godine i uspešna protivofanziva Austrijanaca, sa dubokim prodorom moravskim pravcem sve do centralnih balkanskih oblasti 1689, podigli su i Srbe na ustanak, a c njima i katoličke Albance u severnoj Albaniji. Austrijski general Pikolomini je od Niša preko Prokuplja izbio na Kosovo, pa zajedno sa srpsko-albanskim ustanicima nastavio operacije iz Prištine preko Kačanika do Skoplja, koje je osvojio, ali ga je zbog kuge spalio i napustio. Da bi izbio na stari "zetski put" i preko Albanije dopro do Jadranskog mora, vratio ce na Prištinu i uputio u Prizren; tu ce sretne s patrijarhom pećkim Arsenijem III Čarnojevićem, koji ce upravo vratio iz Crne Gore da bi osujetio planove Austrijanaca o promeni na prestolu patrijaršije. Pikolomini za kratko vreme umre od kuge u Prizrenu, a ratna sreća ce okrene u januaru 1690, kada su Turci porazili austrijsku vojsku i srpsko-albanske ustanike kod Kačanika. Valja primetiti da su austrijske trupe loše postupale sa narodom tokom svoga boravka i operacije u Staroj Srbiji, tako da ih je narod počeo napuštati. Posle poraza kod Kačanika Austrijanci su ce brzo povukli prema severu, ostavljajući nezaštićeni narod na milost i nemilost turskih, osobito tatarskih odreda; većina dobrovoljaca iz tih oblasti napustila je austrijsku vojsku.^[24] U strahu od turske i tatarske odmazde, već u toku zime započele su velike skupine hrišćana napuštati svoje domove i povlačiti ce prema severu, zajedno s austrijskim odredima ili odvojeno od njih. Glavna struja izbeglica išla je, u stvari, posebno, pravcem prema Beogradu preko Novog Pazara; na čelu te struje bio je patrijarh Arsenije III, koji je iz Peći poneo i mnoge svetinje i crkvene dragocenosti, u pratnji mnogobrojnog sveštenstva. Austrijanci su agitovali u narodu da ce povuče, računajući na to da ce ove mase stanovništva mogu iskoristiti kako za naseljavanje u ratom opustošenim krajevima Ugarske, tako i radi budućih oružanih akcija prema Turskoj. Veliki broj stanovnika Stare Srbije i Makedonije ostavio je svoj rodni kraj i prešao na sever. To su bili pretežno Srbi i samo nešto malo katoličkih Albanaca. Turci su, opet, pokušavali da zadrže ovaj talas izbeglica obećanjima da će im oprostiti sve, čak i danak za dve-tri godine, ali u tome nisu uspeli, jer je narod verovao da će ce ionako uskoro vratiti kao pobednik.^[25] Ovome talasu, koji ce slio oko Beograda, pridružio ce i drugi, moravski talas srpskih izbeglica, posle pada Niša i pokolja nad srpskim ustanicima koji su u tom gradu bili zarobljeni. Gubeći nadu da će ce uskoro vratiti na svoja ognjišta, Srbi ce sele na austrijsku [ugarsku] teritoriju između Tise i Dunava, zatim u Slavoniju i Baranju, ali je glavni tok s patrijarhom i moštima kneza Lazara iz Ravanice otišao do Baje, Budima, Sent-Andreje i Komorana u Severnoj Ugarskoj.

Time započinje nova, burna etapa u istoriji srpskog naroda preko Save i Dunava, u Podunavlju. Veoma je važno ne zaboraviti da je srpski narod naseljavao ove teritorije, pogotovo Srem i južni Banat, a delimično i Slavoniju, još od XV veka. To stanovništvo je obnavljano i ojačavano povremenim masovnim, a pogotovu stalnim pojedinačnim seobama iz zemalja južno od Save i Dunava. Otuda ce i ova velika seoba Srba pod Arsenijem III Čarnojevićem mora posmatrati samo kao još jedan, izuzetno velik talas tzv. "političke" migracije, koji je preplavio ranije slojeve srpskog stanovništva, ali je on bio usmeren pretežno ka daljim predelima, u srce ugarskih zemalja na prostoru Budim-Komoran-Jegra. Po najpouzdanijim istorijskim podacima tom prilikom je u Austriju prešlo oko 37.000 srpskih porodica, što znači najmanje 185.000 duša.^[26]

Taj krupan istorijski događaj, u kome su ce pokrenule i premestile velike mase naroda, otvarajući prostor za još sudbonosnije promene na etnografskoj karti Balkana, u poslednje vreme je bez osnova osporen od strane nekih albanskih autora. Po Skenderu Rizaju, na primer, seobe nije ni bilo: velike narodne mase nisu ce iselile sa Kosova; Arsenije III nije ce povlačio iz Peći sa narodnim masama, već sa nekoliko kaluđera, "krišom i maskiran"; u Prizrenu je Pikolominija dočekao samo Petar Bogdani [albanski biskup], a ne Arsenije III, koji navodno nije hteo da sarađuje sa Austrijancima i koji nije poveo sa sobom srpsko-albanske ustanike, nego su tih šest hiljada dobrovoljaca bili tobož samo Albanci iz Prizrena koji su prešli na stranu Austrijanaca.^[27] Ovaj pokušaj da ce ospori ili bar dovede u pitanje jedno pouzdano saznanje čitave srpske i svetske istoriografije kada je reč o seobi srpskog naroda u Austriju 1690. godine - zasnovano je na tendencioznoj i pogrešnoj interpretaciji jednoga mišljenja srpskog naučnika Jovana Tomića, na što je skrenuo pažnju Hasan Kaleši u polemici sa Rizajem.^[28] Stvar je u tome što je Jovan Tomić, pišući 1913. godine O Arnautima u Staroj Srbiji i Sandžaku, studiju namenjenu i svetskoj publici te prevedenu odmah na francuski jezik,^[29] izneo tezu da seoba, koja ce i po Tomiću dogodila, nije zahvatila čitavo područje Kosova i Metohije i nije stvorila prazan prostor u koji bi ce onda ubacili muhamedanski Arbanasi, nego je srpski narod na toj teritoriji ipak ostao i potom nasiljem islamiziran i poarbanašen. Tomićeva teza zaslužuje pažnju i ne može ce, po našem mišljenju, svesti samo na težnju da ce dokaže "arnautaški" karakter današnjeg stanovništva u Metohiji - kako je mislio X. Kaleši; Tomić, pre svega, ne poriče zbivanje velike seobe, već samo pogrešno mišljenje "u nekim tačkama", i to: da je iseljavanje ovom prilikom najjače zahvatilo jugozapadne krajeve srpske - predele Prizrena, Đakovice i Peći - i da su tada ti krajevi skoro opusteli.^[30] To, zapravo, znači da Tomić osporava samo tvrdnju da je seobom pokrenuta i sva masa stanovništva iz "jugozapadnih srpskih krajeva", tako da po njemu nije bilo seobe iz Metohije, ali jeste iz Sandžaka, Kosova sa gornjim Pomoravljem i iz cele Srbije u granicama do balkanskog rata.^[31] Tomić navodi u prilog svoje teze više zanimljivih argumenata, ali je samo jedan među njima od prave istorijske težine: postojanje srpskog stanovništva u Metohiji sve do Tomićeva vremena i njegovo postupno opadanje od početka XVIII veka.^[32] Kao što ćemo videti, antropogeografska istraživanja potvrđuju činjenicu velikog etničkog poremećaja krajem XVII veka, ali ne i pretpostavke o potpunom pražnjenju kosovsko-metohijskog područja. Iseljavanje srpskog naroda 1690. zahvatilo je samo one krajeve koji su ce nalazili na udaru, a uz to bili kompromitovani učešćem u ustanku. U sledećim ratovima doći će do daljeg slabljenja i smanjivanja ove još nikako ne male etničke mase, ali Albanci ni tada ne silaze u ispražnjen, napušten prostor. Umesto toga kolonizacija Albanaca teći će u XVIII veku najpre sporo, infiltracijom u postojeća naselja i istiskivanjem srpskog stanovništva, a ne naseljavanjem praznog prostora. Tomić je u pravu i kada pridaje veći značaj islamizaciji i albanizaciji Srba na Kosovu i Metohiji nego velikoj seobi. "Taj srpski pravoslavni živalj nije ispraznio teren granični sa Arnautima nego je, podlegavši sili, bio podvrgnut bržem muhamedaniziranju i arnaućenju, što je za srpsku nacionalnu ideju značilo isto što i nestanak srpskog življa .^[33]

Tako ce argumentacija savremenih oponenata velike seobe okreće protiv njih samih kada to čine pozivajući ce, bez osnova, na Jovana Tomića.^[34] Velika seoba Srba pod Arsenijem III Čarnojevićem 1690. mora ce, dakle, smatrati nesumnjivom i neospornom istorijskom činjenicom. Složena i dramatična istorija srpsko-austrijskih, pa srpsko-mađarskih i konačno srpsko-hrvatskih odnosa počiva na činjenici novoga i masovnog naseljavanja Srba na teritorijama severno od Save i Dunava. Kako bez te činjenice objasniti Privilegije i dijasporu crkve, njenu novu organizaciju u Austrijskom carstvu, pa veliku borbu katoličke crkve za unijaćenje Srba? S druge strane, ne treba iz ove okolnosti izvući drugi pogrešan zaključak - da je velikom seobom nastala na Kosovu i Metohiji prava pustoš i da je srpski narod na čelu s patrijarhom napustio svoj zavičaj i prepustio ga drugome, koji bi, onda, po nekim trajnim načelima pravde i prava, bio "savesni posednik" i vlasnik napuštene zemlje.

Ima i drugih svedočanstava, onih sasvim neposrednih i savremenih, u kojima ce austrijsko-turski rat i velika seoba, kao i potonja zbivanja na ovom području, pokazuju u svoj svojoj tragičnoj dimenziji. To su, opet, zapisi savremenika, očevidaca i učesnika u tome velikom komešanju srpskog naroda. Već uoči rata 1683. godine i pokušaja da ce osvoji Beč, sam patrijarh Arsenije III veli da "tih godina beše veliko zlo po celoj zemlji od amira sultana Mehmeda, i velika nevolja pritiskaše hrišćanski rod, behu veliki sursati i nameti po celoj zemlji, i gredući po moru i po suhu sve sile izmalićanske lećahu kao zmajevi krilati na slavni grad Beč. Ali, Gospod ce oholima protivi, te ce [sultan - D. B.] vrati bez uspeha, a vojsku mu celu Ugri maču predadoše. I bi velika nevolja po celoj zemlji".^[35] U jednom rukopisu manastira Pakre govori ce o godinama ovog rata: "I tih godina behu ljuti ratovi i krvoprolića i pljačke hrišćanskom rodu od prokletih Turaka i Nemaca, i raseja ce po celoj zemlji srpski narod. I mi ovamo dođosmo", završava bezimeni zapisivač, "na mesto ovo što ce zove Sveti Andrej".^[36] Cetinjski mitropolit Visarion, opet, beleži u jednoj knjizi cetinjskog manastira kako mu je ta knjiga bila doneta iz Skadra 1689, "kada nam bi radost velika i veselje neizrecivo, jer ce te godine po nekom Božjem proviđenju dogodi te dođoše vojnici i komandanti Rimskoga carstva sa silom velikom, i pleniše i proteraše bogomrski rod carstva Ismailova i pogani narod njegov iz mesta Kosova i iz drugih okolnih mesta. I dođoše do Velike crkve doma Spasova, koja ce zove Peć, arhiepiskopija, opšta obitelj što luče zrači po celoj zemlji srpskoj. I bi im na kratko u vlasti. A potom", nastavlja mitropolit, "podiže ce c vojnicima svojim hristomrzitelj i domaći neprijatelj, paša Mahmut-Begović, iz mesta Ipeka [Peći - D. B.], i ponovo uze ovu svetu obitelj i otačastvu njegovu mesto što ce zove Peć... I mnogo zla ovaj bogomrski varvarin pokaza ovoj svetoj obitelji, sve razgrabi i rasprši što od temelja beše stekla, samo što je ne sruši, ali imovinu svu uze".^[37]

Veoma je dragoceno svedočanstvo Atanasija Daskala Srbina iz 1691, koje navodimo prema izdanju i prevodu Đorđa Trifunovića u nedavno objavljenoj knjizi Očevici o velikoj seobi Srba [Kruševac, 1982]. Atanasije, pored, ostalog kaže: "Godine 1691. Turci pridobiše Francuze i dadoše im u Jerusalimu grob Hristov, a Francuzi im pomogoše. A cesar okrenu vojsku svoju na francuskog kralja, pa uze sa sobom i Srbe. Turci, pak, tada nađoše vreme i uzeše sve gradove do samoga Beograda i tako Beograd opsedoše. Tada bejaše u Beogradu general Francuz rodom, načini izdaju i predade Beograd Turcima. Svi Srbi uđoše u čamce, a čamaca je bilo do deset tisuća, i svi pobegoše rekom Dunavom uz vodu i dođoše pod grad Budim, koji je pod cesarem. Pod Turcima niko od Srba ne ostade, već ce svi caru podčiniše i naseliše oko reke Dunava i po drugim gradovima".^[38] Drugo važno svedočanstvo je iz pera Ćirila Hopovca "Opet uzeše Turci Beograd i kada je bila ne baš mala uskomešanost, sva Srpska zemlja pobeže ka Budimu patrijarh srpski i svi arhijereji, inoci i svetovnjaci i sav narod hristoimenitih ljudi. Pred tolikim mnoštvom naroda išao je svetejši patrijarh gospodin Arsenije Čarnojević kao Mojsije pred Izrailjem kroz Crveno more. Onaj je nosio kosti Josifove, a svetejši patrijarh je vodio hristoimenite ljude preko slavnog Dunava i prenosio je svete ćivote sa svetiteljima. I stigoše do u svetu poznatog grada Sveti Andrej".^[39] Na drugom mestu isti hopovski monah piše o kratkotrajnoj slobodi i ponovnom padu srpskog naroda u ropstvo: "I tako velika radost bi u te dane oko sakupljanja i sjedinjenja srpskog naroda. I ovo bi tako meseca novembra, a meseca januara 6. i čitavog meseca [1690 - D. B.] udariše Turci i Tatari. A vojska srpska i nemačka pala na zimište od Beograda do Peći, od Peći do Skoplja. I tako sve pobeže ka Beogradu. I sam patrijarh uskoro pobeže u Beograd. A mnogi inoci i ekzarsi izgiboše blizu patrijarha. I Visarion što ce zvao Veliki blizu patrijarha pogibe. Mnogi hrišćani tada izgiboše i u ropstvo odvedeni biše. Ovo bi tako i gore. I te zime opet presto srpski osta pust, niko u njemu ne ostade. Posle razbijanja bili su Tatari u Patrijaršiji na zimištu. I konje su u crkvu uvodili čitave zime. Avaj, avaj, ovo bi zbog grehova naših. Opet te godine dođoše Turci na Beograd i uzeše Beograd od Nemaca. A najsvetiji patrijarh pobeže Budimu sa svim pravoslavnim".^[40] Evo, pak, šta sam patrijarh Arsenije piše T. V. Golovinu o stradanju Srba u seobi: "Dan i noć bežeći sa svojim osirotelim narodom od mesta do mesta, kao lađa na pučini velikoga okeana brzamo, čekajući kada će zaći sunce i prekloniti ce dan i proći tamna noć i zimska beda što nad nama leži... Tako svagda ridanje ridanju pridodajemo i niotkud pomoći ne možemo dobiti. Sa svim našim osirotelim narodom slovenosrpskih sinova, od prvih pa do poslednjih, kako duhovnih tako i svetovnih, naroda svakoga čina što postoji, smerno i pokorno i skrušeno suzno moljenje opšte svi činimo gospodstvu vašem".^[41]

O stradanju naroda i manastira u toku ovog rata navešćemo i jedno svedočanstvo iz samog manastira Dečana: "Godine 1690. bi rat veliki i pljačka po celoj srpskoj zemlji. I dođoše Nemci do Štipa, i Turci pobegoše i opet ce vratiše, oteraše ih preko Dunava. Oh! oh! teško meni! ljuti strah i nesreća tada beše: matere od čeda razdvajahu, i od oca - sina, mlade robljahu, a stare klahu i davljahu. Tad ljudi smrt prizivahu, a ne život. Od prokletih Turaka i Tatara, teško meni, ljute li tuge! I pošto privatiše Agareni, tada ce neki zmaj veliki diže na manastir, paša Gašli-paša, i opljačka igumana, jedva ga živa ostavi i u krajnjoj pustoši manastir ostavi. Iguman ne mogade ostati živ, treći dan prestavi ce, iguman Zaharija".^[42] Stefan Ravaničanin, i sam - begunac, opisuje dijasporu srpskog naroda 1690: "U tome, pak, ratu bi velika pljačka i raseljavanje naroda hrišćanskog i opustošenje sve srpske zemlje: gradova, varoši i sela i manastira, od kojih neki opusteše, a neki u ognju izgoreše kao i naš manastir Ravanica. I opet velim da je naš manastir Ravanica potpuno opusteo. A malo naroda našeg dade ce u bekstvo uz Dunav gore, jedni u čamcima, a drugi na konjima i kolima, treći peške kao i ja siromah. Četrdeset dana smo putovali i dođosmo do Budima grada. A tamo i svetejši patrijarh Arsenije Čarnojević i nekoliko vladika, i od mnogih manastira kaluđeri i ljudi mnogi iz cele zemlje srpske, muškarci i žene. Pa tako i mi žitelji manastira Ravanice sa moštima svetoga cara, kneza Lazara Srpskoga, i nastanismo ce u jedno mesto više Budima, koje ce zove Sent Andreja, dobro mesto za prebivalište strancima... I tu sagradismo kolibe, kako koji može, i crkvu podigosmo od drveta blizu obale dunavske, i tu položismo mošti svetoga cara Lazara Srpskog".^[43]

Nov sukob između Turske i Austrije, 1716-1718, završio ce austrijskom okupacijom i aneksijom severnih delova Srbije [do Čačka zaključno], a u toku ratnih operacija u Pomoravlju učestvovalo je opet srpsko stanovništvo. Požarevački mir [1718], međutim, bio je kratkog veka. U novom ratu angažovale su ce ponovo veće mase balkanskih hrišćana, pod vođstvom pećkog patrijarha Arsenija IV Jovanovića-Šakabente; skopski nadbiskup Mihailo Suma - po narodnosti Albanac - bio je takođe u zaveri, ali je, pošto je otkriven, morao bežati u Austriju, a ohridski arhiepiskop Joasaf ce nije dao uvući u zaveru. Zajedno sa mitropolitom raškim i episkopima skopljanskim i štipskim, kao i nekim drugim srpskim crkvenim i svetovnim poglavarima, Arsenije IV je obavestio Austrijance o odluci da ce digne ustanak čim ce pojave carske trupe. Savetovali su da austrijska vojska prodre delom Morave i Laba u pravcu Kosova i molili su austrijskog zapovednika da ce naredi vojsci neka ne pljačka narod kuda bude prolazila, a oni će joj davati sve što joj bude potrebno. Arsenije je uspeo da okupi i neka crnogorska i malisorska plemena za ustanak. Rat nije imao srećan ishod: austrijske i ustaničke trupe su potučene već kod Novog Pazara. Patrijarhov ce odred raspao, a on sa pratnjom pobegne prema severu bojeći ce turske osvete. Manji deo Brđana i Albanaca krenuo je takođe za austrijskom vojskom, dok ce većina vratila svojim kućama, ali uz put napadajući Turke [1737]. Nesposobnost Austrijanaca ce pokazala u njihovim odnosima prema Srbima i Albancima, koji su bili voljni da ce bore i koji su ce u znatnom broju bili odazvali njihovim pozivima na ustanak. Međutim, pošto nisu naišli na pomoć i saradnju kod Austrijanaca, jedni su ce vratili na svoja ognjišta, dok ce manji broj sa svojim porodicama iselio. Turci su odmah u jesen počeli da ce okrutno svete onima koji su ostali u Staroj Srbiji i Brdima. Beogradski mir 1739. prepustio je srpski, a ovaj put i katolički albanski narod, na milost i nemilost Turcima.^[44] Ovaj rat i narodni pokret u vezi s njim, kako primećuje Jovan Tomić, donose nove muke srpskom narodu. Srpski krajevi, iz kojih ce povlači austrijska vojska, prvo su bili opljačkani i popaljeni. To su uradili Turci i Albanci muslimani, najveći neprijatelji hrišćana, još dok ce nije znalo šta može doneti ratna sreća. Svi koji su pristali uz Austrijance, napustili su te krajeve i povukli ce c carskom vojskom, imajući za to vremena, pošto ce ona ovoga puta sporije povlačila i zadržavala na drugim objektima Jedan deo stanovništva je, međutim, ostao i taj je imao da primi, zaključuje Tomić, "udar arnautski" Tada su, naime, sve veće mase islamizovanih Albanaca na Kosovu angažovane u surovom obračunavanju sa pobunjenom srpskom rajom. Koliko ce iselilo Srba iz Stare Srbije i drugih krajeva ovom prilikom u ovoj "drugoj seobi", pod Arsenijem IV Jovanovićem, nije poznato. Zna ce samo da je sa srpskim narodom dospeo u Srem i izvestan broj albanskih katoličkih porodica, iz plemena Klimenata, čiji su ostaci danas hrvatske narodnosti u selima Nikinci, Hrtkovci i Jarak ^[46]

Ponovljeno angažovanje pećke patrijaršije u oslobodilačkim pokretima Srba i drugih balkanskih hrišćana ubrzalo je odluku Porte da ukine ovu crkveno-političku instituciju srpskog naroda. Nekih pokušaja bilo je još za patrijarha Pajsija, 1641 ali je konačna odluka pala posle ovih austrijsko-turskih ratova i ustanaka. Patrijaršija je ukinuta 1766, a sledeće godine je isto učinjeno sa ohridskom arhiepiskopijom [1767] Eparhije i celokupnu imovinu ovih crkava preuzela je carigradska [vaseljenska] patrijaršija.

Ukidanjem pećke patrijaršije razbijeno je jedinstveno telo srpske crkve i olakšana politika dezintegracije i slabljenja srpskog naroda. Ipak, uprkos tome, oslobodilački pokreti Srba u Turskoj nisu ce gasili ni kroz preostale decenije XVIII veka, sve do ustanka 1804, samo što ce kao nov i osoben činilac političke situacije srpskog naroda u Turskoj sada javlja islamizirani albanski elemenat. Taj ce elemenat, zahvaljujući svome privilegovanom položaju u osmanlijskoj državi nezadrživo širi i surovim nasiljem svodi srpski narod na manjinu u srpskoj matičnoj oblasti.

¹ Doktorska disertacija Ive Andrića, čiji nemački original nosi naslov Die Entwicklung des geistigen Lebens in Bosnien unter der Einwirkung der türkischen Herrschaft objavljena je u originalu i prevodu na srpskohrvatski jezik u časopisu Sveske Zadužbine Ive Andrića 1 (1982) 6-237.

² I. Andrić, Razvoj, 71.

³ I. Andrić, Razvoj, 73.

⁴ I. Andrić, Razvoj, 71-73.

⁵ I. Andrić, Razvoj, 81.

⁶ I. Andrić, Razvoj, 75-79.

⁷ I. Andrić, Razvoj, 109.

⁸ Lj. Stojanović, Zapisi III, 43, br. 4944 (naš prevod ovog i ostalih navedenih zapisa u ovom poglavlju - D. B.).

⁹ D. Bogdanović, Ist. stare srp. književnosti, 237.

¹⁰ Lj. Stojanović, Zapisi I, 126, br. 409.

¹¹ Lj. Stojanović, Zapisi IV, 61-62, br. 6316. Tada je na prestolu u stvari, Sulejman I, a ne Selim II.

¹² Lj. Stojanović, Zapisi IV, 67-68, br. 6337. Sultan Selim II je zaista ostao zabeležen kao pijanica, pa mu je to bio nadimak ("Mest").

¹³ Lj. Stojanović, Zapisi IV, 73-74, br; 6359.

¹⁴ Lj. Stojanović, Zapisi IV, 74, br. 6362.

¹⁵ Rukopis man. Dečana br. 16, list 289'.

¹⁶ M. Panić-Surep, Kad su živi zavideli mrtvima, Beograd 1963², 82-83. Kada je Selim II umro i stupio na presto Amurat, 1574, do Dečana je dopro očajnički glas da će tek taj vladar "trideset godina vladati": "O, kakve li nevolje tada manastiru i posvuda!" (Ruk. man. Dečana br. 24, list 264'.

¹⁷ Lj. Stojanović, Zapisi I, 221 bp. 717.

¹⁸ Rukopis man. Dečana br. 57, list 30'.

¹⁹ Lj. Stojanović, Zapisi IV, 86. br. 6429.

²⁰ Lj. Stojanović, Zapisi II, 107. br. 2692.

²¹ Lj. Stojanović, Zapisi IV, 96. br. 6498.

²² Lj. Stojanović, Zapisi I, 329. br. 1273.

²³ Ist. naroda Jugoslavije II, 464 (B Đurđev).

²⁴ Ist. naroda Jugoslavije II, 769 (J. Tadić). Sačuvalo ce čak do naših dana predanje u Xacy pod Paštrikom i u prizrenskom kraju o zverskom ponašanju austrijskih trupa nad stanovništvom, koje je tada već bilo mešanog etničkog i verskog sastava: M. Filipović, Has, 26; upor. J. Tomić, O Arnautima. 44-45; M. Kostić, Prilozi istoriji srpsko-arbanaskog ustanka 1689-1690. g., AASJE 2 (1924, obj. 1925) 11-20.

²⁵ Ist. naroda Jugoslavije II, 770 (J. Tadić).

²⁶ Prema kazivanju Stefana Ravaničanina, patrijarh Arsenije 1690. moli cesara (Leopolda) "da ce u državu njegovu s narodom srpskim preseli. I cesar na molbu patrijarhovu dozvoli da ce uđe u njegovu državu. Tada u proleće podiže ce patrijarh sa mnogo naroda srpskog, 37.000 familija, i toliko su u vojnu službu cesaru stupili" (Lj, Stojanović, Zapisi III, 98, br. 5305).

²⁷ S. Rizaj, "Kosovo nekad i danas - Kosova dikure sot". Obeležja VI/4 (1976) 1977-191, posebno na str. 183-184. Rizaj u stvari hoće da pokaže kako Srba nikada nije ni bilo na Kosovu više nego što ih ima danas, te da kosovsku zemlju od vajkada i bez prekida drže Albanci. Zato mu velika seoba smeta: ako su ce tada iselile "velike mase naroda", to znači da su te velike mase živele na Kosovu i da je Kosovo bar do 1690. u etničkom pogledu bilo srpsko. Razume ce, sledeći istu logiku, on bi morao da osporava i sve potonje seobe, masovne i pojedinačne.

²⁸ X. Kaleši, O seobama Srba sa Kosova krajem XVII i početkom XVIII veka, etničkim promenama i nekim drugim pitanjima iz istorije Kosova. Obeležja VI/4 (1976) 193-216, posebno na str. 194-199.

²⁹ J. Tomić, Les Albanais en Vieille Serbie et dans le Sandjak de Novi-Bazar, Paris 1913.

³⁰ J. Tomić, O Arnautima. 46. upor. M. Kostić, Prilozi istoriji. 16, nap. 25.

³¹ J. Tomić, O Arnautima, 50.

³² J. Tomić, O Arnautima, 49-50.

³³ J. Tomić, O Arnautima, 47-48.

³⁴ Ostale tvrdnje S. Rizaja (o odsustvu Arsenija iz Prizrena a pogotovu o isključivo albanskim ustanicima "iz Prizrena") nemaju savršeno nikakvog osnova ni u izvorima ni u literaturi. Da je hteo da koristi Tomićevu knjigu i u onome što mu ce lično ne sviđa, Rizaj bi tamo našao i sledeće: da su u toku Pikolominijevih operacija zajedno sa Srbima pravoslavnima i katolicima iz prizrenske nahije i sa Srbima pomuhamedanjenim u Prizrenu dočekali Pikolominija i ti Arnauti katolici (tj. iz Brda Malesije kojima su na čelu bili Klimente - D. B.) dok su Arnauti muhamedanci listom bili sa pećskim pašom Mahmudbegovićem koji ce c njima ispred ćesareve vojske povukao na jug. Tomić navodi i podatak da Holštajn, Pikolominijev komandant spaljuje Ljumu jer ce protiv austrijske vojske okreću tamošnji Srbi pravoslavni (questi popoli di Rito gréco) i manjina Arnauta katolika. J. Tomić, O Arnautima, 43-45.

³⁵ Lj. Stojanović, Zapisi I, 433-434, br. 1824.

³⁶ Lj. Stojanović, Zapisi I, 442, br. 1871-1872.

³⁷ Lj. Stojanović, Zapisi I, 448, br. 1907.

³⁸ Đ. Trifunović, Očevici, 25-26.

³⁹ Đ. Trifunović, Očevici, 51.

⁴⁰ Đ. Trifunović, Očevici, 52-53.

⁴¹ Đ. Trifunović, Očevici, 48 .

⁴² Rukopis man. Dečana, br. 97, list 1.

⁴³ Lj. Stojanović, Zapisi III, 98, br. 5305.

⁴⁴ Ist. naroda Jugoslavije II, 781-789 (J. Tadić).

⁴⁵ J. Tomić, O Arnautima, 60-61.

⁴⁶ M. Kostić, Arnautsko naselje u Sremu, Južna Srbija 3 (Skoplje 1923), 277; upor. J. Radonić, Rimska kurija, 562-566.

IV ŠIRENJE ALBANACA PO JUGOSLOVENSKIM ZEMAMA U XVII I XVIII VEKU

1. Katolička crkva kao svedok i učesnik

Dragoceno svedočanstvo o zbivanjima i demografskim promenama u čitavoj srpsko albanskoj kontaktnoj zoni od Skadra do Prizrena sadrže izveštaji katoličkih misionara Kongregacije za propagandu vere kao i latinskih biskupa i nadbiskupa koji su ce starali o katolicima srpske i albanske narodnosti na tom području.^[1] Pažnju katoličke crkve i Venecije privlače ove oblasti naročito zbog mogućnosti da ce oslobodilački pokreti pobune i ustanci iskoriste u planovima krstaškog rata protiv Turaka, ali Rimska kurija ima pri tome još jedan cilj da slabljenje pravoslavne crkve među Južnim Slovenima iskoristi za jačanje svoga uticaja za svoju "misiju" u Srbiji, Makedoniji i Bugarskoj dakle na terenu postojećih [Peć, Ohrid] ili bivših [Trnovo] autokefalnih crkava. Prodor latinske misije podstaknute i novom organizacijom u Rimu [Congregatio de Propaganda fide, osnovana 1622] išao je iz skadarskog primorja i zaleđa gde ce latinska crkvena organizacija održavala među Albancima još od srednjeg veka pravcem staroga "zetskog puta" u Srbiju, zapravo na Kosovo i u severnu Makedoniju, a odatle u zapadnu Bugarsku, gde je u Čiprovcu stekla važno uporište. Očigledno je, prema tome, da je u propagandi katolicizma rimska Kongregacija videla u katoličkim Albancima važan oslonac; albanski katolici su upravo ona nit koja povezuje delatnost Kongregacije u centralnom Balkanu. S druge strane, najveća je prepreka širenju katolicizma na Balkanskom poluostrvu srpska pravoslavna crkva, pogotovu od 1557. kao obnovljena pećka patrijaršija sa prostranom teritorijom, koja je jednim delom pokrivala i stare katoličke zemlje na zapadu poluostrva i u Panonskoj niziji. Slabljenje srpske pravoslavne crkve, pa i srpskog naroda, ukoliko ce nije dao asimilovati u verskom pogledu, bilo je prema tome, od prvorazrednog interesa za ostvarivanje dalekosežnog i dugoročnog programa katoličke crkve na području južnoslovenskog istočnog pravoslavlja. To ce moglo videti i u pitanjima saradnje albanskih katolika sa pravoslavnim Srbima u borbi protiv Turaka: katolička misija podržavala je ove akcije samo kada je u njihovoj perspektivi videla neposredno snaženje ili čak zakoračivanje katoličke Austrije na teren pravoslavnog Balkana, i samo u očekivanju unije sa srpskom pravoslavnom crkvom. Ako toga nije bilo, ona je odvraćala Albance od zajedničkih akcija. Tako je barski nadbiskup Zmajević tokom leta 1711. godine odvratio katoličke Klimente od saradnje s crnogorskim ustanicima, zato što su "šizmatici veći protivnici katoličkoj veri od samih Turaka".^[2] Na terenu Stare Srbije i Makedonije katolička propaganda je nastojala da sačuva stara katolička [srpska i albanska] jezgra, da prati nove skupine doseljenih katolika i obezbedi ih od islamizacije, da stabilizuje crkvenu organizaciju, pri čemu su od najvećeg značaja bili upravo albanski misionarski punktovi u Prizrenu, Đakovici i Skoplju: sve ove punktove već od XVII veka drže Albanci. U veoma dalekoj, ali za Rimsku kuriju već tada sagledivoj perspektivi, stvarala ce osnova za albanizaciju, i, preko ove, latinizaciju centralnog balkanskog prostora, razume ce pod uslovom da ce katolički Albanci sačuvaju od masovne islamizacije.

Izveštaji podnošeni Kongregaciji i sačuvani u Vatikanskom arhivu, o putovanjima u specijalnoj misiji ili prosto o kanonskim vizitacijama, odlikuju ce veoma preciznim zapažanjem, srazmerno tačnim podacima, mada su krajnje pristrasni, pa i neprijateljski u stavu prema pravoslavnoj crkvi. Sa svim tim ogradama, koje ce zbog toga moraju imati, oni su ipak veoma dragocen istorijski izvor, iz koga ce može saznati kako su ce srpske zemlje videle očima "Evrope" u XVII i XVIII veku, gde su međe ovih zemalja, i, naročito, kako teče proces albanizacije srpskih krajeva.

Za mletačke i latinske putnike granicu Albanije i Srbije u XVI i XVII veku čine "Beli i Crni Drim" odnosno "Drim". Tako vele mletački poslanik Jakov Soranco 1575. i dvojica barskih nadbiskupa Marin Bici 1610. i Petar Masarek 1623. Ha putu za Skoplje, Jakov Soranco 1575. godine prelazi Beli Drim iznad njegovog sastava sa Crnim Drimom, te tako ostavlja na jednoj strani Albaniju i narod albanskog jezika, a na drugoj strani Srbiju, gde ce govori slovenskim jezikom.^[3] Izveštaj nadbiskupa Marina Bicija iz 1610. godine je znatno podrobniji. Za njega je Drim reka koja ističe iz Ohridskog jezera [Crni Drim] i prolazeći kroz Zadrimu stiže u Lješ [Alessio], što znači da pod Drimom podrazumeva čitav tok Crnog i Velikog Drima do ušća u Jadransko more. Takav Drim je, za njega, granica Albanije i Srbije: on "razdvaja severni deo Albanije od Srbije" [divide verso la parte settentrionale l' Albania dalla Servia].^[4] Prvi veći grad na svom daljem putu po Srbiji on vidi u Prizrenu, sa 8600 kuća, od čega samo oko 30 latinskih [sa jednom crkvom]; u gradu je "mnogo šizmatika", koji svojom većinom nadmašaju Latine, a imaju dve crkve - od 80, koliko su ranije imali. Važno je što Bici primećuje da ce u ovim krajevima Srbije govori srpski jezik ["in questi paesi della Servia si parla la lingua Dalmata"], za razliku od albanskih provincija, koje imaju poseban jezik ["il suo idioma particolare"]. Oko Janjeva su plodna polja sa mnogo šizmatičkih sela, kao i Kosovo polje, koje je dobro obrađeno i takođe puno šizmatičkih sela. U samom Janjevu on nalazi 120 domova latinskih, 200 "šizmatičkih"i 180 domova "Turaka", iz čega ce mora zaključiti da je početkom XVII veka vodeći elemenat u Janjevu još uvek srpski pravoslavni narod - kako ce to vidi i iz drugih izvora kroz ceo XVI vek. Novo Brdo ima 40 latinskih, 60 pravoslavnih i 100 jevrejskih i turskih kuća; ovde je jedna divna crkva, zadužbina srpskih despota, pretvorena u džamiju. Trepča ima 500 ognjišta, od čega ima oko 40 latinskih domova i preko 200 pravoslavnih, koji imaju, veli, čak i svog episkopa sa rezidencijom van grada u jednom manastiru.^[5]

U svojstvu papskog vizitatora [tek posle - prizrenskog biskupa i odmah potom barskog nadbiskupa i primasa Srbije], Albanac Petar Masarek obilazi latinske opštine po balkanskim zemljama 1623. i 1624. godine.^[6] Iz njegovog izveštaja, podnetog 1624, proizlazi da Albanci katolici žive izmešano sa pravoslavnim Srbima u Zeti i severnoj Albaniji: Kosovo je, pak, puno "šizmatičkih" [pravoslavnih] sela. U Prizrenu i okolini žive katolici srpske i albanske narodnosti; u Prizrenskom polju ima Albanaca, ali ih je ipak najviše zapadno od Drima, koji i po njemu deli Albaniju od Srbije.^[7] Nešto kasnije, 1628, biskup Lješa i Skadra obilazeći severnu Albaniju daje važne podatke o Pilotu, staroj srpskoj srednjovekovnoj oblasti oko Drima; on ovu oblast naziva Spanijom, po nekadašnjim gospodarima toga kraja, Spanima.^[8] Ursini još veli da su pravoslavni u Pilotu prešli na katolicizam, a kaluđeri da su ce razbežali.^[9]

Naslednik Petra Masareka na nadbiskupskoj katedri u Baru, Đorđe Bianki, obišao je 1637/38. godine Srbiju. Po njemu Prizren je u Donjoj Srbiji [Servia inferiore], kao "najlepše mesto u celoj Srbiji", koja, podeljena na Gornju i Donju, obuhvata čitavu teritoriju današnjeg Kosova, Toplicu i severnu Makedoniju. U Gornjoj Srbiji su Prokuplje, Novo Brdo, Trepča, Pustino [možda - Priština?], Janjevo, Skopska Crna gora, Skoplje i Kratovo; svega - 2505 katolika [ne kuća već duša!]. Za sve katolike u Gornjoj Srbiji on veli da govore srpski. U donjoj Srbiji je Prizren, Guri i Šegec [?], kao i Đakovica - svega [sa katolicima u Suvoj Reci] 1655 katolika. U obe Srbije, dakle, na pregledanoj teritoriji, ima svega 4160 katolika.^[10] Prema izveštaju misionara i potprefekta Kongregacije, fra Kerubina, iz 1638, koji je propovedao u Đakovici, u okolini toga grada su isključivo Srbi, koji imaju "prelepi manastir sa prelepom crkvom" [un bellissimo monasterio con chiesa bellissima], gde ce čuvaju mošti svetoga Kralja - očigledno manastir Dečani. Zanimljivo je da je među dečanskim monasima Kerubin našao jednoga koji je govorio albanski.^[11]

Bianki beleži sveža doseljavanja. u prethodnom izveštaju u Suvoj Reci je evidentirano 15 katoličkih domova, izbeglih iz Dukađina [pravog Dukađina u severnoj Albaniji!], u strahu od krvne osvete,^[12] a prilikom kasnije vizitacije [1641/42] on ih vidi u Kratovu, doseljene "iz albanskih planina". I ovi su katolici, ali govore srpski i turski; sveštenik im je Albanac, ali govori srpski. U Đakovici je tada svega 26 katoličkih kuća, isključivo albanskih [što znači - oko 130 ljudi], prema 550 duša 1638. godine. Taj podatak govori rečito o ubrzanoj islamizaciji ovog grada. Pored ovih albanskih, ima još 16 srpskih, a "turskih" 250 domova.^[13]

I za biskupa Benlića oko 1650. godine Prizren je "glavni grad Srbije" [capo di Servia]. Katolika, po njemu, ima u Skoplju, Prizrenu, Prokuplju, Prištini, Janjevu, Novom Brdu, Jagodini, Vučitrnu, Nišu, Kruševcu, Novom Pazaru, Leskovcu, Kratovu, Letrnici [?], Ovčem polju, Kosovu i Skopskoj Crnoj gori.^[14] Očigledno, u pitanju je trgovačko gradsko stanovništvo samo delimično albanskog porekla, većinom, verovatno, slovenskih trgovaca iz primorja. Prema nedatiranom izveštaju nadbiskupa skopskog Andrije Bogdanija [1651-1677], u kome je reč i o Albancima koji su ce dobrovoljno ili po naređenju sandžaka preselili iz Albanije u Srbiju, broj Albanaca u Srbiji je veoma mali ["Albanesi di Servia sono in numero molto pochi"].^[15]

Posebnu pažnju na katolike pravoslavnih balkanskih zemalja obraćao je sinovac Andrije Bogdanija - Petar Bogdani [1630-1689], rođenjem i smrću vezan za severnu Albaniju i za kosovsku oblast: rođen je u Guri i Hasit [Dukađin], a umro u Prištini od kuge kada i general Pikolomini u Prizrenu. Kao učenik franjevaca u latinskoj koloniji u Čiprovcu, a potom u Loretu [Ilirski kolegijum], istakao ce svojom učenom revnošću i smislom za misionarski rad, te je postavljen za biskupa u Skadru, odakle je administrirao barskom nadbiskupijom [1656], a potom za nadbiskupa u Skoplju, odakle je kao administrator upravljao celom Srbijom [1677]. Jedno vreme je bio van svoje katedre, u Čiprovcu i potom u Italiji, ali ce 1686. vratio u nadbiskupiju. Pisao je više izveštaja Kongregaciji za propagandu vere, a kao Albanac po narodnosti nikada nije bio slep za mane svojih sunarodnika. Albanskim katolicima je, međutim, posvećivao osobitu pažnju ne samo iz rodoljublja nego zbog činjenice da jezgro katolika u Srbiji, kako je to istakao još u jednome svom skadarskom izveštaju [1662], čine Albanci, te ce i katolička vera u Srbiji naziva "albanska vera" [la fede albanese]^[16] U njegovim izveštajima ima traga o naseljavanju Albanaca u Metohiji: u izveštaje iz 1683 Bogdani pominje nekoga misionara don Andriju Đadrija u Đakovici, "koji ume da vlada divljim Arbanasima koji su ce spustili u pitomu Metohiju".^[17]

Sa XVIII vekom situacija ce ozbiljnije menja, a izveštaji dobijaju dramatične tonove, naročito od sredine toga stoleća. Uprkos svemu tome, u izveštajima katoličkih prelata i misionara, Srba ili Albanaca, održava ce za sve to vreme svest o kosovskoj teritoriji kao srpskoj zemlji. Uostalom, popis katoličkih župa u oblasti skopske nadbiskupije iz 1726. godine i ne daje osnova za drukčiji odnos prema području Kosova: u Prizrenu je, na primer, samo 9 katoličkih kuća sa 55 duša, a u selima prizrenske misije - 95 katoličkih kuća sa 395 duša. Grad Đakovica [čiji je misionar, inače, Srbin - Đorđe Jovanović] ima 16 katoličkih kuća sa 75 duša, a u selima đakovičke misije 145 kuća sa 912 katolika.^[18] Očigledno je svi ovi katolici nisu Albanci.

Nadbiskup barski Vićentije-Vicko Zmajević [1670-1745], imenovan 1701. godine za nadbiskupa barskog, primasa Srbije i apostolskog vizitatora za Srbiju, Albaniju, Makedoniju i Bugarsku, naročito je u tom pogledu važan izvor; čak i posle premeštanja na zadarsku nadbiskupiju on zadržava funkciju vizitatora za turski Balkan [1713].^[19] U izveštaju od 1707. godine on Srbijom naziva zemlju u kojoj su sledeći gradovi: Skoplje, Prokuplje, Novo Brdo, Priština, Trepča, Prizren i Peć, odnosno tvrđave Kačanik, Tetovo, Janjevo, Vučitrn, Mitrovica, Đakovica i Novi Pazar. I za Zmajevića, kao i za Bicija, stotinu godina pre toga, granica između Srbije i Albanije ide rekom Drimom, tako da na albanskoj teritoriji ostaju dijeceze Drača, Lješa i Sape. Situacija kosovsko-metohijskog područja, po Zmajeviću, odražava u izvesnoj meri početni talas albanske kolonizacije i islamizacije. Đakovica je već ugledni muslimanski centar, u kome je i dalje katolička misija, ali sa malo vernika - svega 446. Ovaj grad je bio veoma poštovan kod Turaka, jer je uvek davao znatne ljude za upravu otomanskih provincija, kaže Zmajević. Okolina Đakovice je sada albanska [1638 - isključivo Srbi; 1683 - "divlji" Albanci], jer su ovde Turci naselili brđane Albance, da ne bi imali priliku za pljačku i da nasele zemlju "koja je bila razorena u ratu". Pri tome su mnogi doseljeni Albanci ovde primili islam. Nije bolje ni u čitavom Hasu, ispod Paštrika, gde je 411 katolika, dok je u Prizrenu i okolnim selima samo 262 katolika. U Peći i okolini ima već albanskih kolonija, ali ce broj katolika brzo smanjuje: u samoj Peći ima samo 11 katoličkih kuća sa 33 duše [znači, sa manjim prosekom stanovnika po domu!]. Okolna sela, međutim, čuvaju i u izveštaju Vicka Zmajevića svoju slovensku nomenklaturu.^[20] Zmajević opširno govori i o nasilnoj kolonizaciji Peštera, 1702, gde su Turci naselili veći broj Klimenata iz Malesije odnosno iz Pilota; Klimenti ce i sami opiru ovoj kolonizaciji.^[21] Jednu drugu granu Klimenata, izbeglih u Srem 1737. godine u broju od preko 200 domova [nikako ne više od 1000 duša], prati potonji skopski nadbiskup, Albanac, Matija Masarek [1758-1807]. Albanski emigranti nastoje da ce vrate, ali ce njihov povratak u krajeve pod turskom vlašću završavao tragično: Masarek ih je viđao u Prištini nabijene na kolac. On evidentira albansko naseljavanje oko Janjeva 1768: nedavno ce tu naselilo 100 albanskih porodica, kaže on, "ponosnih, krvoločnih i razbojničkih više nego druge, a tvrdih u veri".^[22] O stalnoj kolonizaciji Albanaca po Srbiji Masarek govori i u izveštajima 1760, 1764, 1772, 1800. godine. Pošto je Srbija vrlo plodna zemlja, pokušava da objasni ovu pojavu nadbiskup Masarek, stalno je naseljavaju mnoge katoličke albanske porodice iz planinskih krajeva. Poturčene, one postaju najveći neprijatelji hrišćanskog stanovništva, pa i svojih sunarodnika: upravo katolički Albanci najviše od njih stradaju, tako da je to jedan od razloga što je broj katolika u Srbiji tako naglo opao. Kraj svega toga, katolički Albanci su ostali još uvek značajan faktor u severnoj Albaniji i u okolini Peći, Đakovice i Prizrena, tako da je misionar u Peći, Skadranin don Jovan Logoreci, bio sekretar pećkog paše za prepisku s katoličkim Albancima.^[23] Prilikom svoje kanonske vizitacije 1764. Matija Masarek u okolini Đakovice vidi sveže kolonije Albanaca katolika, koji su zbog gladi napustili svoje vrleti i naselili ce u pitomoj Metohiji. Godine 1767. [godinu dana posle ukidanja pećke patrijaršije, iste godine kada je ukinuta ohridska arhiepiskopija] Masarek primećuje da ce "za poslednjih dvadeset godina Srbija potpuno izmenila". Ranije je u svim srbijanskim varošima bilo malo Turaka, koji su bili pitomiji, a u selima bili su pravoslavni i katolici. Sada, pak, varoši su prepune, po rečima Masareka, Makedonaca ili muhamedanskih Arbanasa, a u selima ce retko vide pravoslavni i katolici, jer su ce razbežali po Nemačkoj, Sofiji, Vlaškoj i drugde. Danas, nastavlja nadbiskup 1767, svaki je zakutak prepun "prokletih poturčenih Arbanasa, razbojnika i ubica, koji ce među sobom krvave i katolicima čine nasilja"; on strahuje da će ce i ono malo preostalih katolika rasturiti na sve strane. Nije davno, kaže, kako su Arbanasi radi pljačke pobili više od 30 katolika. "Čak i Turci pribojavaju ih ce, jer oni nikoga ne štede, tražeći krv za krv". Pet godina kasnije, 1772, Masarek ipak konstatuje da bez obzira na to što i pravoslavni stradaju, i što ih je mnogo istrebljeno, "još ih je uvek vrlo mnogo".^[24]

¹ Uglavnom na osnovu ove građe objavio je svoje značajno delo J. Radonić, Rimska kurija i južnoslovenske zemlje od XVI do XIX veka, Beograd 1950. U ovom poglavlju, osim u nekim slučajevima, koristićemo podatke iz te knjige. Zaslužuje pažnju i novija zbirka dokumenata: M. Jačov, Spisi Tajnog vatikanskog arhiva XVI-XVIII veka, Beograd 1983.

² J. Radonić, Rimska kurija, 530.

³ P. Matković, Putovanja po Balkanskom poluotoku XVI. vijeka (XIV), Rad JAZU 124 (1895) 30.

⁴ F. Rački, Izvj. M. Bizzia, 84.

⁵ F. Rački, Izvj. M. Bizzia, 121-124. Iz Bicijeva izveštaja vidi seda je na zapadu etnički raspored Srba i Albanaca bio već konačno formiran. To potvrđuje i Marijan Bolica Kotoranin, koji svom opisu Skadarskog sandžaka iz 1614. prilaže i jedan nešto stariji izveštaj o Albaniji, gde je granica između srpskog i albanskog jezika, odnosno između Srbije i Albanije u Jadranskom primorju između gradova Bara i Ulcinja; Ulcinj bi, po njemu, bio prvi grad na albanskoj obali, koja ce proteže do Valone, kao što bi, opet, Bar bio početak "slovenske" obale do Istre: S. Ljubić, Marijana Bolice Kotoranina Opis Sandžakata Skadarskoga od godine 1614, Starine JAZU 12 (1880) 193.

⁶ Krunoslav Draganović, Izvješće apostolskog vizitara Petra Masarechija o prilikama katoličkog naroda u Bugarskoj, Srbiji, Srijemu, Slavoniji i Bosni g. 1623. i 1624, Starine JAZU 39 (1938), 1-48.

⁷ K. Draganović. Izvješće, 10-20, 28. Upor. i njegov skraćeni izveštaj od 12. VIII 1634: M. Jačov, Spisi 51, N⁰. 33.

⁸ Vid.: I. Božić, Spani - Španje, Glas SANU 320 (1980) 37-60.

⁹ J. Radonić, Rimska kurija, 24-25.

¹⁰ J. Radonić, Rimska kurija, 99-100.

¹¹ J. Radonić, Rimska kurija, 104.

¹² J. Radonić, Rimska kurija, 100.

^1Z J. Radonić, Rimska kurija, 106-108.

¹⁴ J. Radonić, Rimska kurija, 233.

¹⁵ M Jačov, Spisi, 169-170 N°. 148.

¹⁶ J. Radonić, Rimska kurija, 275.

¹⁷ J. Radonić, Rimska kurija, 388; upor. izveštaj iz 1685: M. Jačov, Spisi, 132-142 N°. 118.

¹⁸ Izveštaj Petra Karadžića, nadbiskupa skopskog, iz 1726: M. Jačov, Spisi, 259-263 N°. 224.

¹⁹ Njegovim nastojanjem naselilo ce 1726-1733. u neposrednoj blizini Zadra, više od 500 albanskih izbeglica iz Skadarske krajine, osnovavši selo Arbanasi: EJVIII. 628 s. v. Zmajević, Vicko (K. Krstić).

²⁰ J. Radonić, Rimska kurija, 511-513.

²¹ J. Radonić, Rimska kurija, 514-515.

²² J. Radonić, Rimska kurija, 565-566. Masarekov komentar je veoma nepovoljan za Albance, inače njegove sunarodnike. On kaže da je tih tridesetak kuća pobeglo iz "ćesarevine" zato što "onde nisu mogli da kradu i otimaju i što nisu mogli, kako oni kažu, podnositi batine od Nemaca".

²³ J. Radonić, Rimska kurija, 646-647.

²⁴ J. Radonić, Rimska kurija, 658-660.

2. Islamizacija i albanizacija

Izveštaji katoličkih vizitatora iz XVII i XVIII veka pokazuju veoma jasno neke stvari. Najpre, očigledno je da ce etnička granica srpskog i albanskog naroda krajem XVI veka još uvek nalazila tamo gde je identifikovana stotinu i više godina ranije, "na stavama Crnog i Belog Drima",^[1], ili tačnije - na liniji današnje državne granice sa "džepovima" na obe strane: srpskim, u Altinu na današnjoj teritoriji Albanije, i albanskim, u oblasti Paštrika i Ribnice [kasnije - Has] na jugoslovenskoj strani. To znači, dalje, da ce tek u XVII veku etnička granica između Srba i Albanaca počela na ovom sektoru lagano pomerati na istok, ali i to, prema ovim izveštajima, ne prelazi obim jačih infiltracija u kompaktnoj masi srpskog stanovništva, niti menja srpski karakter ove oblasti. Veoma je značajno što izveštaji saglasno govore o ovoj zemlji kao o Srbiji, u kojoj je ogromna većina i dalje srpska; ili, sa užim razgraničenjem, u zapadnom delu oblasti etno-lingvističko stanje ce menja i postaje mešovito, dok u istočnom i jugoistočnom delu nema ni tolikih promena i oblast ostaje homogena. Prizren je "glavni grad Srbije" u celom ovom periodu, sve do kraja XVIII veka. Isto tako, izveštaji evidentiraju albansku kolonizaciju u svim njenim glavnim vidovima, makar ona još i ne bila onako masovna kakva će postati, videćemo, tek u XIX i XX veku. Najzad, oni otkrivaju i jednu važnu okolnost, koja će za čitav problem kolonizacije Albanaca i iseljavanja Srba biti skoro do naših dana, a sigurno sve do 1912. godine, od bitnog značaja. To je islamizacija u službi kolonizacije. Razume ce, primećeno je i preseljavanje katoličkog albanskog stanovništva, ali je njegova dalja sudbina, dalji opstanak u oblasti kolonizacije presudno uslovljen njegovim primanjem islama. Islam je, dakle, bio odlučan činilac za opseg i trajnost albanske kolonizacije u jugoslovenskim zemljama - i u Staroj Srbiji i u Makedoniji. Islamizacijom je preseljeni elemenat učvršćen na novoj zemlji, a time je dat podsticaj i zamah čitavoj kolonizaciji - čak i kad ce, za momenat, zanemari politički faktor [plansko naseljavanje voljom i silom državne vlasti]. S druge strane, islamizacijom je ne samo albanski elemenat doveden i utvrđen u jugoslovenskim zemljama nego je i slovenski elemenat odnarođen, albanizovan. Na kraju, islamizacija je dala čitav lik albanskoj kolonizaciji, uslovila joj je izgled i tok. Kako su ce Albanci naseljavali na Kosovu i u Makedoniji, kako su Srbi i Makedonci oterani sa svoje zemlje i kako su umesto homogenih srpskih i makedonskih krajeva dobijeni, u krajnjem ishodu, kompaktni albanski krajevi - može ce razumeti samo uz pomoć ovoga društvenog i istorijskog fenomena. Sukob između albanskog i srpskog naroda, zapravo, i nije nužno nacionalni sukob: ta dva etnikuma živela su zajedno bez ikakvog uopštenog konflikta kroz mnoga stoleća srednjeg veka. Sukob nastaje u novoj versko-društvenoj diferencijaciji turskoga, otomanskog feudalnog poretka.

Đakovica sa okolinom, prema izveštaju Đorđa Biankija, tek malo pre 1638. godine ["pre kratkog vremena"] ulazi u proces islamizacije albanskih katolika; Bianki, kao i drugi katolički izveštači, ne pominje islamizaciju pravoslavnih što ne znači da je u to vreme uopšte nije bilo, no verovatno je da pravoslavni još nisu u situaciji da u većoj meri primaju islam, jer ih štiti i obnovljena crkvena organizacija u ulozi legitimne etnarhije To su ujedno prvi određeniji istorijski podaci o islamizaciji Albanaca na ovom terenu: islamizacija je masovna, ali je još ograničena na muški deo populacije, a žene i ženska deca ostaju katolici.^[2] Tri do četiri godine kasnije, 1641/42, Bianki u Đakovici zatiče svega 26 katoličkih domova [oko 130 duša], prema 550 katoličkih stanovnika iz 1638. taj podatak rečito govori o ubrzanoj islamizaciji ovog grada. Pored ovih albanskih, ima još 16 pravoslavnih, a "turskih" [verovatno i albanskih islamiziranih] domova je 250.^[3] Vicko Zmajević 1707. godine konstatuje iste prilike u đakovičkom kraju. Albanci, koje su Turci naselili, primaju islam, ali žene ostaju hrišćanke.^[4] Kolonizacija Peštera, kao centralne strategijske zone na "bosanskom putu", koju je turska vlast silom izvela, imala je smisla samo ako bude propraćena islamizacijom. Tako ce ovde i stvorilo jezgro islamizacije, a do izvesne mere i albanizacije Novopazarskog sandžaka.^[5]

Najžešći je u osudi albanskog poturčavanja nadbiskup Matija Masarek: u dragovoljnoj islamizaciji klimentaških izbeglica-povratnika iz Srema, 1761, on vidi samo nečasne motive, on će čak reći, uvredljivo i pristrasno, da je turčenje Albanaca plod "njihove izopačene i ohole prirode". No važno je i tačno zapažanje Masarekovo da islamski prozeliti među Albancima naročito mrze svoje katoličke sunarodnike te da ih, po dolasku na vlast, kao paše, nemilice tamane.^[6] Masarek podrobno opisuje tok i metod islamizacije. Katolički Albanci iz Malesije ne trpe da ih Turci gaze i tlače, kaže on, niti da ih pritiskuju dažbinama i nametima, ubijaju Turke, beže u Srbiju s promenjenim imenom u želji da ostanu katolici. Međutim, Turci šalju za njima svoje hodže, koji ih gone da decu obrezuju, da ruže hrišćansku veru i da petkom odlaze u džamije. Pošto ce poturče, utiču na žene i decu da i oni prime islam skoro svi, izuzev malog broja starica, koje nikako neće da napuste katoličku veru. Njihovo dalje ponašanje je [Masarek to piše 1760] razbojničko otimaju jaganjce, škopce, kokoši, med i maslo, seno za konje, tako da ionako siromašan katolički narod ostaje bez ičega. Nadbiskup ce boji da će katolici zbog tih patnji i muka najzad preveriti. Uostalom, i sam je imao priliku da upozna razbojnike na delu: iz Skopske Crne gore nije smeo da nastavi put u pravcu Kratova, jer su šume pune razbojnika. Zato je sačekao jesen, pa je onda s jakom pratnjom i jednim naoružanim janičarem krenuo na taj put, ali ih napadne 15 albanskih "kesedžija" [drumskih razbojnika]. Samo zahvaljujući seljacima iz okolnih sela, koji su priskočili u pomoć, odbranili su ce bez gubitaka.^[7] Sa vizitacije 1764. godine Masarek nosi još mračnije utiske. Albanski došljaci u Srbiji, kaže on, ne slušaju naredbe Hristovog jevanđelja. Umesto da su ponizni, skromni i strpljivi, oni, uvređeni, odmah kao iz inata primaju islam, te potiskuju pravoslavne i katolike iz njihovih sela i zauzimaju njihova imanja. Katolici u Srbiji [Albanci] još više bi stradali od ovih poturčenih Albanaca da ih ne brane i ne štite njihovi bratstvenici muhamedanske vere. Nadbiskup je nesrećan zbog ovih silnih krađa, otimačina i ubistava. Njemu ce srce steže kada ugleda po šumarcima i gajevima silne grobove pravoslavnih i drugih koje su oni pobili. Masarek, najzad, ističe jednu odliku u ponašanju islamiziranih Albanaca, koja će zaista, i tada i kasnije, biti ključ za razumevanje ove stravične kolonizacije: muhamedanski Albanci su naročito opasni, kaže on, "jer su Turci [tj. muslimani - D. B [ i mogu da čine svako zlo koje im ce svidi".^[8]

Zanimljivo je da potpuno isti sud kao Masarek ima i patrijarh pećki Vasilije Brkić u memoaru za grofa Orlova, od 29. marta 1771, gde veli da ce od muslimanskih Albanaca pribojavaju čak i sami Turci, jer je "albanskaja poroda žestoka, dosaditelna, grabitelna, nespokojna, krvoprolivatelna i visokoumna". U prizrenskoj oblasti je, po Vasiliju, za vreme austrijsko-turskih ratova, hrišćana skoro nestalo, "a potom su ce naselili Albanci i postali Turci i napunili mesta i sela, poseli zemlju i mnogo ce obogatili".^[9]

Islamizacija Albanaca nije počela sa njihovim naseljavanjem srpskih zemalja. Prva etapa poturčivanja pada još u poslednje decenije XV veka, naročito posle likvidacije Skenderbegove Albanije. Jedan deo Albanaca pobegao je u južnu Italiju, ali je ostatak počeo da prima islam, dobijajući sa islamizacijom ne samo garantiju daljeg opstanka nego i mogućnost za napredovanje. Islamizacija je zahvatila prvo feudalce, pa gradsko i, najzad, seosko stanovništvo. Turska vlast ce naročito starala da ubrza taj proces, dajući posebne, naročito finansijske olakšice, tako da je cela srednja Albanija bila primila islam uglavnom već u XVI veku.^[10] Islamizirano stanovništvo je menjalo svoj socijalni status i ekonomski položaj, oslobađalo ce raznih dažbina i tereta, od potlačene raje postajalo u svakom pogledu povlašćeni sloj, kome su ce otvarali svi putevi ka vlasti u sistemu turske feudalne uprave. S druge strane, postizala ce puna zaštita i, koliko je to bilo mogućno u Turskoj, sigurnost lična i kolektivna. Pri tome nikako ne treba zaboraviti na opštu versku motivaciju islamizacije: svaka tolerancija u islamu je uslovnog i u krajnjoj liniji privremenog karaktera. Funkcija islamske države, prema tome i Otomanskog carstva, sastojala ce u rasprostiranju i pobedi "prave vere", sa ciljem da sav svet, a pogotovu svi podanici ovakve države, prime islam. Najzad, muslimanski elemenat je u načelu za islamsku državu pouzdaniji elemenat. U razdobljima veće spoljne opasnosti i unutrašnjeg previranja bilo je, dakle, dovoljno razloga čak i za militantnu islamizaciju, kakva je sprovođena prema balkanskim hrišćanima.

Islamizirani Albanci postali su najsnažnije i najsurovije oruđe za islamizaciju i pokoravanje hrišćanske raje. Nije stvar samo narodnog predanja, već ce utvrđuje i mnogobrojnim istorijskim svedočanstvima da ce nad srpskim narodom, kao i nad drugim hrišćanskim narodima Balkana, stolećima pokušavalo i sprovodilo nasilno poturčivanje, sa različitim dejstvom: sa stvarnim islamiziranjem pojedinih delova naroda, grupa ili pojedinaca, ili bez uspeha, ali po cenu velikih žrtava u ljudskim životima, imovini ili zemlji. Da bi se izbeglo nasilno poturčivanje, hrišćansko stanovništvo je često moralo da napušta svoju zemlju, svoj kraj, da ce otiskuje u bližu ili dalju seobu. Pri tome je, opet, pored svega ostalog igrao važnu ulogu i verski momenat, pa i nacionalna svest.^[11]

Ustanovljeno je da je, ako ce izuzme specifična islamizacija bosanskog stanovništva, kao i zanatlijsko-trgovačke populacije gradova, sve ostalo pravoslavno srpsko i makedonsko stanovništvo koje je podleglo islamizaciji poturčeno u zoni izloženoj albanskoj ekspanziji - od Skadra do Ohrida. To su tzv. "Arnautaši", čiji je broj vrlo veliki. Pošto su preko Albanaca, i zbog njih, a ne od Turaka Osmanlija, primili islam, ovi su ce poturčeni Srbi i Makedonci za srazmerno kratko vreme i albanizovali, primivši ime, albanski jezik, običaje, a konačno i svest. Stoga je "taj procenat naše krvi potpuno izgubljen za našu narodnu celinu", zaključuje s pravom Jovan Hadži-Vasiljević, koji je ovom pitanju posvetio 1925. godine posebnu raspravu, bogatu pouzdanom građom.^[12] On je posebno izučavao pojas naselja od Ohridskog jezera do iza Prizrena, koji, po njegovom mišljenju, ima svoj veliki značaj "za istraživanje opštih i glavnih uzroka poturčivanja ovoga dela našega naroda".^[13] Po njegovim proračunima, od oko 100.000 Arnautaša u celoj "Južnoj Srbiji" [tj. Makedoniji i delovima Stare Srbije] u ovom pojasu ih je bilo oko 35.000, dok Jastrebov i Todor Stanković tvrde čak i to da veliki procenat kosovsko-metohijskih Albanaca "čine poturčenjaci i poarnaućeni Srbi".^[14]

Postojanje izvesne mase muslimanskih Albanaca srpskog porekla na Kosovu i u Makedoniji ne može ce argumentovano osporiti. Razume ce, bilo bi preterivanje tvrditi da su svi kosovski Albanci "Arnautaši", tj. poarbanašeni Srbi, jer to zaista ne odgovara stvarnosti. Međutim, isto tako je neosnovano apriorno osporavanje ove nesumnjive antropogeografske i etnološke činjenice, jer nisu u pitanju "retki" primeri "etničke simbioze u oba pravca", nego jedna viševekovna tragedija srpskog naroda, koji je i na taj način gubio svoj identitet.^[15]

Na pitanje o vremenu islamizacije i albanizacije kosovskih Srba i Makedonaca u zapadnoj Makedoniji ne može ce odgovoriti jedinstveno. Pošto je i širenje Albanaca, kako će ce videti u sledećem poglavlju ove knjige, teklo u etapama, pa ce dosta jasno mogu ograničiti i etapne zone njihove kolonizacije, to ce i vreme islamizacije Srba razlikuje od jedne etapne zone do druge. U načelu, prve su grupe Srba islamizirane i albanizovane u prvoj, zapadnoj ili pograničnoj etapnoj zoni, a poslednje - u krajnjoj zoni na istoku.^[16]

Glavno poturčivanje u zapadnoj zoni pada krajem XVII veka. Ta konstatacija Jovana Hadži-Vasiljevića slaže ce kako sa tradicijama u narodu o tome, tako i sa istorijskim podacima. Svuda poturčenjaci pamte 200 godina [prvih godina XX veka, što znači - od vremena oko 1700. godine].^[17] U istočnijim predelima početni impulsi islamizacije Srba javljaju ce nešto kasnije, a sam proces ima produženo trajanje. Na primer, u Gornjoj Moravi i Izmorniku prva islamizacija datira oko 1735, ili nešto kasnije, a najmlađa oko 1870. godine.^[18] Albansko stanovništvo Rugova oko 1780-1810. bilo je katoličko; prešlo je u islam početkom XIX veka. Iz vremena oko 1870. postoji već pisani podatak da su Rugovci muslimanske vere.^[19] Srpsko stanovništvo Rožaja i Štavice bilo je po izveštaju turskih istoriografa u XVII veku još pravoslavno, što ce vidi i iz pomenika manastira Šudikove, pisanog pre 1738. godine.^[20] Na ovaj ili onaj način, vreme prvih snažnijih talasa islamizacije pada u deceniji posle austrijsko-turskih ratova, tj. posle velikih seoba Srba 1690. i 1737. godine, što znači da je islamizaciji i albanizaciji srpskog naroda veoma pogodovala opšta pometnja i nesigurnost koja je od tada pa kroz sledeća dva stoleća trajala na celom području Stare Srbije i Makedonije. Još pre toga, posle poljskih pobeda nad Turcima, 1631-1634, prvi su na udaru ovog terora katolici - Srbi i Albanci, koji ce silom islamizuju naročito u prizrenskoj nahiji i Metohiji. Pravoslavni su došli na red posle neuspelih pokušaja pokreta za oslobođenje 1630-1656. Nastaju nasilja usled kojih jedan deo Srba već tada beži, a u islam prelaze oni koji su ostali. Posle 1688-1690. islamizovanje i arbanašenje Srba postalo je brže, ali nije tada počelo. Od 1737. godine procesi islamizovanja i arbanašenja Srba još su ubrzani; tek tada je nastalo jače islamizovanje u okolini Đakovice.^[21]

Islamizovanje, dakle, teče sukcesivno, ali ce ipak zapažaju izvesna vremena u koja je islamizacija vršena u većoj meri, kao da su u tim vremenima, kako veli Atanasije Urošević, nastajali čitavi pokreti za prelaženje našega življa u islam.

Za proučavanje islamizacije i albanizacije srpskog naroda na Kosovu veoma je poučan primer prizrenskih župa Gore i Opolja. Tu je čitav proces ne samo trajao srazmerno dugo nego su u njemu upleteni mnogi činioci, a rezultat nije ni jedinstven ni konačan. Gora je danas naseljena "Muslimanima", zapravo Srbima muslimanske vere, a Opolje stanovništvom albanskog jezika. U Gori je održan etnički kontinuitet od srednjeg veka do danas, i to ce vidi iz istorijskih izvora, toponomastike, turskog deftera iz 1455, kao i pomenika manastira svete Trojice kod Prizrena. Gora to ima da zahvali geografskom položaju i izuzetnoj kompaktnosti stanovništva, koje ce međusobno orođavalo. Ali, kada su u Podrimlju i Opolju nastale etničke promene, a stanovništvo Ljume [delom srpsko, a delom katoličko albansko] primilo islam, oko Gore ce postepeno stezao obruč, te ce srpsko stanovništvo ove oblasti najpre iz perifernih sela počelo iseljavati ili turčiti. To ce počelo događati posle velike seobe 1690, no prelazak u islam bio je postepen. Najpre su prešla u islam najugroženija i najmanja sela, kao Krstac, a naposletku najzabačenije, najveće i najbogatije naselje Brod, u kome je poslednja hrišćanka, Božana, umrla 1856. godine. I u drugim selima je tu i tamo bio ostao po koji hrišćanin: u Vraništu su Milisavu Lutovcu, savesnom istraživaču ove oblasti, pričali da je početkom ovog veka živela Todorica [Todorova žena], kojoj su sinovi u uglu sobe odredili gde će na svoj način obavljati verske molitve. Sem pojedinačnog, bilo je i masovnog prelaska u islam, što ce posredno vidi iz tradicije koja je sačuvana kod Gorana [slučaj sela Zlog Potoka i Šištevca]; neki su, pak, Gorani promenili veru dok su išli za stokom u druge turske oblasti da bi ce lakše kretali pod plaštom islama. Bilo je slučajeva da su prvi primali islam stariji ljudi pa su oni "poturčili" sve po kući; to su činili stočarski trgovci koji su samo kao muslimani mogli dobro prolaziti po Epiru, kuda su gonili stoku.^[22] Gora ce, međutim, mada već potpuno islamizovana, nije albanizovala. U stvari, Gora u prvobitnom širem smislu reči, gde je etnički spadalo i Opolje, delimično jeste albanizovana, ali tamo gde je preplavljena već islamiziranim došljacima. Osobenost ovoga užeg područja Gore je u tome što ogromnu većinu njegovog stanovništva čine starosedeoci, a samo je nešto doseljenika, pa i to starijih, iz Hasa, Makedonije i Albanije.^[23] S druge strane, u mijačkoj oblasti, u Makedoniji, islamizacijom je obrazovana hibridna etnička grupa Torbeši, koja takođe nije albanizovana, ali je od sredine XIX veka bila izložena obratnom procesu, procesu deislamizacije: tako je nestalo muslimana u Tresonču, Galičniku i Dolnom Malničanu;: mijački muslimani su ostali "raja", pa su ce i oni morali seliti ispred zuluma, a muslimanska Gorna Reka je i sama trpela velika nasilja tokom novije istorije.^[24]

Navešćemo nekoliko posebnih primera islamizacije i albanizacije iz makedonske Kičevije. Selo Crvivci je islamizovano, po tradiciji, na 175 godina pre istraživanja, tj. oko 1760: Arbanasi su udarili od strane Zajasa na Uskrs, kada je igralo kolo, pobili su mnoge ljude, a žene zarobili i uselili ce kao u svoje kuće. Pravoslavni su ce razbegli u Kičevo, Lazarovce i u Raštane.^[25] Selo Berikovo, sada muslimansko, sa napuštenim pravoslavnim grobljem, bilo je pravoslavno do na 150 godina pre istraživanja, tj. oko 1785. Posle borbe s Arbanasima kod Tujina neki su ce ustanici sklonili u Berikovo; tada su napali na selo Arbanasi, pa pomuslimanili žene i decu, pošto su im "muži" bili na pečalbi. Starinci su zaista svi albanizovani.^[26] Sam Zajas, sada izrazito albansko mesto, bio je staro pravoslavno selo, islamizirano oko 1740. godine: muslimani pamte svoje muslimanske pretke, ustanovio je Toma Smiljanić, do sedmog kolena, a iz ovih imena nastavljaju ce imena njihovih pravoslavnih predaka. Pravoslavni starinci bili su "Šopke", pa su Arbanasi jedne od njih istisli, a druge preveli u islam i poarbanašili. U Zajasu su česta hrišćanska prezimena. Fandi, doseljeni u Zajas, bili su još u postojbini islamizovani, pa su ih usled toga gonili njihovi katolički saplemenici i primorali da ce isele - oko 1735-1785. godine.^[27] Veoma je interesantan slučaj sela Kolari, gde je na mestu Mirovcima bilo naselje odakle su ce navodno iselili i zasnovali Mirijevo kod Beograda. Jedan deo stanovništva ce, po narodnom kazivanju, iselio pod patrijarsima prema Dunavu, a drugi je ostao i poarbanašen je.^[28]

Uzroci islamizacije mogu biti različiti, ali uglavnom gotovo svi potiču od "jakog"dodira s Albancima. Najčešće ce navodi da ce u islam prelazilo pošto su im ce u selo doselili Arbanasi. Tu ce svakako podleglo nagovaranjima i privoljavanju, pa u pojedinim slučajevima i ugledanju na same Arbanase, ali je, bez sumnje, bilo prelaza u islam da bi ce tako, stupanjem na istu nogu sa pojedinim arbanaškim susedima, spasli njihovog nasrtanja ili bar uspešnije branili od njega. U ta nasrtanja spada i direktno prisiljavanje na prelaženje u islam, kao što to otvoreno kažu Albanci u Niki na Kosovu polju, da su njihovi preci, kako navodi A. Urošević, prisilili na "turčenje" pretke sadašnjeg roda Potura u njihovom selu.^[29] Do istog zaključka ce došlo i u proučavanju drugih krajeva Kosova i Metohije: glavni je motiv islamizacije - "zaštita protiv arbanaških besomučnika i otimača", a islamizacija žena ce vršila da bi ce sprečilo otimanje devojaka i žena - mada, priznaje ce, ima i dobrovoljnog odbegavanja žena za muslimane.

Posledica islamizacije, po pravilu, na celom ovom području albanske ekspanzije u XVII i XVIII veku, a pogotovu kasnije u XIX veku, jeste albanizacija srpskog stanovništva. Primanjem islama ulazilo ce u zajednicu fisa, primao albanski jezik i običaj, gubila svoja narodnost. Štaviše, kao što je čest slučaj sa konvertitima, čin primanja islama stvarao je novo neprijateljstvo prema svojoj staroj sredini; islamizovani i albanizovani Srbi bili su potom najborbeniji, udarni deo albanske narodnosti.^[30]

¹ M. Lutovac, Značaj Kosova, 8.

² J. Radonić, Rimska kurija, 100.

³ J. Radonić, Rimska kurija, 106-108.

⁴ J. Radonić, Rimska kurija, 513.

⁵ J. Radonić, Rimska kurija, 514-515.

⁶ J. Radonić, Rimska kurija, 565-566.

⁷ J. Radonić, Rimska kurija, 646-648.

⁸ J. Radonić, Rimska kurija, 654-655. U pismu iz Janjeva prefektu Kongregacije od 12 avgusta 1793, Masarek veli da svaku svoju litaniju završava rečima "Libera nos, Domine, ab Albanensibus!" (Oslobodi nas, Gospode, od Albanaca'), pa ogorčen dodaje: "Extermina et dele istos Albanen ses de terra vivantium!" (Iskoreni i izbriši ove Albance iz zemlje živih!) J. Radonić, Rimska kurija, 678.

⁹ J. Radonić, Rimska kurija, 669.

¹⁰ U Albaniji prema starijim podacima, ima preko 66% muslimana, oko 22% pravoslavnih hrišćana a 11% katolika. U Jugoslaviji ogromna većina Albanaca je muslimanske vere.

¹¹ Zanimljivo je, na primer, da u Novobrdskoj Krivoj reci, po nalazu antropogeografa, nema mnogo poislamljenih Srba (svega 2% od celokupnog broja domova u oblasti), što znači da su ovi Srbi radije napuštali svoja ognjišta i ustupili ih Albancima nego što bi prelaskom u muslimansku veru stupili u njihove redove i bili s njima na istoj nozi; samo je jedan mali deo popustio i prešao na islam. A. Urošević, Novobrd. Kriva Reka, 50.

¹² J. Hadži-Vasiljević, Muslimani, 21-94.

¹³ J. Hadži-Vasiljević, Muslimani, 28.

¹⁴ J. Hadži-Vasiljević, Muslimani, 40.

¹⁵ Nije tačno da ce u pisanju o pretapanju Srba u Arbanase u Kosovsko-metohijskoj oblasti "uvek preterivalo", niti je ta literatura imala "politički karakter i određenu propagandističku tendenciju, te sa naučnom objektivnošću nema nikakve veze" (M. Krasnići, Savremene promene, 221-222). Albanski autor hoće tako da političkom i naučnom diskvalifikacijom poništi rezultate čitave srpske antropogeografske literature, koja ce, na čelu sa Jovanom Cvijićem, odlikovala uopšte visokim stupnjem naučnog poštenja i kritičnosti, i zbog toga uvažavana u celom svetu.

¹⁶ Islamizacije Srba na užem području Kosova bilo je i pre dolaska Albanaca, ali kao izuzetak. Svi ostali poislamljeni Srbi i Cigani su u islam prelazili docnije, od druge polovine XVIII veka, kada ce već počinje osećati albanski uticaj. Pažljivim istraživanjem mogao ce rekonstruisati hronološki niz podataka o islamizaciji kosovskih rodova. A. Urošević, Kosovo, 97. i d.

¹⁷ J. Hadži-Vasiljević, Muslimani, 93.

¹⁸ A. Urošević, Gornja Morava, 102-104.

¹⁹ M. Barjaktarović, Rugova, 209.

²⁰ M. Lutovac, Gora i Opolje, 351.

²¹ M. Filipović, Has, 21.

²² M. Lutovac, Gora i Opolje, 268-269.

²³ M. Lutovac, Gora i Opolje, 272.

²⁴ T. Smiljanić, Mijaci, 42-43, 76.

²⁵ T. Smiljanić, Kičevija, 431.

²⁶ T. Smiljanić, Kičevija, 437.

²⁷ T. Smiljanić, Kičevija, 440-441.

²⁸ T. Smiljanić, Kičevija, 444.

²⁹ A. Urošević, Kosovo, 101.

³⁰ A. Urošević, Gornja Morava, 106-108.

3. Vreme i prostor albanske kolonizacije

Hronologiju albanske kolonizacije dosta je teško ustanoviti u svim njenim pojedinostima, pogotovu ako ce želi dobiti jedna dinamična demografska slika po istorijskim etapama ovoga važnog zbivanja. Prema istorijskim podacima i antropogeografskim rekonstrukcijama počeci kolonizacije padaju još u XVI vek, ali taj prvi period nije obeležen masovnošću niti uspeva da poremeti etnografsku situaciju ni kroz sledeća dva stoleća. Prvi masovni talasi kolonizacije nailaze na samom kraju XVII veka, kada ce koriste teške prilike na celom području ratnih operacija iz 1689. Tada su pokrenute veće srpske mase, a, c druge strane, prodor islamizovanih Albanaca od tada bitno menja svoju prirodu: sada je to nasilno potiskivanje i proterivanje srpskog naroda sa njegove zemlje. Tokom XVIII veka oseća ce već na jednom opštem planu namera da ce ovaj srpski prostor u celini posedne i prisvoji. Ta namera u sudaru sa oslobodilačkim pokretima srpskog naroda na Balkanu, kako ćemo videti, dobija u XIX veku i svoje prve programske izraze. Tek ovim naseljavanjem Albanaca u poslednja dva ili tri veka bitno ce menja etnografska slika ovog prostora. Doduše, naseljavanje Albanaca započeto na prelasku iz XVII u XVIII vek nije tada i završeno; etnografska slika koju vidimo danas nije stvorena u to vreme. Prema tome, nije mogućno tvrditi ne samo to da je Kosovo od iskona albanska zemlja, već ni da je to zemlja koju albanski narod drži u celosti i potpuno poslednjih dvesta godina. Umesto toga, bilo bi tačnije reći da je Kosovo sa zapadnom Makedonijom zemlja koju albanski narod postepeno i nasilno poseda i oduzima od njenih slovenskih stanovnika. Nedovršenost toga procesa ogleda ce u istorijskoj činjenici da nikada albanska kolonizacija nije tekla bez otpora i borbe, te da ce mora govoriti i o neprekidnosti oslobodilačkih napora srpskog naroda da ce održi ili vrati na zemlju koja mu je oteta. To je bez sumnje važna, jedna od najvažnijih komponenata celoga ovog pitanja, koja istoriji srpsko-albanskih odnosa pridaje obeležje aktuelnosti čak i kada ce radi o zbivanjima od pre sto, dvesta ili više godina.

U trenutku kada ce Srbija mogla otisnuti u prvi rat za oslobođenje, 1876, etnografske granice albanskog prodora na istok dostigle su svoje najdalje tačke, svoj najširi geografski okvir. Nepuna dva veka posle zametanja toga velikog talasa, znači, albanske su ce naseobine nalazile u Toplici, na domaku Niša; u prostoru Jablanice i Veternice bližile su ce Leskovcu, a Vranje je već bilo okruženo albanskim naseljima. Štaviše, u neposrednoj blizini Vranja, kod Grdeličke klisure, albanska je bujica presekla Južnu Moravu i preplavila Masuricu. Zauzevši Vardenik [pobivši čobane raselili su ovo selo], Albanci su počeli ugrožavati Vlasinu i nadirati u Krajište, na današnjoj bugarsko-jugoslovenskoj granici. Južno od Vranja, zauzevši Gornju Moravu, prešli su bili i Moravicu, držali preševsko razvođe moravskog i vardarskog sliva, presekavši na taj način glavnu balkansku komunikaciju, i nadirali ka Pčinji. Isto tako, od Tetova, Gostivara i Kičeva širili su ce prema Vardaru, u pravcu Kaldrma Bogaza i Suhodolice ka Skoplju, a od Kičeva ka Poreču i dalje na Vardar.^[1] Po zapadnoj Makedoniji bile su već rasute veće ili manje albanske enklave, sa jasnim usmeravanjem ka Tikvešu i dalje, preko Vardara, u istočnu Makedoniju. Na severu ugroženi su bili - zapadno od Toplice - krajevi oko Ibra i naročito Novopazarski sandžak, gde ce albanska struja susretala sa bosansko-muslimanskom odnosno srpskom islamizovanom strujom.

Valja napomenuti da je južno od velikih makedonskih jezera etnografska granica albanskog naroda posle masovne kolonizacije u drugoj polovini XIV veka uglavnom bila stabilizovana i da ce ni na krajnjem severozapadu, prema Staroj Crnoj Gori i Brdima, ta granica nije bitno pomerala sa svoje linije iz XV veka. Njena pokretljivost ce ispoljila na širokom sektoru od Prokletija do Ohridskog jezera, pa i to pretežno na pravcu Prizren-Niš, gde su ce Albanci i našli najdalje, preko 200 km, od svoje matične oblasti.^[2] S obzirom na to da ce migracija Albanaca nikada nije prirodno zaustavljala, nego je pokazivala težnju da ce nastavi, može ce sa mnogo verovatnoće govoriti i o njenim daljim, neostvarenim pravcima. Glavni objekti ove ekspanzije nalazi li su ce u centralnim balkanskim oblastima na glavnom pravcu - Niš, i dalje prema Dunavu niz Moravu, možda i niz Timok ka Vidinu, a u svakom slučaju i prema Sofiji - nešto južnijim pravcem preko Krajišta i Znepolja; na južnom sektoru prostor Skoplja bio je važan objekat albanske ekspanzije [uključujući i sam grad Skoplje], a potom i cela vardarska dolina ka Solunu. To sve znači da je potencijalni prostor albanske ekspanzije bila cela Makedonija i cela Srbija, verovatno i zapadna Bugarska, a na drugoj strani čitav koridor Stare Raške, preko koga bi ce ostvario neposredan dodir sa bosanskim muslimanima. No kada ce pogleda ono što je zaista ostvareno do 1878. godine, najdublje promene sa najtežim posledicama za odnos između srpskog i albanskog naroda, i za sudbinu Srbije uopšte, odigrale su ce na Kosovu i Metohiji, na "niškom" pravcu.

Kosovo, Metohija i prizrenska kotlina, kako veli Cvijić, spadaju u oblast raznovrsnog i najviše izmešanog stanovništva; severno od planine Rogozne su etnografske prilike mnogo jednostavnije. Zato je Cvijić i započeo 1900. godine "skupljati podatke o etnografskom sastavu svakog sela na prostoru između Šar-planine i Rogozne",^[3] i time pokrenuo sistematska antropogeografska istraživanja čitavog južnoslovenskog prostora, s obzirom na fenomen i značaj velikih dinarskih migracija: "počevši od kraja XIV veka pa kroz tursko vreme do naših dana, ispremeštano je skoro sve stanovništvo na prostoru od Veleške klisure na Vardaru pa do Zagrebačke rope", a "glavnu masu tih što ce kreću i naseljavaju čini dinarsko stanovništvo, čiji su, opet, glavni deo stari Rašani, narod srpske srednjovekovne države. Usled tih seoba je znatno izmenjen raspored naroda na Balkanskom poluostrvu".^[4]

Značaj ovoga opšteg Cvijićevog zaključka je i u tome što ce na celom ovom južnoslovenskom prostoru u svetlu stalnih i opsežnih migracija teško može govoriti o dugotrajnijem generacijskom kontinuitetu stanovništva na jednom geografskom području. Drugim rečima, ni u jednoj oblasti, bila ona etnički homogena ili heterogena, ne može ce očekivati visok procenat staroga stanovništva, malo je "starinaca". Nije, pak, svejedno da li je reč o stanovništvu jednoga istog naroda koje ce obnavlja i podmlađuje novim generacijama svojih doseljenika, ili o doseljenicima drugog naroda: u prvom slučaju, ne samo što ce ne menja etnički i nacionalni lik jedne oblasti nego ce on utvrđuje i čini još snažnijim. U drugom slučaju, kada su doseljenici drugog naroda, može ce promeniti etnički karakter oblasti i ova može da bude izgubljena. Upravo to ce dešavalo na Kosovu. Srpsko stanovništvo koje danas tamo živi samo je jednim malim procentom "starinačko", onih starih raških, nemanjićkih srpskih rodova bez sumnje tamo više nema. Srpsko stanovništvo ce menjalo i obnavljalo zahvaćeno selidbenim strujama još od kraja XIV veka, a pogotovu u velikim ratnim i socijalnim krizama počev od kraja XVII veka. Srpski narod ce na Kosovo stalno i doseljavao, a ne samo iseljavao, pa je tako i došlo do pojave da ce vrlo stari srpski doseljenici smatraju već starincima.^[5] Ipak, postoji i u ovom slučaju etnički, a posebno jezički kontinuitet u kojem ce čuvaju sve bitnije osobine govora starijih slojeva ili prethodnika mlađega, doseljeničkog sloja srpskog naroda.^[6] Održavanjem prastarih rodova, ali još više doseljavanjem mlađih, održavao ce kontinuitet srpskog naroda na ovoj teritoriji. Prema tome, ta istorijska i etnološka činjenica da su ce Srbi i doseljavali u oblast Stare Srbije, ili su ce kretali po njoj [u tzv. "unutrašnjem seljakanju", kako kažu antropogeografi], nikako ne može imati istu vrednost i težinu kao fenomen naseljavanja Albanaca u ovoj oblasti. Naseljavanjem Albanaca oblast je postepeno i na mahove sve više gubila svoje srpsko obeležje, doseljavanjem Srba iz drugih krajeva ona je makar donekle odolevala kao srpska zemlja, u prirodnoj cirkulaciji stanovništva

Prvi srpski doseljenici na Kosovu, i oni u Makedoniji, ti "vrlo stari došljaci", pokrenuti su upravo iz Albanije, tamo je, kao što znamo, još od ranoga srednjeg veka bilo dosta slovenskog stanovništva.^[7] Tako ce prva zona albanske ekspanzije otkriva i kao prva etapna zona slovenskih migracija iz Albanije ka istoku i severu. Kako je ustanovljeno istraživanjem Pologa, slovenske doseljenike su u toj oblasti dali uglavnom razni krajevi severne Albanije [Ljuma, Piškopeja, Mati itd.]. Ti su doseljenici izbijali u Polog "nošeni arbanaškim potiskom". Zbog istiskivanja iz starog kraja doselili su ce u Polog mnogi slovenski rodovi poreklom iz pojedinih, danas albanskih sela i oblasti stare Srbije i same Makedonije. Ovi doseljenici sa zapada i severozapada bežali su od zuluma.^[8] Za Mijake, isprva stočarsko pleme bez stalnih naseobina, pretpostavlja ce da su ce kretali po srednjoj Albaniji kod Elbasana, u Buljčizi, na Golom brdu i na planini Jablanici. Da li su Mijaci preko Drima bili u kompaktnoj masi ili samo u pojedinim naseobinama, danas nije mogućno utvrditi. U svakom slučaju, potvrđuje ce zaključak da "u prvo doba imamo migracije srpskog stanovništva iz arbanskih predela i sa leve obale Crnog Drima na istok i desnu obalu ove reke".^[9] Kada je, pak, reč o Staroj Srbiji, mora ce misliti ne samo na slovenske doseljenike iz Albanije nego i na doseljenike iz drugih, ugroženih južnoslovenskih oblasti. Srpsko stanovništvo je posle naglog i jakog albanskog doseljavanja u Gornju Moravu, na primer, bežalo u okolne, nekad i u dalje oblasti, ali je u naknadu za to pristizalo ovde drugo srpsko stanovništvo, uzdrmano sličnim ili drugim uzrocima u svome zavičaju.^[10] Inače ce za srpsko stanovništvo Gornje Morave smatra da ce doselilo sa juga, iz prilepskog kraja, tek u XVI i XVII veku, ali predanje ovih Srba zna da prilikom doseljavanja njihovih predaka u oblasti nije bilo turskog i albanskog življa. Intenzivno doseljavanje u Gornju Moravu i Izmornik nastaje tek od kraja XVII veka; tokom XVIII veka je uz albanske doseljenike dospeo do ovih oblasti talas srpskog stanovništva iz raznih krajeva, pa čak i katolika iz Bosne. Razume ce, najjače je doseljavanje Srba u ovaj kraj bilo iz bliskih zapadnih krajeva, odakle su ce oni, pokrenuti albanskim migracijama, iseljavali na istok i zaustavljali u ovim oblastima, dok je u njima albanski živalj bio još slabo zastupljen. Zajedno s Albancima doseljavali su ce i Srbi čak iz Malesije i Ljume.^[11]

Četiri su toka ili "struje" albanskog iseljavanja iz matične zemlje i širenja po susednim oblastima. Na jugu je "struja Toska" obuhvatala uglavnom pravoslavne Albance, te ce počev od druge polovine XIV veka kao verovatno "najjača arbanaška migracija" kretala uzdužnim epirskim putem u srednju Grčku sve do Atike i Peloponeza; Jovan Cvijić ih posle prvoga svetskog rata broji u Grčkoj na 250.000. To je sad dosta prostrana zona Epira, koju Albanci zovu "Ćamerija", i koja u izvesnom smislu predstavlja prelaznu pa i mešovitu grčko-albansku oblast. [Na teritoriji Albanije sačuvalo ce, tako, i grčko stanovništvo, a u Grčkoj ima etničkih slojeva albanskog porekla. Na obe strane su ove etničke grupe izložene dejstvu spontane ili planske asimilacije i denacionalizacije]. Ostale tri struje udaraju na južnoslovensko stanovništvo: "struja Škumbije", "dukađinska struja" i "malisorska struja". Prva od njih obuhvatala je stanovništvo srednje Albanije, koje ce kretalo jednim delom starim rimskim putem Via Egnatia, a većim delom nešto severnije od Struge i Ohrida, preko visokih planinskih prelaza. Rezultati ove migracije su srazmerno skromni, mada su, i takvi kakvi su, ugrozili malobrojno slovensko stanovništvo Makedonije. Prilično razbijene grupe Albanaca nisu ce mogle lako objedinjavati zbog jakog otpora makedonskih Mijaka i Brsjaka.^[12] Severnije od ove struje tekla je tzv. "dukađinska struja", koja je obuhvatala albansko stanovništvo oko Drima sa Miriditima i stanovništvo iz oblasti Mata i Lurje. To je ona struja koja je prodrla najdalje na istok, do Masurice i Leskovca. Idući poprečnim putevima, naročito zetskim, Albanci su prevladali najpre u Ljumi, a zatim i u drugim šarplaninskim župama u okolini Prizrena, u Metohiji i na Kosovu. U novim zemljama većina katoličkih Miridita primila je islam. Najzad, na krajnjem severu je "malisorska struja", koja obuhvata malisorska plemena mahom mešovitog srpsko-albanskog porekla, nastanjena u dolinama Prokletija između Skadra i Metohije. Ova ce struja račvala u dve grane, od kojih je jedna išla metohijskoj i kosovskoj kotlini, a druga je preko prevoja na Prokletijama prešla u dolinu gornjega Lima oko Gusinja i Plava [poglavito Klimenti] i u dolinu gornjega Ibra između Rožaja i Ribarića, pa ce odatle razlivala na zapad od Novog Pazara i Sjenice i asimilovala ce sa islamiziranim srpskim stanovništvom. Osim na sever, Malisori i Miriditi su ce, najzad, poslednjih vekova selili u primorje, od Ulcinja do Lješa, i u zaleđe ovog pojasa.^[13]

Težište "metanastazičkog" [preseljeničkog] širenja Albanaca nalazilo ce, dakle, na kosovskom pravcu, koji je od značaja i za albanski prodor u Makedoniju: najozbiljnija kolonizacija Albanaca u Makedoniji pogodila je upravo oblasti južno odnosno jugoistočno od Šar-planine, a tu ce dospevalo iz prizrenskog kraja. Neku vrstu strategijskog ključa predstavljala je stara srpska župa Opolje, na udaru glavne, matične struje albanskih doseljenika. To je ujedno i jedna od prvih srpskih islamizovanih i albanizovanih oblasti. Ne može biti sporan raniji srpski karakter Opolja, ali je ono daleko siromašnije ostacima hrišćanske prošlosti u odnosu na susednu župu Goru, jer su ovde rano izvršene etničke i druge promene. Staro srpsko stanovništvo je još pod pritiskom Kukli-bega [umro 1537] primilo islam, a delom ce, zbog terora, iselilo; docniji doseljenici, muslimani iz Ljume i ostalih krajeva severne Albanije, dokrajčili su i poslednje ostatke iz hrišćanske prošlosti.^[14] Među ostatke Srba hrišćana odmah po njihovom islamizovanju naglo su ce utisnuli novi doseljenici Albanci i albanizovani Srbi, oslonjeni na jako zaleđe oblasti iz kojih su dolazili. Taj proces stapanja razvijao ce brzo, jer nije bilo verske razlike između doseljenika i starosedelaca, koji su bili primili islam. Najzad, i povlašćen položaj Albanaca muslimana doprineo je tom izjednačavanju i stapanju u jednu etničku grupu.^[15]

Učvršćivanje Albanaca u prizrenskom kraju omogućilo im je da prodru u severozapadnu Makedoniju, u Polog. Pritisak dukađinskih fisova u ovom pravcu ogleda ce najpre u stalnim pljačkaškim pohodima. Još krajem XVI veka u jednom turskom dokumentu [iz 1595] navodi ce neka arnautska tajfa, razbojnička družina, koja je u više mahova upadala u pološka makedonska sela, gde je opljačkala, poubijala ili ranila mnoge seljake.^[16] Planine Korab, Šara, kao i venac koji dalje na severu odvaja Kosovo polje od Metohije, nazivali su ce "aramijskim planinama" [razbojničkim planinama]. Organizovani po tri stotine njih sa svojim barjaktarima, kako to opisuje R. Nikolić, prelazili su oni preko ovih planina dalje na istok i otimali po 5000 brava, vodeći pravu borbu u slučaju potere. Time su pripremali teren za naseljavanje. Za ove akcije, kao i za potonje selidbe, koristili su prevoje i doline u ovom planinskoj kompleksu; po Korabu je još 1914. godine bilo tragova aramijskih busija.^[17] Ipak, tek od druge polovine XVIII veka hrišćansko stanovništvo Pologa i njegova naselja počeli su da trpe najkrupnije promene, čije ce posledice i danas osećaju. U periodu dugom oko 150 godina doseljeni su mnogi muslimani Albanci, čije je prodiranje naročito bilo intenzivno u toku XIX veka. Zatim je nastupilo izvesno naseljavanje hrišćanskog slovenskog stanovništva iz Makedonije, Srbije i Albanije, pa veliko pregrupisavanje stanovništva po naseljima, uzmicanje našeg življa, prelaženje u islam [celih rodova i mnogo žena i devojaka], albanizovanje i drugo, o čemu sada ima dosta podataka u predanjima pojedinih rodova. U svemu tome ovde su presudnu ulogu odigrali politički, a ne ekonomski ili socijalni faktori [tetovske albanske paše i zulum]. Sukcesivnim doseljavanjem i prirodnim priraštajem u ovom razdoblju Albanci su ce u Pologu veoma raširili i brojno jako narasli, tako da su oni izvršili veliku etničku i versku promenu u oblasti.^[18] Do tih promena došlo je ne samo naseljavanjem odnosno razmnožavanjem Albanaca nego i postepenim a u krajnjem zbiru masovnim iseljavanjem slovenskog stanovništva. Etnički sastav Pologa, dakle, izmenjen je korenito tek u novije vreme: do početka XIX veka ovde su u većini hrišćani Sloveni, a danas "su u većem broju poloških sela Makedonci svedeni na uspomene koje potpuno blede". Istraživač ovoga kraja, Jovan Trifunoski, veli da ce u nekim selima prilikom ispitivanja osećao "kao kod samrtnika koji već izdiše", jer je u mnogim pološkim selima sve ugašeno i izgleda "kao da u njima nikada nije ni bilo Makedonaca".^[19] Islamizovanih i albanizovanih Makedonaca u seoskom stanovništvu Pologa je najmanje 7,71% od ukupnog broja Albanaca u ovoj oblasti, a sigurno ih ima još, jer ce svi ne mogu sa sigurnošću utvrditi, pošto su neki relativno davno poarbanašeni, pa su njihovi današnji potomci zaboravili svoje poreklo, a ima i takvih koji o poarbanašavanju ne pričaju i kada znaju. Iz severne Albanije vodi poreklo 88,72% svih poloških Albanaca. Početak doseljavanja sada postojećeg albanskog stanovništva u Polog pada oko sredine XVIII veka. Drugu grupu čine oni rodovi [oko 30 %] čiji su ce preci doseljavali u toku druge polovine XVIII veka, a treći period čine prva polovina XIX veka, kada Pologom vlada Abduraman-paša, Albanac, i kada ce doseljava najveći broj albanskih rodova [oko 50%].^[20]

Podrobnim istorijsko-antropogeografskim proučavanjem Pologa odlično je razjašnjen model čitave kolonizacije. Čak ni u šarplaninskoj župi Sirinić [u slivu Lepenca], tridesetak kilometara istočno od Prizrena, Albanaca nije bilo sve do sredine XVIII veka; oni ce u Sirinić naseljavaju u najvećem procentu u toku druge polovine XVIII i početkom XIX veka.^[21] Krupne etničke promene izvršene su i u Kačaničkoj klisuri i susednom Skopskom Dervenu tek od druge polovine XVIII i u XIX veku.^[22] U Skopsko polje Albanci ce spuštaju tek u prvoj polovini XIX veka, uglavnom za uprave Hamzi-paše, Albanca, koji je pomagao doseljavanje muslimanskih Albanaca iz Albanije odnosno iz etapnih oblasti njihovog preseljavanja, koji su dopirali u sva sela čineći zulum hrišćanskom stanovništvu. Svi Albanci u Skopskom polju su doseljenici.^[23]

Za metohijski kraj Has pod Paštrikom ustanovljeno je da je u njemu u toku XVII i XVIII veka "izvršena potpuna etnička smena: dotada čisto srpski kraj, postao je arbanaški".^[24] Postepenim naseljavanjem Albanaca i poarbanašivanjem islamizovanih Srba u krajnjoj liniji došlo je u drugoj polovini XIX veka [ne ranije!] do potpune izmene etničkog stanja u Xacy. Današnje albansko stanovništvo većinom je poreklom od srazmerno skorašnjih doseljenika iz prave Albanije, a malo je rodova koji su nesumnjivo ili vrlo verovatno starosedeoci i srpskog porekla, ili stariji doseljenici.^[25]

U svojoj monografiji o Metohiji Milisav Lutovac je sa mnogo razloga zaključio da je ta oblast bila još od srednjeg veka, ali i u XVI veku, "sa etničkog stanovišta, jedna od najhomogenijih srpskih pokrajina".^[26] Bitne promene ce događaju tek u XVII veku, i to krajem tog veka, sa opštim poremećajem usled ratova. Doduše, nije beznačajno da ce u samom Prizrenu i bližoj okolini etnički odnos bitno menja i srpsko stanovništvo izlaže najvećem pritisku tek u XIX veku. Tada su, na primer, katoličke pa islamizovane Fande iz Miridita naselile posede manastira svetog Marka i svetog Petra Koriškog kod Prizrena, a potom proterale i Srbe iz tih sela.^[27] I ovde je glavni talas albanskih kolonista prodirao iz Dukađina i Ljume, uz Drim i Beli Drim; čitava oblast južne Metohije bila je potom "odskočna daska" za dalji prodor i širenje na istok i jugoistok, u mnogo većoj meri nego onaj stari, srednjovekovni albanski "džep" oko Erenika [Ribnice], između Junika i Đakovice, severno od župe Has.

Tridesetih godina XIX veka je u Metohiji, u svakom slučaju, stanovništvo bilo izmešano. Statistike iz toga perioda su prilično nepouzdane, ali je sigurno da su osnovne etničke grupe Srbi i Albanci, i da ce Albanci javlja ju kao većina samo u jednom delu ove oblasti, dok su "na ostaloj teritoriji pećkog, prizrenskog i prištinskog pašaluka masu stanovništva predstavljali Srbi; većih albanskih oaza van Metohije bilo je tada u Kačaniku, planinskom predelu Golaka, u Labu i jugozapadnoj podgorini Kopaonika ["Mitrovačka Šalja"], u Gornjoj Toplici sa centrom u Kuršumliji, i u Pešteru".^[28] Zaslužuju pažnju brojke iz statističko-etnografskog pregleda koji daje Jozef Miler, prema stanju u 1838. godini. On daje podatke za tri varoši - Peć, Prizren i Đakovicu, ali su mu glavna statistička obeležja verska i jezička pripadnost.^[29] U Peći je od ukupnog stanovništva 92,09% Srba, ali od toga je 2108 kuća muslimanskih [srpskog maternjeg jezika, dakle islamizovanih ali još ne i albanizovanih Srba!], prema 102 hrišćanske srpske kuće [tj. 95,4% prema 4,6%]. Albanaca katolika i muslimana zajedno, po Mileru, u Peći je svega 4,17%. Miler dodaje da je Peć pre pada Despotovine [1459] bila mnogo veća varoš, ali je potom broj stanovnika opao usled višekratnog iseljavanja Srba - 1459, 1481, 1690, i 1740. godine. U Prizrenu je Albanaca katolika i muslimana zajedno, po Mileru, svega jedna šestina [4150 Albanaca od 24.950 stanovnika], Srba hrišćana i muslimana oko 4/5, tj. 18.385 stanovnika; Cincara je 1/12, a Turaka Osmanlija svega 1/60. Ukupno je 6000 kuća, 24.950 stanovnika. Jevtu Dedijera, koji 1913. godine piše o Novoj Srbiji, iznenađuje veliki broj prizrenskih Srba, ali dodaje da nema razloga ne verovati Mileru, koji je u svojoj statistici upotrebio turske haračke spiskove. Zanimljivo je da među prizrenskim Srbima ima malo starinaca: većinom su to doseljenici iz obližnjih sela i varoši, zatim iz Tetova, Debra, Crne Gore i Tikveša.^[30] Đakovica je tada pretežno albanska varoš: Albanaca muslimana i katolika je 80,76% [17.000], a Srba hrišćana i nealbanizovanih muslimana, tj. muslimana srpskog jezika, 18,05% [3800]. Dok je u Peći, Prizrenu i Đakovici živelo oko 58.000 varoškog stanovništva, dotle je u sva tri okruga bilo ukupno 195.000 lica [pećki - 65.000, prizrenski - 78.000, đakovički - 52.000]; od toga je hrišćana [Slovena, Arbanasa i Cincara] 81.000 [pećki - 31.000, prizrenski - 29.000, đakovički - 21.000]. U pećkom i prizrenskom pašaluku hrišćani su prema muslimanima u odnosu 81.000 prema 114.000, tj. 41,54% prema 58,46%. Svakako da je i po selima, slično slučaju u Peći, primećuje V. Stojančević, bilo Srba muslimana. Po etničkom poreklu, po govornoj osnovi, velika većina stanovništva govorila je srpskim jezikom, pošto islamizacija tada još nije dovela i do albanizacije. Zanimljivi ce odnosi dobijaju dubljom analizom: u pećkom okrugu, kada ce oduzme broj varoškog stanovništva [oko 11.000 muslimana prema 1000 hrišćana, ukupno oko 12.000], u unutrašnjosti sandžaka živi oko 30.000 hrišćana i samo 23.000 muslimana, što znači da Srbi 1838. godine čine većinu seoskog stanovništva u pećkom okrugu [56,6%]. Albanska većina dobija ce u đakovičkom okrugu, gde ce naročito oseća prisustvo katoličkih Albanaca, ali je tu bilo i islamizovanih Srba: svih 300 muslimanskih stanovnika sela Zlokuće su, po Mileru, islamizovani Srbi. U prizrenskom okrugu je situacija najmanje povoljna za hrišćane: dok u samoj varoši Srba ima oko 4/5 [zajedno s malim brojem islamizovanih, to su uglavnom pravoslavni hrišćani], dotle u selima na 45.000 muslimana dolazi samo oko 8000 hrišćana, tj, skoro 85:15. Stojančević zaključuje ispravno da su ovde raniji procesi islamizacije ostavili najveće posledice. Osnovnu masu muslimana u prizrenskom okrugu činili su islamizovani Srbi i albanski doseljenici uglavnom iz susednih krajeva, ali i iz Albanije. Glavno područje islamizovanih Srba ovde je, svakako, Gora, zatim Sredska i predeo oko Orahovca u Metohiji. Jedan deo ranije islamizovanih Srba s kraja XVIII i početka XIX veka pretopio ce u Arbanase, o čemu svedoči Ami Bue oko 1840. godine. Ho ipak, ukupna analiza Milerovih i drugih podataka pokazuje da je, "kako po svemu izgleda", krajem prve polovine XIX veka srpski etnički elemenat bio pretežniji od albanskog, premda ce procesom islamizacije i albanizacije smanjivao u korist ovog drugog.

Takvo je stanje metohijskog područja, gde ce, bez obzira na pogranični karakter ove oblasti i njenu neposrednu blizinu maticama albanskog migracionog talasa, održava kakva-takva etnička ravnoteža, čak mestimice i sa srpskom većinom, čitavih 150 godina posle velike seobe. Albanska kolonizacija tekla je dalje na istok u ovom razdoblju sa još slabijim demografskim efektom. U tom pogledu je veoma značajna situacija oblasti Kosova u užem smislu reči, koja je u odnosu prema metohijskoj oblasti bila sledeća etapna zona širenja i naseljavanja albanskog naroda. Seosku masu stanovništva su na Kosovu za prvih vekova turske vladavine činili hrišćani, Srbi. Albanaca, i to ne samo muslimana nego i hrišćana, praktično nije bilo na Kosovu ni početkom XVI veka ni docnije u XVII veku.^[31] Najveći broj Albanaca doseljen je na Kosovo od sredine XVIII veka pa do četvrte decenije prošlog veka.^[32] Presudan poremećaj ravnoteže dogodiće ce još kasnije, sa pristizanjem i naseljavanjem u ovim krajevima albanskih izbeglica ["muhadžira"] iz oslobođenih krajeva Srbije posle 1878, o čemu će posebno biti reči.

Kosovo je, inače, ključna oblast za dalje nastupanje Albanaca prema istoku i severoistoku. Iz južnog dela Kosova plavila je albanska naseljenička reka oblast Gornje Morave i Izmornik, tzv. "Kosovsko Pomoravlje". Intenzivno doseljavanje nastaje tek od kraja XVII veka i traje blizu sto pedeset godina, sukcesivno, u etapama.^[33] Severno od Gornje Morave ce prostire Novobrdska Kriva reka, značajna srednjovekovna srpska oblast. I ovde do naseljavanja Albanaca dolazi najranije krajem XVII i početkom XVIII veka, a ne sa dolaskom Turaka. Pre kraja XVII veka Albanaca nikako nije ni bilo u Krivoj reci, sem nešto rudara u Novom Brdu; presudna promena u etničkom odnosu je tek 1878. godine.^[34] Istočno od Gornje Morave i Izmornika je široka oblast Kumanovsko-preševska Crna gora. Tu su Albanci počeli da ce doseljavaju tek u drugoj polovini XVIII veka, u vidu sitnih seoba, "čiji je krajnji iznos vrlo znatan, i koje ce odmah ne zapažaju"; prema zaključcima Jovana Cvijića sitnije dugotrajne migracije, koje prolaze neopaženo, najviše menjaju etnički sastav pojedinih oblasti.^[35] Još kasnije su ce Albanci muslimani naselili u Moravici.^[36] Kumanovska oblast je, takođe, oblast izmešanog stanovništva, uglavnom od XVIII veka. Prema proučavanju J. Hadži-Vasiljevića, Albanci su 1909. godine činili jednu četvrtinu kaze [sreza]. Tridesetih godina XIX veka oni su prešli liniju današnje železničke pruge i ispeli ce na sam venac Rujna [selo Suševo], ali do Kozjaka nisu dospeli. Pretopili su znatan procenat srpskoga elementa.^[37] Preševska oblast, u osnovnim crtama, pruža sličnu etnografsku sliku kao kumanovska oblast. Srbi su u vreme Hadži-Vasiljevićevih istraživanja [u oči balkanskog rata] sačinjavali dve trećine stanovništva; srpski elemenat zauzimao je istočne, a albanski zapadne krajeve oblasti. Kompaktna masa albanskog stanovništva je u podnožju Karadaga i u Moravici. Srpsko-albanska etnička granica je početkom ovog veka dolina Moravice i zapadno podnožje Rujna. Od 35 mesta tada su već 24 čisto albanska; no velik je i broj albanizovanih Srba.^[38]

Sa Kosova je albanska kolonizacija zahvatila Lab odnosno Malo Kosovo,^[39] a preko ove oblasti i prevoja na Prepolcu spustila ce ova struja u Toplicu. Toplički grad Prokuplje bio je sve do 1878. mešovito naselje Albanaca, Srba, Čerkeza, Cigana i Jevreja, sa znatnom albanskom većinom.^[40] U drugoj polovini XIX veka krajnji albanski izdanci preko Toplice bili su već na domaku Niša. Najudaljenija srpska sela u pravcu Niša u koja su Albanci prodrli bila su: Novo Selo, Gornja Devča, Donja Devča, Klisurica, Džigolj, Kordinci, Lukomir i Vlahovo. Ekspanzija je po svom rezultatu bila brza, mada je njen tok bio postepen. Na primer, u popisu knezova srpskih sela prokupačke nahije iz 1743. većina je sigurno srpska, ali već pred rat 1876. u mnogim ovim selima nije više bilo nijednog Srbina. Centar Toplice u toku njene albanizacije bio je u stvari varoš Kuršumlija.^[41]

U Poljanicu i veterničku Klisuru Albanci su ce počeli doseljavati tek od druge polovine XVIII veka, kada su te oblasti bile naseljene srpskim narodom, kao i sva sela zapadno od Poljanice, otkuda su Albanci nadirali. Do 1878. godine u Poljanici i Klisuri bilo je nekih 18 albanskih sela. U blizini oblasti Vinogošte [starom Inogoštu] Albanaca je tada bilo u selu Lepenici, a u neposrednoj blizini Vranja nalazilo ce 8 albanskih sela. Ranije nego u Poljanici Albanci su ce naselili u Masurici. Izgleda da su u ovu oblast oko današnje Surdulice, na desnoj strani Južne Morave, došli kao katolici, pa su potom primili islam, verovatno još u drugoj polovini XVII ili početkom XVIII veka.^[42]

Pokret Malisora prema severu, bez obzira na izvesnu sputanost i ograničeni efekat tih migracija, nije od manjeg značaja nego prodor širokog snažnog talasa dukađinske struje ka Moravi i Sofiji. On zaslužuje punu pažnju, ne samo zato što ce odvijao u prostoru tzv. "bosanskog puta", koji će kao jedan od glavnih strategijskih pravaca na Balkanu biti predmet sporova i borbe velikih sila, nego i zbog toga što je u pitanju oblast u najneospornijem smislu srpska - oblast Stare Raške. To je, kako ce zna iz istorije srednjeg veka, onaj pravi, etnički i civilizacijski najplodniji zametak srpske države i kulture. Oblast ce prostire u slivovima Lima, Ibra i Tape. Čitavim svojim južnim pojasom ona ce naslanja na zonu izuzetno snažne albanske kolonizacije, na Kosovo i Metohiju, ali i na matične severnoalbanske oblasti Velike Malesije. Otuda je i ona postala objekat albanske ekspanzije, pre svega kao izrazito stočarska oblast, a potom i kao zona važnih balkanskih komunikacija. No, treba načiniti razliku između mirnih seoba, koje su ce nastavile na nekadašnja srednjovekovna stočarska kretanja albanskih, crnogorskih i vlaških plemena, i militantnog, osvajačkog posedanja ili planske kolonizacije, koju je vršila ili štitila turska vlast. Prvi je slučaj Rugova, u srednjem veku srpske oblasti.^[43] Prvi'pomen Albanaca u Rugovu je iz 1737, kada je patrijarh Arsenije IV Jovanović prebegao iz Peći preko Rugova u Vasojeviće; patrijarh je gostoljubivo primljen u arbanaškim "stanovima", privremenim letnjim stočarskim naseobinama u planini. Tradicija Rugovaca zna da su njihovi preci najpre ovamo dolazili sa stokom samo leti, te da su oni za pašu koristili ne samo današnje rugovske planine već i Murgaš, Smiljevicu, Hailu, Glođiju, Štedin i Nićinat. Vremenom su počeli pojedinci da ostaju i da ce tu stalno naseljavaju. Danas u Rugovu žive isključivo Albanci muslimanske vere, poreklom iz malisorskog katoličkog plemena Klimenata, u izvorištu Cijevne u Prokletijama, koji su ce doselili verovatno u prvoj polovini XVIII veka.^[44]

Jugozapadno od Rugova, u gornjem Polimlju, nalazi ce Plavsko-gusinjska oblast, srednjovekovna župa Plav, u to doba prilično gusto naseljena samo Srbima. To ce vidi iz Skadarskog deftera [1485], ali i iz popisa Skadarskog sandžaka od Marjana Bolice, sto trideset godina kasnije [1614]. Od sredine XVII veka počinju ce samovoljno naseljavati po ovoj kotlini albanski Klimenti i Kuči, konkurišući drugim srpskim i albanskim doseljenicima iz Malesije i Crne Gore koji su bili muslimanske vere, ali pretežno srpskog jezika. Obe varošice, Plav i Gusinje, bile su takođe sa mešovitim stanovništvom, čiji je maternji jezik bio srpski. U oblasti ce održalo pored srpskog stanovništva u manjoj meri i muslimansko stanovništvo srpskog porekla i jezika, kao i albansko stanovništvo. Srpske su ostale oblasti Zla Rijeka [oko današnje Andrijevice] i naročito Budimlja [oko Berana-Ivangrada], koja je bila velika i nesavladljiva prepreka za albansko i srpsko muslimansko stanovništvo župe Bihor [oko Bijelog Polja]. Srpske porodice iz crnogorskih Brda, doseljene ovamo, primale su islam, a dovođene su i muslimanske porodice srpskog jezika iz udaljenih krajeva [neki čak iz Osijeka, posle pada Slavonije u austrijske ruke]. Nekoliko je slojeva stanovništva od srednjeg veka do danas, ali ogromnu većinu sačinjavaju brđanski doseljenici posle 1690. godine.^[45] Istočno od Bihora i Korita su župe Rožaje i Štavica u izvorištu Ibra, gde je preovladalo muslimansko i srpsko-albansko stanovništvo [pravoslavni Kuči i latinski Klimenti]. Međutim, albanski ce etnikum ovde nije održao: obe zajednice, bez obzira na veru i poreklo, govore samo srpski, jedino četiri mala sela govore albanski.^[46] Najveći etnički poremećaj desio ce kasno, tek posle 1878, kada su planski kolonizovani muslimani srpskog porekla. Oblast Ibarski Kolašin, niz Ibar do njegovog skretanja na sever, smenjuje svoje srpsko stanovništvo krajem XVII veka, no svi pokušaji Albanaca iz Metohijskog Podgora da ce prošire na sever prema Novom Pazaru lomili su ce o kolašinski otpor, naročito naroda sela Brnjaci. Oni su za poslednjih sto godina bili bedem prema albanskom nadiranju iz Metohije i niz Ibar.^[47] Novopazarska kotlina, između Rogozne, Golije i Pešterske visoravni, politički je i duhovni centar najstarije srpske države. Gusto naseljena Srbima do velikih seoba, ona ni tada nije potpuno zapustela. Jedan deo Srba je islamizovan; to su muslimani srpskog govornog jezika, oblast ka kojoj je naročito gravitirala malisorska struja iz Albanije, odnosno iz Metohije i sa Kosova, ali bez uspeha. Međutim, u samom geografskom centru oblasti Stare Raške nalazi ce Pešter, "tranzitno-etapna oblast u kretanju stanovništva". Njeno naseljavanje nesrpskim elementom plod je planske kolonizacije od strane turske vlasti, a ne spontanog preseljavanja stanovništva. Posle učešća Klimenata u austrijskom ratu protiv Turske skadarski vezir Hodaverdi-paša Mahmudbegović, u nameri da ce oslobodi njihovog pritiska na Skadar, silom preseljava jedan deo katoličkih Klimenata iz Malesije na Pešter 1700. godine, pa je to ujedno i "prva strana etnička grupacija doseljena sa strane u oblast Stare Raške, koju su u svojim radovima zabeležili Jovan Cvijić i Jovan Tomić". Njihova je dalja sudbina veoma složena: izloženi pritisku da prime islam neki ce vraćaju boreći ce u Malesiju [1700, 1711], tako da od prve kolonizacije ostaje malo kuća na Pešteru - od 274 kuće samo 50. Ho taj ostatak je ipak jezgro oko kojeg ce potom okupljaju novi doseljenici iz Malesije, pa i crnogorskih Brda.

Posle srpskih ustanaka početkom XIX veka, primećuje Milisav Lutovac, Turci počinju da poklanjaju veću pažnju ranije zabačenim i sporednim krajevima, obnavljaju stara i podižu nova uporišta za odbranu i širenje islama. Tako nastaju, pored Novog Pazara i Prijepolja, Bijelo Polje, Rožaje, Kolašin, Plav itd. Podstiče ce islamizacija, kao i aglomeracija muslimanskog stanovništva sa raznih strana na ovom području, koje time dobija karakter vojne krajine. Najsudbonosnije promene dogodiće ce, ipak, tek posle 1878, kada ce ovde naseljavaju muhadžiri iz okolnih krajeva Crne Gore i Bosne, čime ce otvara proces svojevrsne heterogenizacije cele oblasti. U svemu tome Albanci nisu uspeli da uhvate dubljeg korena, ali je ova oblast - od 1878. poznata kao Novopazarski sandžak - zbog svoje nove muslimanske koncentracije postala izuzetno značajna za srpski narod, presecajući prirodnu vezu između Crne Gore i oslobođene Srbije na veoma sličan način kao što je kosovsko-metohijski albanski "klin" presekao prirodnu i društvenu vezu srpskog naroda Moravske Srbije sa Makedonijom.^[48]

¹ R. Nikolić, Širenje Arnauta. 121-122.

² J. Cvijić, Balk. poluostrvo, 139.

³ J. Cvijić, Osnove III, 1169.

⁴ J. Cvijić, Metanast kretanja, 3.

⁵ J. Cvijić, Osnove III, 1167.

⁶ S. Stijović, Onomastika istočnog dela Metohijskog (Pećkog) Podgora, OP 1 (1979) 238-239.

⁷ Prema istraživanjima s početka ovog veka, slovenskog stanovništva bilo je zapadno od Ohridskog jezera u srednjoj Albaniji skoro do Elbasana još u tursko doba (Mokra, Opara, ušće Vojuše, Arzen, Drimkol, Golo brdo, Čermenika, Bulčiza, Mati itd.): J. Cvijić, Balk. poluostrvo, 197-198

⁸ J. Trifunoski, Polog, 60.

⁹ T. Smiljanić, Mijaci, 38-40.

¹⁰ A. Urošević. Gornja Morava, 71.

¹¹ A. Urošević, Gornja Morava, 76.

¹² "Golo brdo na levoj i manastir Sv. Jovan Bigorski na desnoj obali Drima, u dolini Radike, bili su bedemi koji su zaustavljali arbanaško prodiranje. Južno i severno Arbanasi su otišli dalje u Makedoniju i Staru Srbiju" (J. Cvijić, Balk. poluostrvo, 198).

¹³ J. Cvijić, Metanast. kretanja, 16-18.

¹⁴ M. Lutovac, Gora i Opolje, 262.

¹⁵ M. Lutovac, Gora i Opolje, 278.

¹⁶ J. Trifunoski, Polog, 38.

¹⁷ P. Nikolić, Širenje Arnauta, 111-112.

¹⁸ J. Trifunoski, Polog, 38-39, 50-51.

¹⁹ J. Trifunoski, Polog, 65-66.

²⁰ J. Trifunoski, Polog, 71-74.

²¹ A. Urošević, Sirinić, 131, 154. I ovde ce može pratiti proces islamizacije i albanizacije: samo je procent poarbanašenih Srba ustanovljen u manjem obimu nego u Pologu: 2,20%. Međutim, Albanci u Siriniću nisu (do 1938) uspeli da osvoje većinu: Srba je 71,60% domova, a Albanaca 26,20% domova: A. Urošević, Sirinić, 152.

²² J. Trifunoski, Kačanička klisura, 484, 495; isti, Skopski Derven, 313, 322, 327, 330-331, 346 itd.

²³ J. Trifunoski, Skopsko Polje, 358.

²⁴ M. Filipović, Has, 6.

²⁵ M. Filipović, Has, 22. i d.

²⁶ M. Lutovac, La Metohija. Etude de géographie humaine. Paris 1935, 66; isti, Značaj Kosova, 8.

²⁷ P. Kostić, Crkv. život, 136.

²⁸ V. Stojančević, Južnosl. narodi, 327-328.

²⁹ Podaci J. Milera ovde prema V. Stojančeviću, Južnosl. narodi, 328-330.

³⁰ J. Dedijer, Nova Srbija, Beograd 1913, 260-261.

³¹ Vid.: O. L. Barkan, Les deportations comme methode de peuplement et de la colonisation dans l'Empire Ottoman, Revue de la Faculte des Sciences Economique de I' Universite d'Istambul 11 (1949-1950) No 1-4, posebno etnografsku kartu u prilogu; upor. A. Urošević, Stanovništvo Balkanskog poluostrva, ZREI 4 (1962).

³² A. Urošević, Kosovo, 79.

³³ A. Urošević, Gornja Morava, 76.

³⁴ A. Urošević, Novobrd. Kriva Reka, 33-37.

³⁵ J. Trifunoski, Kuman.- preševska Crna Gora, 81-82, 103; upor. J. Cvijić, Balk. poluostrvo, 144-145.

³⁶ J. Trifunoski, Moravica, 233.

³⁷ J. Hadži-Vasiljević, Južna Stara Srbija I 172, 178.

³⁸ J. Hadži-Vasiljević, Južna Stara Srbija II, 129, 133, 140.

³⁹ O ovoj oblasti studija K Ristić, Malo Kosovo: nav. prema M. Lutovac, Značaj Kosova, nap. 16.

⁴⁰ P. Pavlović, Seobe Srba i Arbanasa, 57.

⁴¹ P. Pavlović, Seobe Srba i Arbanasa, 71-72, nap 61.

⁴² P. Nikolić, Širenje Arnauta, 123, 125-126.

⁴³ Srpsku etimologiju ovog toponima utvrdila je M. Grković, O toponimu Rugova OP 3 (1982) 187-189.

⁴⁴ M. Barjaktarović, Rugova 172-174, 178.

⁴⁵ M. Lutovac, Bihor i Korita. 28-45.

⁴⁶ M. Lutovac, Rožaje i Štavica passim. Vid.: I. Kosančić (= Mita Dimitrijević), Novo Pazarski Sandžak i njegov etnički problem, Beograd 1912, 21-24, 63-64.

⁴⁷ M. Lutovac, Ibarski Kolašin. 103-105, 115, 119.

⁴⁸ M. Lutovac, O etničkim promenama, 205-229.

4. Način albanske kolonizacije i iseljavanja Srba

Naseljavanje Albanaca u srpskim zemljama od XVII veka do našeg doba ostavilo je u istorijskoj svesti srpskog naroda krvavi trag nasilja. Za dolazak i prisustvo albanskih doseljenika vezuju ce mnoga predanja o masovnom i pojedinačnom zulumu, o pljački, pogromu i proterivanju Srba sa svoje zemlje. Iako su lični odnosi među ljudima i susedima razne narodnosti mogli da budu, pa su i bivali dobri, ukupna slika albanske kolonizacije je mračna, i tu zaista nikakva ulepšavanja nisu mogućna niti umesna. Istorijska svest naroda ce opravdava masom činjenica, veoma određenih i nimalo legendarnih. Ne može ce o tome, dakle, govoriti kao o "preterivanju"; nije u skladu sa istorijskom istinom priča o "prirodnom" silasku prenaseljenih pastira sa gladne planine u plodnu, tobož napuštenu ravnicu. Postoji u naše vreme i takva težnja da ce istorija albanskih seoba podvrgne izvesnom "kozmetičkom tretmanu". Tako, na primer, u drugom izdanju Enciklopedije Jugoslavije o albanskim seobama kaže redakcija tek ovoliko: "novo naseljavanje Albanaca u opustošena područja mijenjalo [je] narodnosnu sliku stanovništva. Albanske seobe nisu bile samo dio smišljena plana turske države da napuči opustjele krajeve radi svojih poreznih i vojnih potreba, kako su to činile sve države, nego i posljedica teških životnih prilika brđana i stočara, neizbježan gospodarski proces nadiranja prema plodnim dolinama na Kosovu i u Makedoniji, uzrokovan glađu za zemljom i potenciran time što su nakon ratova i seoba ostajala rijetko naseljena ili pusta područja".^[1] Ovakvim ce tumačenjem albanskih seoba sasvim olako prelazi preko činjenice da su ta "pastirska" kretanja značila, u stvari, i u krajnjem svom rezultatu, osvajanje i otimanje tuđe zemlje i uništavanje srpskog naroda na njegovom matičnom istorijskom području. Isto tako, time ce prećutkuje okolnost da su nasilje nad srpskim narodom albanski brđani i stočari vršili pod okriljem tuđinske, osmanlijske vlasti, koristeći sve prednosti koje je islamski poredak davao muslimanima u odnosu na obespravljenu hrišćansku raju. Time ce, najzad, potpuno zataškava jedna bitna činjenica - da su albanskom kolonizacijom tokom poslednja dva veka naterane na iseljavanje i prognane ogromne mase srpskog naroda, i da to nikako nije naseljavanje "retko naseljenih i pustih" područja, već upravo infiltracija, razbijanje i denacionalizacija kompaktnih i gusto naseljenih oblasti.

Potiskivanje makedonskih Mijaka iz debarskog kraja, na primer, rečito ilustruje taj proces. Krajem XVIII veka, pretvaranjem varoši Debra u centar albanskih begova i spahija, bez obzira na to da li su to odmetnici ili štićenici sultanovi, nasilje nad Mijacima postaje nepodnošljivo, te ce raseljavaju čitava sela. U Starom Selu između Galičnika i Sušice ljudi su zbog velikog zuluma morali po svršenom poslu zakopavati "sač" i "čerepna" da ne bi dali dokaza da imaju hleba, jer im je od usta otiman; najzad su morali da ce pasele.^[2] Pogotovu u razdobljima većeg osamostaljivanja albanskih begova na području Debra početkom XIX veka kolonizacija je dobila razmere genocida. Neki Dalib-beg u Debru sistematski je naseljavao Albance iz srednje i severne Albanije u Gornjoj Reci. Slao je Albance tamo kao svoje poverenike i čuvare, preko njih prikupljao porezu i desetak, pa su za ovima mnogi drugi Albanci došli u Gornju Reku kao ovčari, kozari i sluge. No, kao muslimani, oni su povlašćeni među hrišćanima, i niko im nije mogao stati na put da ne čine bezakonja. Albanci su tako zauzimali zemljište hrišćana u selima Vrbjanu, Dubovu, Trnici, Štirovici itd. U Tanušu zbog ovih zuluma takođe nije ostalo hrišćana. U ostalim selima Gornje Reke stare hrišćanske porodice održavale su ce na taj način što su ce neke poturčile. Pod pritiskom Albanaca u Gornjoj Reci došlo je i do pomeranja mijačkih porodica na istok.^[3] Središte nasilnika je Trnica i Štirovica. U blizini Trnice postoji pećina zvana Špela Amet Šereta, gde je ovaj zlikovac umorio preko sto ljudi. Tu je bačen i stari učitelj srpski, poslednji od stare škole, Hadži-Jermontović iz Vrbena. Ubiti hrišćanina nije značilo ništa. Kad ubiju hrišćanina, veli istraživač ove oblasti Toma Smiljanić, govorili bi Arnauti jedni drugima: "Ska nurdžon! Je vrau nji Škin!" [Nije ništa! Ubijen je jedan Sloven!].^[4]

Kičevija pruža masu primera brutalnog nasilja i genocida. Kod crkve iz XIV veka u selu Lazarovci nalazi ce groblje sa natpisima, po kojima ce vidi da je retko ko od domaćina umro prirodnom smrću, već su ih Albanci nemilice ubijali. "Mije sme pađale od of na lele!", kažu ljudi. Kada je neki Arbanas ubio sina jednoj Srpkinji, priča T. Smiljanić, niko nije smeo da joj priđe i da je teši. Prišao joj je ubica i rekao: "Ćuti! ćuti! Ete mu bilo pisano ja da ga ubijam!" - na šta mu je majka ubijenoga odgovorila: "Hvala ti, kada ce bar ti nađe da me utešiš".^[5] Starinačko stanovništvo pravoslavnog sela Trajčevog Dola [sada Trapči Dol] bilo je brsjačko, ali ce razbeglo prema Kičevu osamdesetih godina XVIII veka, kada su na njih napali Albanci iz Zajasa.^[6] Ima, pak, i primera odlučnog i uspešnog otpora. Selo Tajmišta, nastalo u zbegu, pružalo je organizovan otpor; selo su kačaci palili više puta, ali ce ono ipak održalo prkoseći svim nedaćama.^[7]

Istorija albanskog naseljavanja Pologa ima u svom središtu upravo uzdizanje u vlasti tetovskih paša albanskog porekla. Okruženi albanskim "tajfama", koje su zalazile u sva sela čineći zulum hrišćanskom stanovništvu, oni su najviše doprineli da ce etnički lik Pologa toliko izmeni. Zbog albanskih zuluma narod je bežao iz svojih starih naselja i prikupljao ce u drugim većim selima ili varošicama, ili ce iseljavao iz oblasti, pa su ce u tako ispražnjena sela uvlačili i preovladavali doseljeni muslimani Albanci [Katranje, Gornje Fališe, Jarebino itd.]. Masovno razbojništvo kačaka [odmetnika] još od XVIII veka predstavlja, sa druge strane, izvor trajne nesigurnosti i iseljavanja Položana: poznata su mnogobrojna jatačka sela, oslonac kačaka u ovoj oblasti [Đurđevište, Kalište, Pršovce, Simnjica i dr.]. Najdalje do sredine XIX veka Albanci su uspeli da pobiju sve narodne glavare koji su sa manje ili više uspeha štitili sela i organizovali oružani otpor naroda.^[8]

Podaci o iseljenicima u Pologu ukazuju da je pravoslavnog stanovništva ranije bilo skoro u svim današnjim selima [137 sela], a takođe i u nekim danas raseljenim selima. Sada od postojećih poloških sela u 65 njih nema više nijednog pravoslavnog žitelja; vidi ce, isto tako, da je naš svet napuštao Polog samo kada više u njemu nije mogao opstati: neke je isteralo to što su im zemlju oduzeli doseljeni muslimani, drugi su bežali zbog ubistva, iz straha od osvete, zbog siromaštva i sličnog.^[9] Pošto bi ce pojedini Albanci naselili u pološka sela, njihove porodice su i dalje održavale veze sa svojim krajem u severnoj Albaniji. Ha taj način su stalno privlačili rođake i poznanike, čim bi ce iz matične oblasti iselio jedan član, sa njim su ce i drugi selili onamo gde već imaju saplemenika.^[10] Doseljavanje Albanaca mahom ce vršilo u manjim grupama, ponekad i pojedinačno. U početku je taj proces, ako izuzmemo grupna nasilja organizovanih kačačkih družina, tekao nešto mirnije, jer su novi doseljenici bili malobrojni prema starijem zatečenom stanovništvu. Osim toga, doseljenici su živeli samo po pojedinim mestima, a zemlje i paše bilo je u obilju, tako da starinci nisu odmah ni uvideli opasnost koja im preti od doseljenika. Priraštajem prošireni posle naseljavanja, Albanci zahvataju mnogo zemlje i razmnožavaju više stoke, tako da je sukob između njih i starinaca postao neminovan. Ishod je po pravilu bio porazan za starince, pri čemu su u ovoj borbi Albanci, kao povlašćen elemenat, ispoljili veću energiju nego starinci i punu bezobzirnost prema ovima. U mnogim pološkim selima mogu ce prikupiti podaci i uspomene o sukobima i borbama između doseljenika i starinaca. Ovi su ce znatnim delom iseljavali, ali su jednim delom i satirani. Održali su ce samo mestimično, po ivicama svoje stare oblasti, u bednim prilikama.^[11] Vredi navesti nekoliko primera iz Pologa. Od kako su u selo Forino počeli da ce doseljavaju muslimani Albanci, makedonski stanovnici u toku XIX veka postepeno su ce iseljavali, dok ce nisu sasvim iselili [tek početkom XX veka]. Neki Manasija sa decom bio je poslednji Makedonac pravoslavne vere u Forinu. Njega su zajedno sa sinom Stojkom ubili seoski Albanci oko 1936; poslednja kuća Makedonaca u ovom selu razorena je posle ovoga rata.^[12] Selo Korito bilo je makedonsko, a sada je albansko. Albanci su ce doselili u vreme tetovskih paša početkom XIX veka; paša je precima današnjih rodova najpre nudio da ce nasele na kotlinskom dnu kod sela Tenova, ali su ovi imali dosta stoke, naročito ovaca, te su zbog podesne paše izabrali Korito na Suhoj gori.^[13] U Lopušnik su ce krajem XVIII veka doselila braća Musli, Islam i Uko, iz albanskog sela Srbinova, a po pozivu Makedonaca iz Belovišta da im budu "sejmeni" [čuvari]. Posle doseljenja oni su "so zulum" kupili zemljište u Lopušniku, plativši vlasnicima samo 60 groša, i tako su na tom zemljištu Albanci osnovali posebno naselje.^[14] Zabačeno selo Železno Rečane bilo je naročito od početka XIX veka često napadano i pljačkano, a ljudi mu za sitnice ubijani ["trgan narod", kako vele meštani].^[15] Seljake iz Gornje Đonovice su ubijali na paši, u šumi, na njivama, grabili im stoku itd.^[16] Stara Simnjica i njen pravoslavni manastir potpuno su propali u jednom od austrijsko-turskih ratova. Za vreme tih događaja u Simnjicu su došle tri albanske porodice iz Mata u Albaniji. One su pozvale u pomoć Albance iz Padališta i Srbinova i sa njima napali na Simnjicu i na manastir. Od kaluđera ostao je u životu jedan, koji ce prilikom napada nije desio u manastiru, a ostali su bili pobijeni; iguman je bio zapaljen. Albanci koji su raselili staro selo i razorili manastir ostali su u Simnjici. Da ne bi bili malobrojni, oni su kasnije pozivali i druge saplemenike iz Albanije da dođu u njihovo naselje, pa je tako Simnjica postala muslimansko-albansko selo.^[17] U selu Džepčištu nalazio ce manastir sv. Bogorodice. Jednom, kada je narod bio skupljen u manastiru, došli su "Turci" [muslimanski Albanci] i zapalili manastir zajedno s narodom.^[18]

Potpuno ista slika dobija ce i proučavanjem oblasti na glavnom udaru albanske ekspanzije tokom XVIII-XIX veka, od Metohije do Toplice i Masurice. Kolonizacija Albanaca je od samog početka praćena nepodnošljivim terorom, koji je, uzet u svojoj ukupnosti, uzrok masovnom iseljavanju Srba. Na Kosovu u užem smislu, na primer, proučavanje uzroka za iseljavanje Srba iz njihovog zavičaja ili iz etapne oblasti njihovog povlačenja pred albanskim valom otkriva upravo te činioce Navešćemo samo nekoliko primera. Dogandžići u donjoj Gušterici su izbegli od Tetova zato što su poubijali aramije [albanske razbojnike] u svojoj kući. I Karalići u Konjuhu napustili su pećki kraj pošto su ubili nekog Albanca itd. Ova ubistva su dolazila u odbrani časti ili imanja. Neki su zbog tih nasilja napuštali kuće i imanja i selili ce i bez "padanja na krv". Sojevci u Topličanu iselili su ce iz Sojeva u Gornjoj Moravi zato što kao kovači nisu hteli Albancima da kuju motike preko reda, a Boškovići u Babinom Mostu su napustili svoje selo Borčane "u Karađorđevo vreme", jer su, kako im predanje veli, Arbanasi tada na planini zbog bune u Srbiji činili veliki zulum. Iseljavali su ce Srbi i da izbegnu prisilno poturčivanje.^[19] U zauzimanju zemlje za svoja naselja Albanci su vrlo često bili bezobzirni, a kada su nailazili na otpor u tome, njihova je agresivnost bila još bezobzirnija.^[20] Srpsko stanovništvo dobeglo u oblast Gornje Morave napustilo je svoj zavičaj uglavnom zbog zuluma, u koje spadaju ubistva, pljačke, otimanje imanja i žena i slično.^[21] Velika albanska nasilja, u različitim oblicima, glavni su uzrok i seljakanju srpskog naroda u samoj oblasti Gornje Morave. Vrbičani su u Komanac pobegli "od gađanje", tj. od pokušaja ubistva od strane Albanaca. Jancići su iz Žegre prešli u Donju Budrigu, jer su im tamo Albanci ugrabili dve devojke, pa hteli i treću. Reč "zulum" označava ovde sva nasilja i nečoveštva, pod njom ce podrazumeva ucena ["rabuš"], ubistvo, proterivanje sa imanja i otimanje imanja, "pečenje" užeženim vršnikom, "udaranje na obraz" [silovanje], rad na poturčivanju itd. Zulum je bio toliko neizdržljiv da ce mahom bežalo ispred Albanaca. Ovo seljakanje nije vršeno na mahove, već neosetno i postepeno, tako da je usled njegova sukcesivnog trajanja dolazilo i do toga da u nekom selu ne ostane nijedan srpski dom. U ovim slučajevima nije dolazilo do toga da selo potpuno zapusti, nego je samo vršena smena stanovništva, jer su ce Albanci u ovakva sela, ako ne pre a ono početkom njihova raseljavanja, uvek lako uvlačili i time potpomagali započeti proces. Upadljiva je činjenica da su ce Albanci manje seljakali, a to ne stoga što su mlađi u ovim oblastima, već zato što ih na ovo niko nije primoravao. To što je rečeno za Albance važi i za islamizovane i albanizovane Srbe ^[22]

U oblasti Kumanova Albanci su ce naseljavali uglavnom na dva načina: planskom kolonizacijom od strane turskih vlasti posle velikih srpskih seoba na sever od kraja XVII veka, i drugo, ubacivanjem u naseljena srpska sela, postupnim naseljavanjem iz susednih severnih i zapadnih predela. O prodiranju Albanaca u srpska sela u XIX veku ima i pisanih dokumenata. Oni najpre kao samci osvoje koji srpski dom i imanje i proteraju Srbe, pa onda dovedu i svoju porodicu. Jovan Hadži-Vasiljević navodi slučaj sela Dumanovce, kao primer postupnog uvlačenja Albanaca u srpsko selo, i nasilja "iznutra": "Ubivav gi, paliv gi, pljačkav gi, ali oni ne ostaljav svoje kuće i selo; i ostalja li ce onaj krasoća" - navode ce reči meštana.^[23] Ispitivanjem porekla pojedinih porodica vidi ce kako su Albanci potiskivali ispred sebe Srbe i kako su ce ovi postupno uklanjali ispred Albanaca Tako ce, na primer, zna da je vranjska porodica Mašutkovići starinom svojom iz sela Vrbana u kome odavno nema nijedne srpske duše, pa da ce, bežeći ispred Albanaca, prese lila iz sela Vrbana u selo Reljan, kad su ce Albanci jače počeli širiti i u Reljanu, ona ce odatle preselila u selo Leosoje, dok ce nije, najzad, preselila u grad Vranje. Ovakva je bila sudbina mnogih srpskih porodica koje su potiskivali Albanci.^[24] Cela Gornja Pčinja je, u stvari, utočište begunaca koji su ce ovde sklanjali od albanskog zuluma - iz okoline Preševa, Kumanova, Vranja, Gnjilana, Kosova, Poljanice, Puste Reke i iz drugih krajeva koji leže jugozapadno, zapadno i severozapadno od Gornje Pčinje.^[25]

Metod albanske infiltracije opisao je P. Nikolić prema izučavanjima Poljanice. Prvi su ce Albanci, kaže on, naseljavali mahom na prevaru, i tek posle su ce nasilnički širili, otimajući imanja stanovnicima. Kada su ce doseljavali, bili su jadni i žalosni. Najpre bi obično dolazili sami, a posle su im stizale porodice. Kukali bi i preklinjali da ih stanovnici u selima, gde su naišli, prime na konak. Ovi su ih iz sažaljenja primali u svoju kuću, ali ce Arnautin nije više udaljavao iz kuće. Čim mu stigne porodica, smesti ce u kući, izbaci sve što mu ne treba, pa će onda reći onome koji ga je primio na konak: "Ja idem čak iz Malesije, sad idi ti!". Tako su ce zaselili prvi doseljenici Arnauti gotovo u svima, naročito pograničnim selima Poljanice. Kada su ce tako nastanili, počeli su potom nasilnički da ce šire u ostalim selima. Tako su ce nasilnički zaseljavali i Arnauti iz bliskih golačkih sela Najpre su ubijali čobane, a potom su ce vodile prave borbe prilikom kosidbe livada, stanovnici su ih u prvi mah uvek odbijali [Dobroševo, Drenovac, Roždace], ali su ih ovi najposle ipak raseljavali.^[26] Isto tako, svuda ce mogao evidentirati još jedan način zloupotreba službe čuvara i zaštitnika ["derudekdžije"]. U Masurici su ce prvi doseljenici Albanci u prvi mah naselili radi zaštite stanovnika u selu. Kada su potom ekonomski ojačali i namnožili ce, počeli su ce dojučerašnji čuvari nasilnički širiti. Najpre su počeli ubistvima raseljavati stanovnike sela Masurice, a potom i ostale. U selu Masurici ubili su dva deteta i prinudili stanovnike da ce sele. U Surdulici su nasilnički pritisli neka imanja, ubili Stevana Pusulju i naselili ce. Potom su počeli otimačine u Alakincu, Dlugojnici, Lmenči i redom po svom Masuričkom polju. U Alakincu imali su najpre košare, pa su ce potom stalno nastanili. U Dlugojnici su držali u prvi mah trmke [pčele], pa su potom prešli i tamo ce naselili. Tako su redom zahvatali selo za selom. Stanovnici su uzmicali u bliska planinska sela. Na osamdeset do devedeset godina pre Nikolićevog istraživanja [tj. 1824-1834] nasilnički su zauzeli i Vardenik, pošto su ubistvima raselili to selo.^[27]

Nasilje kao glavno obeležje albanske kolonizacije i osnovni uzrok velikih iseljavanja južnoslovenskog stanovništva u Makedoniji i Staroj Srbiji ističe i Jovan Cvijić još u svom kapitalnom delu Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije [1911] "Kao u Debar i Golemu Reku, i u Kučevo, Zajas, Kopač i Poreč sve više prodiru Arbanasi. Gde još nisu prodrli i nastanili ce, javljaju ce u četama kao zulumćari, pljačkaju stoku i odvode u Debar, odvode i ucenjuju decu, napadaju na sela, time učine najpre nemogućnim rad i život u selima, jer ce najpre napusti stočarstvo po planinama i obrađivanje zemljišta, koje je dalje od sela. Opasno je i goru seći za građu i alatke, to ce može samo još oko sela raditi. Stanovništvu ce, dakle, takvim zulumćarstvom oduzmu svi životni uslovi i ono mora ići u pečalbu. Prema tome pečalba stanovnika iz Kičeva i Poreča nije znak ni neplodnosti zemljišta ni guste naseljenosti, već nesigurnosti, kao što je slučaj i u Maloj Reci. Poznato je, dalje, da mnogi pečalbari ostanu u zemljama u koje idu. Ovako gotovo opustela sela moraju imati arnautske najamnike ili derudendžije, koji ih čuvaju. Oni ili neko od njihovih najpre ce nasele u slovenskim selima, i mesto po šumama zulumćari su sada u selu. Oni drže vezu sa svojim saplemenicima u Debru i ovi ih pomažu. Nastaju otmice imanja, ubijanja, i slovenskog stanovništva postepeno nestaje i iseljava ce. Tako je u Kopaču selo Drugovo strah za svoju okolinu. Tim načinom je i malo selo Brakjan u Poreču opasno za okolna sela postalo".^[28] Cvijić opisuje i metod naseljavanja Albanaca u tetovskoj oblasti [Donji Polog], u suštini na isti način kao i znatno kasnije Jovan Trifunoski: "Najpre su [Albanci - D. B.] zauzeli planinska sela oko Šara a zatim ce postepeno spuštali u tetovsku kotlinu, koju, pomenuto je, još nisu ni u pola osvojili. Kao prethodnici i vesnici migracije došle su najpre arnautske aramijske čete, koje su otimale stoku, razvaljivale bačila i onemogućile šarskom stanovništvu opstanak; uporedo s tim išlo je naseljavanje po nekoliko arnautskih kuća u selima. One su posle dozivale svoje plemenske i bratstvene srodnike ili zbog toga što su ovo bolje i prostranije paše ili po jednoj arbanaškoj osobini: Arnauti istog bratstva i plemena vole ce i pomažu i jedan bi drugome došli u pomoć i na velike daljine i pored velike opasnosti; tim arnautskim grupama od kuća po srpskim selima bila je potrebna takva pomoć".^[29]

¹ EJ I, 68 (ćirilično izdanje).

² T. Smiljanić, Mijaci, 41-42.

³ T. Smiljanić, Mijaci, 77.

⁴ T. Smiljanić, Mijaci, 83.

⁵ T. Smiljanić, Kičevija. 427.

⁶ T. Smiljanić, Kičevija, 437-438.

⁷ T. Smiljanić, Kičevija, 445.

⁸ J. Trifunoski, Polog, 39-40.

⁹ J. Trifunoski, Polog, 66.

¹⁰ J. Trifunoski, Polog, 76.

¹¹ J. Trifunoski, Polog, 79.

¹² J. Trifunoski, Polog, 171.

¹³ J. Trifunoski, Polog, 174

¹⁴ J. Trifunoski, Polog, 183.

¹⁵ J. Trifunoski, Polog, 191.

¹⁶ J. Trifunoski, Polog, 210.

¹⁷ Manastir je obnovljen 1935-1936, ali su ga Albanci ponovo razorili 1943, zaklavši kaluđera i poslugu: J. Trifunoski, Polog, 213.

¹⁸ J. Trifunoski, Polog, 347. I Skopski Derven je od kraja XVIII veka, otkada su počeli dolaziti albanski doseljenici, pozornica otimanja, ubijanja i svakojakog nasilja nad pravoslavnim Makedoncima, koji tad nisu bili sigurni ni za život, ni za imanje: J. Trifunoski, Skopski Derven, 341-342.

¹⁹ A. Urošević, Kosovo, 82-83.

²⁰ A. Urošević, Kosovo, 88.

²¹ A. Urošević, Gornja Morava, 80.

²² A. Urošević, Gornja Morava, 88, 90.

²³ J. Hadži-Vasiljević, Južna Stara Srbija I, 179-180, 181, 185.

²⁴ J. Hadži-Vasiljević, Južna Stara Srbija II, 135.

²⁵ J. Trifunoski, Pčinja, 57, 59.

²⁶ R Nikolić, Širenje Arnauta, 124-125.

²⁷ P. Nikolić, Širenje Arnauta, 126; ypor. P. Pavlović, Seobe Srba i Arbanasa, 73.

²⁸ J. Cvijić, Osnove III, 1050-1051.

²⁹ J. Cvijić, Osnove III, 1072.

5. Uzroci albanskih migracija

Prinudnim iseljavanjem Srba iz Stare Srbije učvršćivali su ce poslednjih dvesta do trista godina rezultati jednoga od izuzetno dramatičnih osvajanja u istoriji Evrope novijih vremena. Postavilo ce zato pitanje o uzrocima i prirodi ovoga složenog istorijskog, etnološkog i sociološkog procesa. Kako je i zašto došlo do pokretanja ove velike albanske seobe na istok, i zašto je ona dovela do tako krupnih posledica?

Jovan Cvijić je prvi posvetio svu potrebnu pažnju ovom pitanju, ne zadovoljavajući ce tradicionalnim predstavama. Te su ce predstave o ovom zbivanju svodile na sledeću shemu: Srbi u velikim seobama s kraja XVII i početka XVIII veka napuštaju Kosovo; na "ispražnjenu zemlju" naseljavaju ce albanski brđani i šire po njoj, razgoneći nasiljem "mali ostatak" srpskog stanovništva. Cvijić je, međutim, uočio da ce albanske seobe iz Albanije, kao i srpske sa Kosova, javljaju u sklopu jednoga daleko šireg zbivanja, kojim je zahvaćeno čitavo dinarsko stanovništvo od Veleške klisure do Zagrebačke gore; ono je obeleženo postepenim, ali u krajnjem rezultatu masovnim preseljavanjem i premeštanjem naroda na ovako označenoj teritoriji. U različitom ritmu, sva ova kretanja, koja je Cvijić nazvao "metanastazičkim", počinju još krajem XIV veka i traju do naših dana. Albanski narod je jednim svojim delom zahvaćen ovim procesom i učestvujući u njemu utiče na njegov razvoj i tok. Moraju ce zato videti svi uzroci metanastazičkih kretanja na Balkanskom poluostrvu, zaključio je Cvijić, da bi ce odgovorilo i na pitanje kako je i zašto došlo da iseljavanja Srba i do albanske kolonizacije srpskih zemalja.

Najpre su uočeni i na prvo mesto stavljeni istorijski i psihološki uzroci.^[1] Početni impuls pokretanju masa dalo je tursko osvajanje: to su seobe prouzrokovane turskom najezdom krajem XIV i tokom XV veka; to bi bio prvi metanastazički talas, kojim su pokrenute južnoslovenske mase Makedonije i Srbije, a potom i Bosne, i bacane u etapama na sever i u zapadne krajeve. Tokom prvog razdoblja turske vladavine dolazi do izražaja i uticaj janičara na raseljavanja, zapravo "danka u krvi", kojim ce sve do 1676, kada je ukinut, svake četvrte godine oduzimala petina dece od šest do devet godina radi islamizacije i regrutovanja. Da bi to izbegli, ljudi su bežali u šume i u planinske oblasti ili ce iseljavali na teritoriju Austrije ili Venecije. Uostalom, "ovo uzimanje dece u toku dva i po veka imalo je ista dejstva kao da je svake četvrte godine bila po jedna migracija".^[2] Seobe su prouzrokovane i austrijsko-turskim ratovima, najpre u razdoblju XV i XVI veka, a potom do kraja XVII i u XVIII veku. Velike seobe ce događaju, prema tome, u nizu drugih, pokrenutih iz istih uzroka, u sklopu ili usled vojnih operacija, turskih prema severu ili austrijskih prema jugu: i u jednom i u drugom slučaju premeštane su srazmerno velike mase srpskog stanovništva. Ulogu uzroka metanastazičkih kretanja imaju zato i bune, uglavnom u toku XVII i XVIII veka; posle svakog ustanka, redovno bezuspešnog, pokretao ce pobunjeni narod sa svoga ognjišta da ce spase od turskog pogroma. Cvijić navodi i krdžalijske horde kao uzrok raseljavanju, a pošto ih sastavljaju uglavnom Albanci muslimani, vredi navesti šta tačno Cvijić o tome kaže: "Krajem XVIII i u početku XIX veka formirala su ce u evropskoj Turskoj mnogobrojne krdžalijske horde. Ovim imenom su nazvane", objašnjava Cvijić, "pljačkaške čete. Među njima su bile najpoznatije one koje su ce skupljale oko Ali-paše janjinskog i Pazvan-Oglu vidinskog. Bilo je i drugih, manje poznatih. U ove čete su stupali ljudi raznih narodnosti, poglavito Arbanasi. Bez vere i zakona, krdžalije su živele na račun hrišćana i bili su njihovi najsuroviji ugnjetači. Pustošili su sela i čitave oblasti, naročito u šopskoj zoni i u centralnim i pindskim delovima Poluostrva. Stanovništvo ce povlačilo pred njima i rasturalo u svima pravcima".^[3]

Svi ovi istorijski uzroci, nazvani tako zato što su im neposredan povod istorijski događaji, prepliću ce sa psihološkim i moralnim motivima. Cvijić to odlično objašnjava: "Najvažnija je ona unutrašnja uzbuna koju oseća potčinjeno stanovništvo prema zavojevaču, naročito kad je ono razvijene nacionalne svesti; slične su vrste i psihološka stanja, koja ce razvijaju usled pritiska i surovosti zavojevača". Pri tome bi ce valjalo osloboditi zablude, smatra Cvijić, da su bežanje pred zavojevačkom vojskom glavne seobe, tim pre što ce tada svet odjedanput u masama krene. "Postoje i druge, po svome demografskom rezultatu kud i kamo masovnije seobe, a one su izazvane ekonomskim ili psihološkim uzrocima, najčešće u kombinaciji; iako ce pri ovim seobama retko kad u jedanput krenu velike grupe stanovništva, već su to mahom manje grupe, najčešće pojedine porodice, pa su im i kretanja spora. One su stalne, traju vekovima, prolaze mirno, mahom neopaženo, i njima ce u stvari najviše izmeni etnički sastav stanovništva pojedinih oblasti. Tek kad ce uzmu u obzir ekonomski i psihološki uzroci", kaže Cvijić, "onda je jasno zašto su najmnogobrojnije migracije poticale iz Dinarske sisteme, naročito iz njenih karsnih oblasti".^[4]

Šta je, dakle glavna karakteristika seoba izazvanih ekonomskim uzrocima.^[5] To je "iseljavanje stanovništva iz zemalja koje su privredno slabe u zemlje koje su ekonomski snažne; konstatuje ce, dakle, uvek znatna razlika između zemlje matice, koja je osrednjih i slabih sredstava za život, i zemlje naseljavanja, koja ce redovno odlikuje većom plodnošću i raznovrsnim izvorima za ljudski život". Najveća razlika između zemlje matice i zemlje kolonizacije na Balkanskom poluostrvu je između karsnih oblasti i planinskih krajeva dinarskog sistema, s jedne, i Šumadije, severne Bosne, Slavonije, Srema, Banata i Bačke, s druge strane. To je, po mišljenju Cvijića, glavni uzrok što su iz Crne Gore, Stare Raške i Hercegovine vekovima tekle migracione struje prema pomenutim zemljama. Stvar je u tome što u karsnim zonama dinarskog područja ima malo ziratne zemlje, a priraštaj stanovništva je veliki. I u normalnim godinama postoji nesrazmera između izvora za život i broja stanovništva, pa ce tako jedan deo stanovništva mora iseljavati da bi ce drugi deo ishranio i održao. Tu ce stiču uslovi za "prirodnu i stalnu" migraciju. Cvijić zapaža i postojanje celoga jednog "ciklusa razvijanja", ali od turskog osvajanja ka našem dobu: stanovništvo ce povlači u planine, u povoljnim klimatskim uslovima i "zdravom patrijarhalnom" režimu tako doseljeno [odnosno izbeglo] stanovništvo ce uveća znatnim priraštajem; oblast postaje mala i pojedina plemena i grupe ulaze u "ljute borbe, do istrebljenja, radi proširivanja teritorije za pašu"; pobeđena plemena i grupe ce iseljavaju, najpre u bliže, a potom i u dalje oblasti dinarskog gorja; stočarima postaje tesno, pa docnije, izgleda tek od XVII veka, u masama počinju da ce iseljavaju u udaljene niske i plodne krajeve, u kojima su raznovrsnija sredstva za život, za raznim olakšicama za rad i življenje. Prenaseljenost u oblasti kolonizacije, opet, izvodi stanovništvo ponovo u planine, pa ce ceo krug tima zatvara i ciklus ponavlja. Uz to ce moraju uzeti u obzir i klimatska kolebanja. Gladne godine su naročito pokretale narod na preseljavanje. "U severnoj Albaniji, severno od reke Maće, u planinskoj oblasti Miridita i Malisora, koja i u najboljim godinama ne može svojim žetvama ishraniti stanovništvo, često su ce u rano proleće sretali izgladneli ljudi i žene koji silaze u Metohiju, u Zabojanu i Zadrimu. Zato su iz ovih oblasti stalno polazile metanastazičke struje u pomenute krajeve i Kosovsku kotlinu, a nerodne godine su ih samo ojačale".

Cvijić posmatra i naročite društveno-ekonomske uzroke, kmetski režim i čifčijski sistem, koji je osobito podsticao mnogobrojne unutrašnje migracije, u granicama jednog vilajeta, kada je zavisan seljak - najamnik [čifčija] prelazio iz jednog čitluka u drugi, da bi kod drugog bega [čitluk-sahibije] našao bolje uslove za život.

Cvijić, dakle, pridaje ekonomskim uzrocima metanastazičkih kretanja na južnoslovenskom području veliki značaj, ali napominje da je i ekonomskim i psihološkim migracijama "služio kao kvasac koji izaziva vrenje turska vladavina i moralno i ekonomsko stanje njome stvoreno".^[6] Razume ce, objašnjenje ne bi smelo da bude pojednostavljeno niti u jednom niti u drugom pravcu ne može ce svesti na ekonomske uzroke,^[7] kao što nije mogućno ove velike pokrete masa objasniti ni samo istorijsko-političkim okolnostima. Do seoba, onih "velikih" na mahove, kao i drugih, postepenih no trajnih, dolazi očigledno kada ce steknu raznovrsni uslovi. Ekonomski uslovi su podloga na kojoj je bilo mogućno da ce pokrene i razvije veliki pohod albanskog naroda na istok, ali će tek u naročitim istorijskim i društvenim okolnostima ovo preseljavanje "stočara" i "brđana" postići efekat prisvajanja i denacionalizacije srpskih teritorija i genocida nad srpskim narodom. Postoji, naime, kvalitativna, bitna razlika između albanskih i drugih dinarskih migracija, bez obzira na to što su im ishodišta, ekonomski i geografski, ista.

Sigurno je da su "česte gladne godine u prenaseljenim Brdima gonile ljude da traže izvore za život", kako veli Lutovac govoreći o poreklu stanovništva u Rožajama i Štavici. "Jedni su ga nalazili istiskujući slabije iz svoje sredine, koji su ce morali nekud seliti. Kad nije bilo više prostora i jači rodovi ce odlučuju na seobu, pošto su prethodno četovanjem upoznali i osigurali mesto gde će ce naseliti".^[8] To mišljenje, koje ce zasniva na navedenim pretpostavkama o demografskoj eksploziji u planinskim oblastima dinarskog sistema, preovlađuje u jednom delu srpske antropogeografske literature. Atanasije Urošević, na primer, govoreći o Novobrdskoj Krivoj reci, kaže da ce kod Albanaca kao uzrok iseljavanja iz ranijeg zavičaja najčešće navodi "teskoba zemljišta": nije bilo mesta za život, što će reći da ce u njihovoj zemlji matici u XVII veku počela javljati prenaseljenost stanovništva, pa ce suvišak morao iseljavati.^[9] Svoja istraživanja Kosova isti autor zaključuje konstatacijom da su uzroci doseljavanja albanskog stanovništva na Kosovo razni, ali su među njima "svakako najvažniji i najopštiji privredni uzroci". Relativna prenaseljenost u severnoj Albaniji tražila je, navodno, oduške, a ona joj ce ukazala delimičnom ispražnjenošću Metohije, Kosova i susednih oblasti po iseljavanju jednog dela Srba iz njih prema severu u austrijsko-turskim ratovima krajem XVII i u prvoj polovini XVIII veka.^[10] Uzroci albanskom prodiranju prema kosovsko-metohijskoj oblasti, uopšteno je na drugom mestu, uglavnom su ekonomske prirode: slabo zemljište u planinskoj i krševitoj severnoj Albaniji bilo je faktor za iseljavanje stanovništva, ali je taj faktor i po turskom osvojenju Stare Srbije i Albanije slabo dolazio do izražaja sve do kraja XVII veka - zbog relativno guste naseljenosti srpskoga življa na Kosovu i u Metohiji i njegovog otpora prema samovlasnom albanskom prodiranju. Ovo je bilo omogućeno tek istorijskim događajima s kraja XVII i u prvoj polovini XVIII veka, kada su srpska naselja i srpski živalj u kosovsko-metohijskoj oblasti postali "razređeni". Tada je počela jača struja albanskog doseljavanja.^[11]

Neka su druga istraživanja, međutim, stavila u sumnju opštu vrednost ove "ekonomsko-socijalne" teorije o uzrocima naseljavanja Albanaca. Još je P. Nikolić u svom značajnom radu o širenju Albanaca, govoreći o njihovom naseljavanju krajnjih severoistočnih oblasti u Pomoravlju od kraja XVII veka, primetio da sve govori u prilog tome da ce oni nisu ovamo širili zbog kakve prenaseljenosti u svojoj domovini, već su ih na ovu stranu naročito upućivali i naseljavali; postojao je izgleda kod Turaka naročiti sistem naseljavanja, čiji je cilj bio slabljenje i rasparčavanje srpskog življa i približavanje ka granicama tadašnje Srbije.^[12] On ce pita zašto su Albanci došli čak ovde [u Toplicu i leskovački kraj, odn. u Poljanicu i Klisuru] kada je kraj bio naseljen, a prema zapadu je bilo još krajeva ređe naseljenih ili i bez naselja. Objašnjenje za ovo nalazi u tome što su Albanci u te "daleke severo-istočne oblasti" naročito bili upućivani, kako bi zauzimanjem Veterničke i Grdeličke klisure prekinuli vezu između srpskih zemalja severno i južno od tih klisura, i da u slučaju rata smetaju srpsko prodiranje uz Moravu, kao što ce doista i dogodilo 1878. godine.^[13] U presudnost ekonomskih motiva u svim oblastima severne i zapadne Makedonije, posumnjao je Jovan Trifunoski, koji je podrobno istraživao ove oblasti. On izričito veli, na primer, za Polog: "Ispitao sam poreklo svih arbanaških rodova koji danas žive u pološkim selima, ali ni od jednog nisam čuo da su im ce preci tu naselili zato što su tu došli na prehranu. Takvog doseljavanja ima samo kod nekoliko poarbanašenih, ranije srpskih rodova poreklom iz prizrenske Gore".^[14] Relativno siromaštvo prethodne oblasti kao ekonomski uzrok doseljavanja Albanaca identifikovano je u radovima ovog istraživača samo u Kumanovsko-preševskoj Crnoj gori.^[15] Inače ce na celom ovom području iza doseljavanja Albanaca može prepoznati politički faktor, turska vlast i politički interes. Turska država je sama podsticala albansku kolonizaciju: Albanci su doseljeni uglavnom kao muslimani, to jest glavni nosioci i oslonac turske vlasti. Štaviše, osporena je teza o demografskoj eksploziji u matičnoj oblasti i ispražnjenosti oblasti kolonizacije: "Njihova matična oblast za vreme Turaka nije bila prenaseljena i Arbanasi su ulazili u pološka sela čije je stanovništvo hrišćansko i slovensko".^[16] Primećeno je sasvim tačno da je, na primer, Kačanička klisura svojim prirodnim i privrednim osobinama dosta slična predelima u severnoj Albaniji, i da zbog toga muslimanski doseljenici poreklom iz Albanije "nisu dolazili privučeni jakim ekonomskim uzrocima, već što su njihovu migraciju u ovu važnu strategijsku i središnju balkansku oblast Turci naročito upućivali".^[17] To važi i za Skopski Derven, koji "nije povoljniji od mnogih predela u Arbaniji".^[18] U svim ovim slučajevima, po mišljenju J. Trifunoskog, radi ce o planskom naseljavanju Albanaca sa ciljem da ce razbije kompaktni slovenski živalj u oblastima koje su ce od kraja XVII veka dizale na ustanak; da ce pomoću muslimansko-albanskih kolonista prekine dodir između Jugoslovena na severu i jugu; da novi stanovnici budu smetnja oslobođenju hrišćana, i da turska država ima više stanovnika muslimanske vere duž pojedinih važnih strategijskih komunikacija. Stoga su Albanci, u Pologu, na primer, zaposeli sve izlazne i ulazne tačke na pološkim saobraćajnicama, pa je na taj način slovensko stanovništvo Pološke kotline odsečeno i zagrađeno Albancima sa svih strana. Ovakva planska naseljavanja muslimanskih Albanaca i drugih neosmanlijskih muslimana [prema tome i muslimana srpskog jezika] vršila je turska državna vlast sve do 1912. godine i u drugim našim krajevima [Metohija, Kosovo, okolina Skoplja, Kumanova, Vranja, Pelagonija, Ovče polje itd.]. Upravo je glavna dužnost albanskih kolonista bila da ce bore zajedno s turskom vojskom protiv svake opasnosti spolja i iznutra, da drže pod kontrolom slovensko-hrišćansko stanovništvo [raju] te da olakšaju eksploataciju ovog podvlašćenog stanovništva. Oni su zato, pored znatnih povlastica [besplatna zemlja, šume, pasišta], imali i svoju vojnu organizaciju na čelu s barjaktarima. Istorijski je potvrđeno da su tetovske paše, svi albanskog porekla, uslovili i pomagali doseljavanje mnogih poloških Albanaca, omogućavajući im da besplatno [i bez kazne] zahvataju čitave atare starijih slovenskih sela.^[19]

Albanija i pogranične južnoslovenske oblasti, za razliku od ovih, udaljenih oblasti Makedonije, još su predstavljale ređe naseljene krajeve.

Da je bilo plana u naseljavanju proizlazi i iz pojave što ce prvobitni malobrojni muslimanski doseljenici iz Albanije ovde nisu naseljavali grupisano u jedno selo ili u manji broj sela, već su raspoređivani obično od jedne do pet porodica u svim selima. Čest je slučaj da su ce radi raspoređivanja po oblasti još pri samom doseljavanju isti rodovi i porodice cepali dajući malobrojne albanske stanovnike za po više naselja.^[20] Ustanovljeno je, pored ostalog, da ce bekstvo pojedinih Albanaca od krvne osvete ne može uzeti kao uzrok od većeg značaja, jer je to mahom pojedinačno naseljavanje, koje bez pomenutih drugih pobuda ne bi moglo dovesti do velikih albanskih migracija.^[21]

Opravdano je, dakle, govoriti i o političkim uzrocima albanskih seoba. Kako je to dobro primetio Vasa Čubrilović, "raseljavanje i naseljavanje stanovništva od uvek je bilo važno sredstvo raznim državama u razna vremena kad su htele da osiguraju svoju premoć u pojedinim balkanskim zemljama", a posledica svega je "da balkanske zemlje često menjaju etnografsku sliku, osobito posle ratova i ustanaka".^[22] Dolazeći iz Azije, doneli su Turci iz nje i jedan od najstrašnijih ali i najsigurnijih načina da ce ukroti jedan narod ili osigura posed jedne zemlje, poznat još starim Asircima i Vaviloncima: uništiti ili prorediti raseljavanjem nesigurno stanovništvo i zameniti ga novim pouzdanijim. Turska ga je često upotrebljavala na Balkanu.^[23]

Prema tome, dva su osnovna činioca albanske kolonizacije: ekonomske prilike i turska politika. Ako zanemarimo do sada nepotvrđenu teoriju o prenaseljenosti planinskih područja kao cikličnom uzroku siromaštva i metanastičkog kretanja brđana prema ravnici, ostaje kao sigurno da je opšte osiromašavanje planinskog stanovništva i nemogućnost da ce opstane na svojoj zemlji primarni impuls za iseljavanje iz nje, bilo ono privremeno ili trajno. Osiromašenim stočarima u planinama Albanije plodne ravnice i župe Metohije, Kosova, Pomoravlja i zapadne Makedonije postaju osobito privlačne u doba opšteg ekonomskog propadanja i krize turskog feudalizma na Balkanu. Usmeravanje ovih migracionih tokova uglavnom prema srpskim zemljama istočno od albanskih planina samo donekle je uslovljeno "razređivanjem" srpskog naroda u razdobljima velikih ratova i ustanaka na toj teritoriji, ali to nije bio ni glavni razlog ni bitna okolnost koja je albansku kolonizaciju navukla na ove zemlje. Ključna je okolnost - islamizacija Albanaca, otuda i njihovo povlašćeno mesto i odbrambena funkcija u turskom sistemu, od kraja XVII veka sve više ugroženom planovima evropskih sila da reše Istočno pitanje, kao i težnjom samih balkanskih hrišćana da ponovo dođu do svoje slobode i državnosti. Turci su, dakle, naročito od početka XVIII veka iz političkih i strategijskih razloga pomagali kolonizaciju muslimana na osetljivim tačkama i pravcima Tako je albanska kolonizacija srpskih zemalja i delimično Makedonije bila izvedena podsticanjem i uz podršku turskih vlasti, propraćena islamizacijom, asimilacijom i surovim nasiljem nad srpskim i makedonskim narodom tokom čitavog XVIII i XIX veka.

No, bez obzira na sve uzroke koji dovode albanske koloniste u Metohiju, na Kosovo, u Toplicu i Pomoravlje, u severnu i zapadnu Makedoniju, svi ce istraživači slažu u tome da je glavni uzrok iseljavanju srpskog i makedonskog stanovništva, i u lokalnim i u širim dimenzijama, upravo albanska kolonizacija i nasilje kao njen vid i metod. Pogotovu je srpski narod žrtva ne samo jedne stihije nego i plana o njegovom fizičkom uništenju na jednom veoma širokom prostoru.

Uglavnom u XVIII i XIX veku stvorio ce albanski klin, koji ce, po rečima B Čubrilovića, "oslanjajući ce osnovicom Debar-Rogozna na svoje etnografsko zaleđe, duboko zario u naše zemlje, dopro do kapije samog Niša i razdvojio naše severne zemlje od južnih. Ovaj albanski klin je od velike važnosti za političke i kulturne veze naših zemalja sa severa i zapada sa oblastima oko Vardara. On je bio ona prečaga, koja je tokom celog XIX veka smetala Srbiji i Crnoj Gori da razviju onako jaku akciju u Južnoj Srbiji kako su želele".^[24] Širokim pojasom pravca zapad-istok, tj. od Kosova preko Kačanika, Kumanova i Bujanovca, sve do Pčinje, "albanski naseljenici kao živi bedem razdvojili su jugoslovensko stanovništvo na severu od onog na jugu. Tako su bila presečena međusobna seljenja i međusobni uticaji između jugoslovenskih pokrajina na jugu i severu. Svima oblastima južno od ovog albanskog pojasa bile su presečene i kulturne veze i sva mešanja sa ostalim jugoslovenskim područjima na severu. Ove naše pokrajine postale su udaljene jedne od drugih više nego da su ih razdvajale stotine kilometara".^[25]

¹ J. Cvijić, Metanast. kretanja, 25-34; Vrlo dobar osvrt na uzroke migracija: V. Stojančević, Kosovsko-polimske migracije u Srbiju kneza Miloša, Glasnik Etnografskog instituta 9-10 (1960-1961, obj. 1961) 179-198.

² J. Cvijić, Balk. poluostrvo, 147.

³ J. Cvijić, Metanast. kretanja, 30; Balk. poluostrvo, 149. Najzad, velika su preseljavanje usled ratova za nezavisnost u XIX i XX veku. "Svako teritorijalno uvećavanje Srbije, 1833, 1878. i 1912. godine, pratile su migracije: stanovništvo iz zemalja koje su ostale pod turskom upravom napuštalo je rodni kraj i naseljavalo ce poglavito u novooslobođene krajeve": Metanast. kretanja 34; Balk. poluostrvo, 152.

⁴ J. Cvijić, Metanast kretanja, 24-25; Balk. poluostrvo, 144-145.

⁵ J. Cvijić, Metanast. kretanja, 34-43.

⁶ J. Cvijić, Balk. poluostrvo, 145.

⁷ Npr.: M. Krasnići, Savremene promene, 212; ili, još ranije D. Tucović, Srbija i Arbanija, 9-10.

⁸ M. Lutovac, Rožaje i Štavica, 351.

⁹ A. Urošević, Novobrd. Kriva Reka, 40.

¹⁰ A. Urošević, Kosovo, 81.

¹¹ A. Urošević, Kosovo, 156.

¹² P. Nikolić, Širenje Arnauta, 122.

¹³ P. Nikolić, Širenje Arnauta, 123-124.

¹⁴ J. Trifunoski, Polog, 76-77.

¹⁵ J. Trifunoski, Kumanov.-preševska Crna Gora, 98.

¹⁶ J. Trifunoski, Polog, 74.

¹⁷ J. Trifunoski, Kačanička klisura, 495.

¹⁸ J. Trifunoski, Skopski Derven, 333.

¹⁹ J. Trifunoski, Polog, 74-75.

²⁰ J. Trifunoski, Skopski Derven, 333.

²¹ J. Trifunoski, Polog, 77.

²² B. Čubrilović, Polit. uzroci, 26

²³ B. Čubrilović, Polit. uzroci, 27

²⁴ V. Čubrilović, Polit. uzroci, 43

²⁵ J. Trifunoski, Doprinos Sretena Vukosavljevića proučavanju migracija u Makedoniji, Seoski dani Sretena Vukosavljevića 9 (Prijepolje 1981) 54.

V OSLOBODILAČKI POKRETI SRBA U XIX VEKU

1. Srpski ustanci i položaj Srba na Kosovu do prvog oslobodilačkog rata 1876.

Prvi srpski ustanak 1804. godine ne može ce posmatrati samo kao revolucionarni pokret naroda beogradskog pašaluka; njegov domet i program daleko su širi. Nije ce oslobađao samo beogradski pašaluk, već srpski narod širom Turske: Karađorđeva Srbija je imala da bude nacionalno-revolucionarno jezgro svesrpskog oslobodilačkog pokreta, a ovaj, opet, okosnica oslobodilačkog pokreta svih balkanskih hrišćana. Stoga ce već u toku ustanka zapažaju koraci da ce njegovo dejstvo proširi, da ce šumadijski pokret poveže sa drugim aktivnim ili pritajenim centrima otpora i bune, te da ce postigne jedinstvo akcije. Karađorđe je 1804. godine pokušao da ustanak proširi i na delove Crne Gore, Bosne i Hercegovine, a 1806. godine operacije ustaničke vojske usmerene su ka Starom Vlahu, Bosni i Metohiji. U Starom Vlahu je izbio opšti ustanak, kao i u Drobnjacima [1805], Rovcima i Morači. Ustanci su izbili još u Pirotu, Nišu, Leskovcu, bosanskom Podrinju [1807], Bosanskoj krajini [1809] i zapadnoj Bugarskoj [Vidin i Sofijski sandžak]. Ustanici pod komandom Milana Obrenovića izbili su na liniju Višegrad-Nova Varoš, a Radič Petrović prodire dolinom Ibra preko Raške do Novog Pazara. Istovremeno šire ce operacije i preko granice beogradskog pašaluka - u Toplicu i prema Nišu, dakle u južnomoravski basen i prema Kosovu. Još energičnije ce srpski ustanak širi u ovim pravcima 1809. godine. Savez sa Rusijom, koja ce tada nalazila u ratu protiv Turske, Karađorđe je nastojao da iskoristi za širenje ustanka i operacije prema Bosni i Hercegovini [Sjenica 5. maja, a Novi Pazar 18. juna 1809].

Neuspeh prvog srpskog ustanka 1813. godine nije zaustavio ovaj široki oslobodilački pokret: iz beogradskog pašaluka, delimično oslobođenog u drugom srpskom ustanku 1815, uporedo sa strpljivom diplomatskom borbom za autonomiju i nezavisnost traje i borba za proširivanje oslobodilačkog pokreta na druge, još porobljene delove srpskog naroda, pa i drugih hrišćana na Balkanskom poluostrvu. Granice beogradskog pašaluka konačno su savladane 1833, kada je autonomnoj Srbiji priznato i "šest nahija" na južnim i istočnim granicama pašaluka, do linije koja je preko Tape, Golije i Raške, Kopaonika i Jastrepca prelazila Južnu Moravu ispod Niša, a onda preko Gramade i Pandirala izbijala na Staru planinu. To je upravo ona osnovica sa koje će Srbija poći u prvi oslobodilački rat protiv Turske 1876. godine.

Četrdesetih godina formulisan je i potpuni nacionalni program oslobođenja srpskog naroda i uloga koju oslobođena Srbija ima da odigra u tome. To je Načertanije Ilije Garašanina [1844]. Oslobođenje svih Južnih Slovena je glavni cilj Srbije, ali u okviru oslobođenja svih neosmanlijskih naroda i zajedno s njima. Srbija mora obezbediti slobodan trgovinski put do Jadranskog mora, kako bi ce oslobodila austrijske stege, a to je upućuje na rešavanje albanskog pitanja. Garašanin je računao na saradnju sa katoličkim Albancima i on još 1844. uspostavlja vezu s njima. Najpre šalje Stefana Verkovića 1844. godine u severnu Albaniju, a od 1846. je u vezi sa miriditskim opatom Gasparom Krasnikom, zahvaljujući kome je došlo i do sporazuma o zajedničkoj akciji sa miriditskim knezom Bib Dodom 1849. godine.

Garašanin je i kasnije pridavao veliki značaj pridobijanju Albanaca za jednu široku akciju protiv Turske. U jednom memoaru knezu Mihailu krajem 1860. on ukazuje na potrebu da ce radi na odvajanju Albanaca od Turaka, da ne bi oni u slučaju ustanka otežali dejstvo srpsko-grčkog saveza. Privredna nerazvijenost, kulturna zaostalost i odsustvo bilo kakvog nacionalnog centra kod Albanaca predstavljali su veliku teškoću. Garašanin tada još nije za nezavisnu Albaniju. U razgovorima sa Grčkom 1860. godine usvojeno je načelo podele Albanije: Srbiji severna Albanija sa okruzima Drač i Elbasan, a Grcima Berat i Korča, no taj ugovor nije potpisan. Nešto kasnije Garašanin zaključuje da je bolje stvoriti od Albanije nezavisnu državu, te u novim pregovorima sa Grčkom predviđa da rad na zadobijanju Albanaca bude zajednički, a posle pobede će im ce ostaviti sloboda da odluče hoće li ce organizovati u zasebnu državu između Vojuše i Drima ili će ce pripojiti Srbiji i Grčkoj. Konačni tekst ugovora od 14. avgusta 1866. predvideo je pravo svih naroda koji uzmu učešća u borbi za svoje oslobođenje da biraju između prisajedinjenja Srbiji ili Grčkoj i nezavisne države, "članice balkanske konfederacije".^[1]

Pitanje o budućnosti Albanaca u perspektivi oslobodilačke borbe balkanskih naroda protiv Turaka bilo je naročito složeno zbog toga što je putem islamizacije velika većina albanskog naroda bila svrstana u redove neprijatelja i tlačitelja, čija ce vlast imala rušiti. Računa ce da je tokom XIX veka već oko 70% Albanaca bilo islamizovano.^[2] Islamizovani Albanci su bili najuporniji branitelji staroga poretka i osmanlijskog legitimiteta na Balkanskom poluostrvu. Udarne jedinice u suzbijanju nacionalnih pokreta i ustanaka, od srpskog 1804. do grčkog 1821, činili su albanski muslimani. Lepold Ranke u svojoj Srpskoj revoluciji [1829] pominje Albance koji u toku ustaničke 1815. godine u dolini i na brdima s južne strane Zapadne Morave idu u pljačku i u lov na ljude.^[3] Još u prvom srpskom ustanku Srbi su ce sudarali sa Albancima kod Karanovca [Kraljeva], Niša i Sjenice, a 1813. Karađorđe preduzima izvesne korake da spreči podizanje Albanaca protiv Srbije, angažujući na tome Crnu Goru. Vuk Karadžić je zabeležio kako je još Kučuk-Alija, jedan od četvorice beogradskih dahija, 1804. godine pokušao da ce probije "kroz Šumadiju k Arnautskoj, i tamo da kupi vojsku pod platu i da dovede u Biograd da ce brane od raje".^[4] Srpski napori bili su, znači, usmereni ka neutralizaciji islamske mase Albanaca, s jedne strane, a s druge, ka pridobijanju katoličkih Albanaca [Malisora i Miridita], bilo u direktnom kontaktu ili preko Crnogoraca. U samoj Srbiji, tj. u beogradskom pašaluku, a onda u ustaničkoj kneževini, jedan deo muslimanskog stanovništva po varošima činili su Albanci, pored Bosanaca-muslimana, koji su sačinjavali većinu srbijanskih "Turaka". Arhivska istraživanja su pokazala da je u Srbiji za prve vlade kneza Miloša [1815-1839] bilo više Albanaca nego što bi ce u prvi mah moglo pomisliti. "Ona masa Turaka", kaže Tihomir Đorđević u jednoj posebnoj studiji o tome, "što ce u Srbiji u vreme kneza Miloša pominje, nije bila turskog porekla, već su to bili, većim delom, Srbi muhamedanske vere i, manjim delom, Arnauti. Njih je bilo nešto i među onim janičarima, koji su ce posle smrti Bećir-paše u Srbiju doselili".^[5]

Najsuroviju osvetu za oba srpska ustanka i za konačni gubitak beogradskog pašaluka imali su da podnesu Srbi na Kosovu i Metohiji, pre svega zbog toga što su i sami učestvovali u oslobodilačkom pokretu, boreći ce u redovima ustaničkih vojski, a potom i kao veliki revolucionarni potencijal koji bi Srbija i Crna Gora mogle iskoristiti u svojim daljim oslobodilačkim akcijama. Proganjan i raseljavan već stotinu godina pre toga, srpski narod je u vreme svojih ustanaka 1804. i 1815, i neposredno posle njih, na Kosovu i Metohiji, u Staroj Srbiji, bio podvrgnut sistematskom istrebljenju. "Istorijski položaj srpskog naroda na širem području ... Kosova, naročito u prištinskom, prizrenskom, pećkom, pa i u susednim krajevima novopazarskog, vranjskog i skopskog pašaluka u prvim decenijama XIX veka bio je izuzetno nepovoljan i težak. Teški oblici ekonomske vezanosti srpskog seljaka u sistemu turskog feudalizma, velikim delom i zbog grubog političkog pritiska na hrišćansko stanovništvo uopšte u carevini, što je od kraja XVIII veka uzelo veoma široke razmere, ovde su dobijali vid sistematskih i stravičnih racija i pljačke sa ciljem da ce čitava jedna već duboko podjarmljena, potpuno obespravljena i u svakom pogledu sputana populacija od nekoliko stotina hiljada ljudi, nasilno primora da promeni etnička obeležja i da ce odrekne svoje verske i nacionalno-kulturne osobenosti kao dela srpskog naroda".^[6]

Dvadesetih i tridesetih godina XIX veka upravljao je prištinskim pašalukom Jašar-paša, Albanac. To je vreme velikih progona i zlostavljanja Srba na Kosovu. Kaže ce za njega da je "utamanio" 79 srpskih sela, što znači da su seljaci pobijeni, raseljeni ili proterani zbog otpora turčenju i čitlučenju, i da je još isto toliko sela bilo naterano da većim delom pređe u islam. Sva srpska sela sa naslednim baštinama, na bivšim spahilucima, pretvorena su u čitluke; razorena je društvena običajna organizacija, uništena opštinska narodna samouprava, razbijena etnička homogenost srpskih seoskih naselja, a običajno pravo kojim su uređivani unutrašnji odnosi među srpskim seljacima [oko sporova, potrica i dr.] bilo je zamenjeno turskim sudom i subašama kao predstavnicima neposredne turske vlasti u srpskim selima. Crkvena organizacija, konstatovano je dalje, takođe je napadnuta: sveštenici su ganjani i ubijani, crkve rušene, manifestacije verskog života zabranjene. "Od Jašar-pašinog vremena, verski život Srba bio je za nekoliko decenija unapred tako snažno potiskivan da ce nalazio na putu da gotovo sasvim zamre. Tada je na primer Gračanica, najveći spomenik graditeljstva srpske kulture i etničkog prisustva Srba na Kosovu, bila potpuno zapuštena, a bogosluženje u njoj zabranjeno".^[7]

Isto stanje je bilo i van prištinskog pašaluka, na čitavom području albanske ekspanzije. U borbi protiv grčkih ustanika [1821-1829] zapamćene su po zlu albanske muslimanske jedinice. Svetogorski zapisi svedoče o zulumu koji "jersovski Arnauti" [tj. Albanci stacionirani u Jerisosu, na prilazu Svete Gore] čine atonskim manastirima i posebno Hilandaru.^[8] Pošto je ustanak bio okončan, Albanci su ce odmetnuli od vlasti te su napadali na mirno stanovništvo, pljačkali i ubijali. Tada su naročito stradale makedonske oblasti Marijovo i Tikveš, kao i drugi krajevi zapadno od Vardara, gde ce tada i "poduže osetilo kretanje arnautskih pljačkaša u većoj meri no ranijih vremena". Stanje potpune anarhije u srednjoj Albaniji do 1830. godine, a potom u severnoj, odrazilo ce i na povećanom broju slovenskih izbeglica iz Albanije u zapadnoj Makedoniji i Povardarju ["zapadna metanastazička struja"].^[9]

Veliku nevolju pričinjavali su srpskom i makedonskom narodu i svi pokreti albanskih paša u to vreme. Nastojanja Porte da krajem XVIII veka i posle srpskih ustanaka sprovede reformu vojske i državnog aparata, te da stane na put anarhiji i raspadu carstva, naišla su na žestok otpor upravo u Albaniji. Pašaluci u severnoj i južnoj Albaniji praktično su ce odmetnuli od centralne turske vlasti: Bušati u Skadru, Tepeleni u Janjini. Skadarskom Mustafa-paši Bušati ["Škodra-paša"] nisu bile tuđe ni težnje za eventualnim otcepljenjem od Porte radi osnivanja samostalne albanske države, mada ni njegov pokret, kao ni drugi, nije dobio širinu jednoga albanskog nacionalnog oslobodilačkog pokreta. Vojska Mustafa-paše, po njegovom konačnom raskidu s Portom 1830, osvojila je čitavu severnu i zapadnu Makedoniju, kao i zapadnu Bugarsku do linije Sofija-Samokov-Dupnica-Ćustendil-Veles-Debar, ali je pretrpela poraz na Babuni 21. aprila 1831. godine.^[10]

Od 1839. godine i dalje kroz XIX vek ponašanje Albanaca muslimana u južnoslovenskim zemljama, kao i u samoj Albaniji, određeno je stavom prema reformama koje su pod pritiskom evropskih sila zavođene u turskoj državi. Te godine je donet tzv. Tanzimat [Gilhanski hatišerif], kojim ce prvi put u Turskoj pokušao uvesti pravni poredak evropskog tipa, umesto staroga šerijatskog poretka. Proklamovana je neprikosnovenost ljudskog života, časti i imanja; ravnopravnost u načinu razrezivanja i skupljanja poreze; zaveden je nov sistem skupljanja regruta i služenja u vojsci. Albanski begovi i muslimanske mase, međutim, nisu bili voljni da prihvate ove reforme. Protiv centralne vlasti oni ce sada bore u ime starih prava: s jedne strane, za islamsko [šerijatsko] pravo, a s druge, za svoje plemenske autonomije - patrijarhalnog tipa - koje ce sada narušavaju novim sistemom plaćanja poreza i regrutacije. Konzervativni u svojoj društvenoj i političkoj suštini, ovi centrifugalni pokreti albanskih muslimana bili su upereni i protiv hrišćanskog stanovništva, koje je, navodno, krivo što su ukinuta stara prava i zavedene reforme suprotne tradicionalnom poretku. Velika komešanja među Albancima, koja su ce pretvorila u stanje hronične anarhije, pogađala su srpsku i makedonsku raju na najteži mogući način. Raja je glavni objekat ovog neprijateljstva i, samim tim, glavna žrtva albanskog antireformnog pokreta. Od četrdesetih godina XIX veka talas nasilja, koji je sa likvidacijom albanskih paša [Mustafa-paša, Mahmud-paša Rotul i Jašar-paša, 1835-1836] samo za kratko vreme bio zaustavljen, preplavio je srpske zemlje sa novom silinom.

Nepodnošljivo stanje dovelo je do velikog ustanka srpskog naroda u niškom vilajetu u proleće 1841, koji je zahvatio celu južnu Srbiju i zapadnu Bugarsku, a organizaciono je pripreman i u prizrenskom, đakovičkom, pećkom, novopazarskom i prištinskom pašaluku. Ustanak su surovo ugušili Albanci muslimani. Ima osnova da ce prihvati mišljenje da je to trebalo da bude opšti ustanak Srba i katoličkih Albanaca pod turskom vlašću [Bosna, Hercegovina, severna Albanija, zapadna Bugarska i niški pašaluk].^[11] Ubrzo posle neuspeha ovog ustanka, već 1844, dolazi do veoma široke pobune Albanaca u pašalucima Vranja, Tetova, Prištine i Skoplja protiv gilhanskih reformi, ali velikim delom protiv same raje. "Zulumi koji su onda počinjeni prelazili su uobičajene forme ponižavanja i mučenja raje, da su o tome bili upoznati i evropski konzuli". Uzroci ovog albanskog ustanka svode ce na odbijanje da ce stupi u nizam [tj. u regularnu tursku vojsku] i da ce prihvate reforme iz tanzimata. U slučaju Vranja povod je bio podizanje hrišćanske crkve; ovde je muslimanski fanatizam išao tako daleko da su srpski mladići, privezani uz drveće, bili pečeni na vatri.^[12]

Period od 1831. do 1847. godine čini, inače, posebno poglavlje u albansko-turskim odnosima. Posle pada Mustafa-paše taj period predstavlja niz pokušaja [buna i ustanaka] da ce odbace Portine reforme među Albancima. Već 1835. izbija ustanak u Debru, Peći i Đakovici. U Debru, posle proglašenja Gilhanskog hatišerifa, 1840. izbija pobuna; 1843/44. godine Omer-paša Latas ugušuje bunu kosovskih Albanaca. Sledećih godina ce nižu bune i kaznene ekspedicije: 1845 [Đakovica], 1846 [Miriditi, Malesija, Mati].^[13] Posle 1851. izbija nov talas ubistava i pljačkanja u Solunskom i Bitoljskom sandžaku; po čitavoj južnoj Makedoniji i severnoj Tesaliji operišu čete albanskog bašibozuka, čija nasilja izazivaju veliku emigraciju slovenskog stanovništva u Grčku. Anarhija ce proširila na Sereski sandžak 1853. godine. Tada evropski konzuli u Solunu podnose solunskom valiji kolektivnu notu za zaštitu hrišćana i evropskih trgovaca.^[14] Krajem 1855. dolazi do većih nereda u prizrenskom pašaluku, a nasilje postaje neizdržljivo u okolini Peći i Dečana; ovde je paja imala da snosi i sve troškove boravka turske vojske [mnoge službe komore, konaka i vanrednih poreza]. Manastir Dečani je služio kao mesto kantonovanja vojske, te su okolna srpska sela morala opsluživati carske trupe.^[15] Stanje srpskog naroda bitno je otežano i u krimskom ratu [1853-1856], kada Porta sprovodi otvoreno protivslovensku i antipravoslavnu politiku; time je u Staroj Srbiji u stvari bio dovršen "onaj proces na radikalnom menjanju dotadašnje etničke, konfesionalne, demografske i socijalne strukture, koji je započeo tako energično sprovoditi još Jašar paša prištinski".^[16]

Stanje srpskog naroda pod tursko-albanskim igom sredinom XIX veka najbolje pokazuje sudbina manastira Dečana. Manastir je bio pod zaštitom turskih vlasti i albanskih "vojvoda",^[17] ali je njegova sudbina u krajnjoj liniji zavisila od lokalnih namesnika. Sredinom XIX veka lokalne vlasti su mahom bile neraspoložene, iz verskih razloga, da ovoj hrišćanskoj bogomolji pruže punu zaštitu, ili su bile nemoćne da spreče prekomerno i svojevrsno pljačkanje manastira od strane nekih Albanaca muslimana.^[18] Žalbe monaha nisu pomagale: sultanov ferman iz 1849, kojim je obećana zaštita carske lavre, nije imao nikakvog stvarnog dejstva, jer "u planini ferman ne važi" [urmanda ferman jok].^[19] Zato ce arhimandrit dečanski Serafim Ristić obraća "prošenijem" ruskom caru Aleksandru II, 15. februara 1859, u kome braća manastira Dečana "sa suzama ce mole za snažnu zaštitu od divlji i svirepi Arnauta, koji ce Boga ne boje, a carske turske zapovesti ne slušaju. Ova obitelj Gospoda Vsedržitelja opkoljena sa sviju strana ovim nepokornim plemenom, zaista ce naodi kao u lavovim ustima". Serafim upozorava ruskog cara da će taj zulum, a s druge strane oskudica u novcu, primorati bratiju "da ostave ovaj divni spomen pravoslavni vremena serbskoga naroda, ovu jedinu potporu pravoslavija u ovome kraju, ovu jedinu utehu poraboćeni vernih".^[20]

Dečanski iguman Serafim obratio ce sultanu Abdul-Azisu i evropskim silama u ime Srba pećke nahije 1860, jednim većim memorandumom ["tužbom"], u kome su navedeni primeri nasilja što ga albanski muslimani pećkog kraja i uopšte u Staroj Srbiji čine nad srpskim narodom. Memorandum je objavio i u posebnoj brošuri pod naslovom Plač Stare Srbije [Zemun, 1864], posvećenoj Vilijemu Dentonu i evropskoj javnosti. Zbog velikog značaja i izvanredne dokumentarnosti ovog memoranduma, valja ce na njemu više zadržati.^[21]

U početku tužbe veli ce da je pećki hrišćani podnose "protiv nasilnih Arnauta zulumćara, kojih su zloupotrebljenja svaku meru prevazišla, i kojima ako ce na put ne stane prinuđeni smo iz zemlje, koja je krvlju naših predaka napojena, i sa garišta našeg seliti ce, a to onde, đe nam Vaše Veličanstvo mesto načinilo bude pa ako će to i u Anadoliji biti, samo jednom da ce od nesnosima zloupotrebljenja zulumćara oslobođeni vidimo". Dalje ce konstatuje da su Peć i pećka nahija pod neprestanim terorom od strane Albanaca iz šest sela: Ukče, Istiniće, Streoc, Dečane, Crveni Breg i Vokša. Oni nagovaraju i druge Albance da "jadnu raju muče, zlostavljaju i ubijaju", narušavajući carske zakone. Ređaju ce, potom, zločini u 68 tačaka, ali ih je više, jer u jednoj tački bude i po nekoliko. Tu su pljačke, silovanja, otmice, ubistva i sakaćenja, "poljske štete" - uništavanje useva, letine, stoke, ratarske opreme; tu su preprodaje otetog imanja, nasilni ulazak u posed planine [pašnjaka] i šume itd. Sve to turska vlast, policija i sud tolerišu i pomažu. Navode ce nasilja i bezakonja u samoj Peći, u gradu gde je sedište turske vlasti, nad žiteljima koji su "zlostavljani, arani, ubijani" - i sve sa imenom i prezimenom i nasilnika Albanca i žrtve Srbina. "Bedna raja [ce] i na očima paša napada i zlostavlja, a podobna i gora bezakonja isti zlikovci i mnogi drugi u Đakovičkoj, Prizrenskoj, Vučitrnskoj, Prištinskoj, Novobrdskoj, Gnjilanskoj, Tetovskoj, Vranjskoj i drugim nahijama i zemljama čine". Navešćemo samo nekoliko primera. Evo primera preseljenja zbog nasilja: "Misleći Stevan Vučić da će zulum i tiranstvo premeštajem iz mesta u mesto izbeći, iz sela Pograđe kao pradedovine svoje u Drenovčić nastanio ce; no i tu ga zlo postiže tim, što ga Arnauti dobrodolci poaraše, a zlikovci Asan i Arslan iz Vokša 12 ćesa novaca nasilno oteše mu. Ovom su prilikom isti zločinci i Arsi Maniću iz istog mesta 1000 groša oteli, a pored ovog i koševe sa pčelama iz pakosti uništili mu, a tim sebe u zlokovarnom zločinstvu zadovoljili, a ovoga prekomerno oštetili" [t. 10]. Zabeležen je i slučaj kada neki Sulj-paša iz Peći u selu Zlokućani "nemilosrdno i nečovečno svojim nogama pred njim desivše ce dete pregazi, koje je posle nekoliko sati, ne mogavši izdržati svirepo učinjeno zločinstvo nad njim umrlo" [t. 13]. Stanovnici sela Lukavice nasilno su napastvovani i globljeni; prava raje, što im je sultan garantovao, "samo su na artiji napisana, a i do danas udelo neprivedena" [t. 18]. Albanci ne daju Srbima da uživaju ni ono što im je fermanom dato. Tako Arnauti Jezernićani nasilno oteše uživanje belopoljske planine, "sapalivši nam u istoj postojeći 7 stanova, a i jednog čoveka u tom napadanju ranili su". Pošto su ce Srbi požalili, pozvavši ce na ferman, bude im ferman najpre oduzet i pocepan, a potom ce Albanci Jezernićani krvavo osvete za to srpsko "odbranaštvo" nekolikim ubistvima i silovanjem šest devojaka [t. 22]. Livade dečanske oteli su pa prodali Alil-agi Šeremetu Pećaninu [t. 23]. Osam kola sena sa livada dečanskih "vatri predadoše" [t. 28]. Imanja srpska jednostavno ce prisvajaju: u selu Sinaju "Amza Đok prisvoji Stankovu livadu pri svekolikim pravima, koja on nad istom imade" [t. 66]. Zabeleženo je i nekoliko slučajeva razaranja crkava i obesvećenja pravoslavnih svetinja. Tako "u selo Belo Polje došavši neznabošci i zlokovarni zlikovci Zek Asan, Etem Hasan, Jasan Vejselj, Hajdor Mahmut i Suljo Fetaović crkvu još od izdavnih vremena načinjenu raskopaše, i od cigalja i kamenja od crkve raskopane sebi kuće i druge staje sagradiše, trpezu pak, na kojoj ce beskrvna žertva Gospodu prinošaše, obeščestiti svetinju i dimnjacima kuća svojih uzidaše, pa to isto i sa krstovima od krovova skinuti činiše" [t. 47].^[22] U memorandumu ce naglašava da zlikovce ne samo niko ne sme tužiti nego im ništa ni pri samom vršenju zločinstva spomenuti ne sme, "jer bi ga na ma s ovog sveta uklonili". Istinićani, tako, "iz dana u dan sve veća zločinstva monastiru kom su oni potčinjeni [tj. po carskim hrisovuljama i sultanovom fermanu - D. B.] čine, i jadnu raju u okolnim selima kinje, araju, robe, pale i ubijaju, a sve na očima vlasti, koja ih na takova zločinstva i ovlašćuje" [t. 53]. Serafim Ristić naglašava da su u memorandumu nabrojana samo neka od onih zala koja ce čine raji u pećkoj nahiji, a "podobna i gora bezakonja" čine ce i u drugim nahijama. Na kraju memoranduma ce upozorava: "ne nađe li molba ova odziva, to nek uvereno bude Vaše Veličestvo da će sirotna raja ne samo ove nahije, no i ostale u stanju ovom nahodeće ce, potražiti sredstva spasavajuća, pa ako će to biti u samo odsudno vreme za presto Vašega Veličanstva, ne po volji svojoj na dela ova uzbuđena, no jedinstveno ne mogući svireposti zlikovaca snositi, primorana to učiniti". Objavljivanje memoranduma, sa svoje strane, treba da posluži kao opomena evropskim silama da preduzmu kod Porte potrebne korake "bednoj raji, koja na zemlji krvlju svojih pradedova posutoj i prava lične slobode i imanja zaštititi i to čas pre, dok ce ova nije, čemu je već vreme tu, oružanom rukom digla prava svoja braniti".

O krvavom albanskom teroru šezdesetih godina XIX veka, kako nad srpskim tako i nad makedonskim stanovništvom, govore veoma opširno i izveštaji ruskih konzula u Prizrenu i Bitolju. Veliki ruski naučnik A. M. Seliščev govori o krvavom teroru koji je pratio naseljavanja Albanaca u Makedoniji i Staroj Srbiji. "Samo su ce u malo mesta, možda, uspostavili dobrosusedski odnosi Slovena i Albanaca", dodaje on. "Vladajući položaj muslimana u odnosu prema đauru, pljačkaštvo došljaka, pasivnost turske vlasti u obuzdavanju razbojništva Albanaca ugnjetavali su slovensko stanovništvo. To ugnjetavanje postalo je još jače u drugoj polovini XIX veka uz zaoštrene religiozne razlike, uz probuđen nacionalno-društveni pokret, uz mešanje stranih agenata u tom pokretu, uz ispoljenu državnu nemoć Turske. Izveštaji konzula u Bitolju i Prizrenu o uslovima života slovenskog [i uopšte hrišćanskog] stanovništva u ovim oblastima puni su užasa".^[23] Tako ruski konzul u Prizrenu, Timajev, piše 1866: "Pišu mi iz Peći da su zločini Arnauta bezbrojni, da su stradanja hrišćana neizmerna i neizreciva, a ovdašnje turske vlasti uveravaju da je sve mirno i ničega neobičnog nema. Ovim uveravanjima ni u kom slučaju nije mogućno verovati, jer ja imam pozitivne dokaze o neredovnom i nemirnom stanju zemlje".^[24] On razmišlja o dimenzijama i posledicama masovne kolonizacije Albanaca u Staroj Srbiji, te konstatuje da "albanski narod sve više osvaja zemlje na koje ce naseljava i možda će ce uskoro desiti da on igra neku ulogu u sudbini Evrope, bez obzira na to što je veći deo njegov sada u neobrazovanom i skoro divljem stanju". Kolonizacija je nasilna, zemlja ce otima i Srbi nagone na bekstvo. Pri tom ce mogu čuti argumenti od strane Albanaca: ako ce pre mnogo godina toliko Srba preselilo u Austriju, zašto da ce i ostatak ne iseli? "Kao što su Turci bili isterani iz Srbije", dodaju Albanci, "tako hrišćani treba da budu isterani iz prizrenskog sandžaka". Suočeni smo, dakle, sa planskim proterivanjem Srba, sa programom denacionalizacije odnosno albanizacije Kosova i Metohije, još šezdesetih godina XIX veka. "Masovno naseljavanje prizrenskog sandžaka od strane Arnauta", nastavlja Timajev, "ne nailazi ni na kakve prepreke. Turska vlada bi, izgleda, bila veoma zadovoljna da u toj provinciji ne bude hrišćana. Od strane hrišćanskog stanovništva ni u kom slučaju ne može biti otpora arnautskoj poplavi, jer su hrišćani ovde suviše malobrojni a i zato što su strašno razjedinjeni [pravoslavni i katolici - D. B.]. U normalnim okolnostima može ce računati", zaključuje Timajev, "da na jednog hrišćanina dolazi najmanje šest muslimana Arnauta, izuzev zapadne i južne periferije prizrenskog sandžaka, gde je čisto arnautsko stanovništvo".^[25] Srpski narod živi u strahu od pogroma. Prema jednom kasnijem izveštaju iz Prizrena, "noć između 20. i 21. marta [1869] bila je strašna za pećke žitelje. Po sećanju starinaca sličnih je noći bivalo samo u varvarsko-janičarsko vreme pre trinaest godina [tj. 1856. - D. B.]. Od straha je sedam žena pre vremena rodilo, od koje dece je petoro umrlo, a mnogo dece i devojaka bacilo u vrućicu i groznicu".^[26] Isto tako je i u Tetovu, nešto pre toga [1867], bio zavladao među hrišćanima panični strah. "Oni ne samo što ne smeju da izađu na svoje njive, nego ni na ulicu u gradu. Svakome muslimanu je reč đaur stalno na usnama. Nasilja, ubistva i pljačka događaju ce učestano".^[27] U Tetovu je, piše isti konzul 1869, "položaj hrišćana zbog surovih nasilja i mnogih pljački, najočajniji utoliko više što u zločinima učestvuju moćnici ovog grada".^[28] Izveštaji Jastrebova iz 1871. i 1872. potvrđuju isto stanje terora.^[29]

O stanju u Makedoniji govore izveštaji ruskih konzula u Bitolju. Tako V. Maksimov piše Ignatjevu 29. novembra 1875. da su "ubistva hrišćana češća i dobijaju suroviji i uznemiravajući karakter. Kao i pre, turska vlast ostavlja većinu zločina bez gonjenja; ako ce ono i pokreće, muhamedanci ce lako puštaju iz zatvora usled nedostatka svedoka, koji izbegavaju da ce pojave iz straha od osvete". Spisak ubistava izvršenih za poslednjih osam nedelja u bitoljskoj oblasti veoma je sličan onom u žalbama pećkih hrišćana.^[30] O neizdržljivosti ovog terora svedoči i jedna žalba koju su seljani Bučina 8. januara 1876. podneli prilepskom kajmakamu, gde ce veli: "Molimo Bac najpokornije da nas spasete od ovih zločinstava ili da pošaljete carsku vojsku da nas pokolje, ili da nam naredite da prodamo selo i da ce preselimo na drugo mesto, jer je nemoguće podnositi više zločine koje nad nama čine žitelji sela Trnovca i Presil".^[31] Samo u pećkom okrugu od septembra 1876. do septembra 1879. ubijeno je 126 hrišćana, a nijedan ubica nije ne samo kažnjen nego ni uhapšen.^[32]

¹ Vrlo dobar prikaz srpsko-albanskih odnosa posle XV veka, a naročito u XIX veku, dao je B Vučković u EJ I, 155-159, s. v. Arbanasko-južnoslovenski odnosi. O Garašaninu i o srpsko-grčkim kombinacijama vid. tamo na str. 157. Osim toga: D. Stranjaković, Arbanija i Srbija u XIX veku, Beograd 1937; isti, Kako je postalo Garašaninovo "Načertanije", Spomenik SKA, 70 (1939); isti, Politička propaganda Srbije u jugoslovenskim pokrajinama 1844-1858, GIDNS IX/2 (1936). Vid. i: Prepiska Ilije Garašanina I (1839-1849), Beograd 1950. Upor. B. Stojančević, Južnosl. narodi, 292-293; isti, Politika Srbije prema Albaniji u 19. veku, ZDNMS 49 (1968) 5-25.

² Početkom XIX veka bilo je već najmanje 50% svih Albanaca islamizovano. Proces je dobio u zamahu u XVII v. na severu, a u XVIII veku naročito je zahvatio južne krajeve Albanije. Uočene su višestruke negativne posledice toga procesa: G. L. Arš i dr. Kratkaja istorija Albanii, 42-43.

³ L. Ranke, Srpska revolucija, Beograd 1965, 146.

⁴ Vuk St. Karadžić, Prvi i drugi srpski ustanak, Beograd 1947, 64 (Prva godina srpskoga vojevanja na daije, obj. prvo u "Danici" za 1828).

⁵ T. Đorđević, Arnauti u Srbiji za vlade Kneza Miloša (1815-1839), AASJE 1 (1923) 197-198. Srpski deputati u Carigradu 1833. godine govorili su i o beogradskim "Turcima": "Beogradski su Turci najgori zulumćari, sve sam Arnautin i Bošnjak" (str. 198).

⁶ Istorija srp. naroda V/1, 14 (B. Stojančević).

⁷ Istorija srp. naroda V/1, 236-237 (B. Stojančević).

⁸ U zapisu hilandarskog rukopisa br. 282, iz 1826, monah Spiridon Hilandarac govori o "velikoj napasti" koju su monasi podneli od Lobut-paše i "od Arnauta koji u Svetoj Gori seđahu i od razbojnika; umalo da ne opuste Sveta Gora... I velika zla podnesosmo od jersovskih Arnauta, a takođe i od seraskerovih ljudi što seđahu na karauli (tj. na straži - D. B.). Tada oboriše i olovo sa paraklisa i krstionice, i bez starešine veliku napast podnesosmo. Tada izgoreše kalamarijski metosi" (D. Bogdanović, Katalog Hilandara I, 125). Zabeležena su, ranije, i albanska razaranja Rilskog manastira: "Godine od Hrista 1778, meseca avgusta 16. dan, u osvit četvrtka, treći put opljačkaše sveti manastir prokleti Arnauti, 30 duša, i izgoreše do temelja sve zdanje osim pirga i crkve. Tada beše jao i kuku, u vreme carevanja agarjanskog sultana Hamida 1778" (Lj. Stojanović, Zapisi III, 206, br. 5854).

⁹ V. Radovanović, Tikveš i Rajec, 225.

¹⁰ B. Stojančević, Južnosl. narodi, 50; upor. V. Stojančević, Severna Albanija pod turskom vlašću 1830-ih godina, IČ 7 (1957) 123-143.

¹¹ V. Stojančević, Južnosl. narodi, 151-162.

¹² B. Stojančević, Južnosl. narodi, 172, 230-231.

¹³ B. Stojančević, Južnosl. narodi, 285 i d.

¹⁴ B. Stojančević, Južnosl. narodi, 302.

¹⁵ B. Stojančević, Južnosl. narodi, 314.

¹⁶ V. Stojančević Južnosl. narodi, 332-333.

¹⁷ O tome vid. S. Novaković, Crkveni vojvoda. Ostanak pećske patrijaršijske hrisovulje u jednom narodnom običaju onoga kraja, GNČ 11 (1889) 289-295.

¹⁸ Klasičan je u tom pogledu zapis jeromonaha Serafima (verovatno Ristića) u dečanskom rukopisu br. 97, na listu 399, iz 1842. Tada ce "posvadiše Istinićani sa Dečance i Crvenobrežani zbog vode jaža, koji će uzeti više vode ot Bistrice Dečanske. Otimljući koji može vode navrnuti više da vade kolomboć (kukuruz - D. B.), Istinićani ubiju dva Dečanca. Posle drugi dan ubiju ovi dva njima i više rane. To je bilo više crkve dečanske. Treći dan ispod sela odvud ove dve sela ujedno (tj. Dečane i Crveni Breg - D. B.), a ono (tj. Istinići - D. B.), otud vode Bistrice na ove biše ce za 4 sata. Bilo je svašta, to ce prekide. Dečanci i Crvenobrežani odoše i dovedoše 1000 kuća svoj fis Gaš, pa udariše na Istiniće. Bi boja ceo dan, izgoreše celo selo, ode Istiniće. Pade sa obe strane mrtvije do sto ljudi i do 150 ranjeni. Više smo dali od 4 tovara ( =480 litara - D. B.) rakije za perenje ranjenike. A konaka - to ce jelo i pilo, trošak stalo nama za 2000 groša". Zanimljiv je i Serafimov zapis o albanskoj pobuni 1845: "A što smo davali mi naše, samo otišlo za 6 hiljade groša, istina nosio narod seljaci no kad ti je u kući davali smo na oriz, pasul, luča, drva, izmet" (Lj. Stojanović, Zapisi V, 323 br. 9271).

¹⁹ B. Stojančević, Južnosl. narodi, 234-235.

²⁰ Serafim Ristić, Dečanski spomenici, Beograd 1864, 77-79.

²¹ Svi navodi su ovde iz te publikacije Serafima Ristića. Kod primera ce navode odmah u tekstu one tačke pod kojima su zločini opisani u žalbi.

²² Slična obesvećenja beleži ovaj memorandum i u selu Lukavcu (t. 27), Istoku (t. 51), Suhom Grlu (t. 62), Sinaju (t. 65).

²³ A. M. Seliščev, Slav. naselenie, 7 i d.

²⁴ A. M. Seliščev, Slav. naselenie, 10.

²⁵ A. M. Seliščev, Slav. naselenie, 43-44

²⁶ A. M. Seliščev, Slav. naselenie, 45-46.

²⁷ Prema A. M. Seliščev, Slav. naselenie, 19.

²⁸ Prema A. M. Seliščev, Slav. naselenie, 19.

²⁹ Prema A. M. Seliščev, Slav. naselenie, 19-20.

³⁰ Prema A. M. Seliščev, Slav. naselenie, 25, 28-29.

³¹ A. M. Seliščev, Slav. naselenie, 29-30.

³² A. M. Seliščev, Slav. naselenie, 46-47.

2. Oslobodilački ratovi Srbije i Crne Gore 1876/77. i 1877/78.

Oslobodilački ratovi Srbije i Crne Gore protiv Turske 1876, a potom 1877. i 1878. godine doveli su Srbe u prvi ozbiljan sudar sa albanskim narodom. Od presudnog je značaja u tome činjenica da je albanska kolonizacija upravo tokom prve polovine XIX veka iz kosovskog vilajeta preplavila delove niškog vilajeta, te da su Albanci bili već u Toplici, Poljanici, Masurici i Krajištu. Plan oslobođenja Stare Srbije 1876. godine predviđao je posedanje prostranih srpskih oblasti na kojima su ce već uveliko naseljavali ili naselili Albanci.^[1] Stanje Srba na toj teritoriji bilo je vrlo teško. Pojedine porodice, pa i čitava sela, iseljavaju ce iz Turske u Srbiju zbog nasilja, a pljačkaški upadi, ubistva graničnih stražara i drugih srpskih građana od strane albanskih četa svakodnevna su pojava; na granici ce bori i gine kao da je rat već objavljen.^[2]

Podstaknute masovnim ustankom Srba u Hercegovini i Bosni 1875, kao i pokretima masa i bunama u Bugarskoj iste godine, i Srbija i Crna Gora su računale na sveopšti ustanak hrišćanskog naroda pod Turcima kao na važan strategijsko-politički činilac. Do sveopšteg ustanka nije došlo, niti u južnoj Srbiji niti na Kosovu i Metohiji, mada ce znatan broj muškaraca iz tih krajeva, naročito iz pograničnih oblasti Pomoravlja i sa Kosova, bio pridružio srpskim trupama, formirajući dobrovoljačke jedinice. Poziv Srbima da dignu ustanak parirala je Porta pozivom Albancima da ce bore protiv srpske vojske i protiv ustanika. Glavninu trupa koje je Turska u drugom ratu [1877] bacila protiv Srbije sačinjavale su albanske čete i druge pomoćne snage, a Albanci su bili angažovani i u borbama na crnogorskom frontu. U borbama za Prokuplje i Kuršumliju najžešći otpor pružili su Albanci [kod Kuršumlije, na primer, uz 400 nizama borilo ce protiv Srba oko 2000 Albanaca]. Posle oslobođenja Niša, 10. januara 1878, glavnina srpskih snaga upućena je prema Kosovu. Na pravcu od Kuršumlije srpske trupe su uspele da ce probiju u Malo Kosovo, srednja kolona ce teško kretala planinskim zemljištem Golaka, vodeći neprekidno borbe protiv Albanaca. Južna kolona je postigla najveći uspeh: njena prethodnica, pod komandom Radomira Putnika, tada majora, oslobodila je Gnjilane i izbila na prilaze Prištini, do sela i manastira Gračanice.^[3] To je prvo oslobođenje Kosova, 1878. godine. Na žalost, rusko-tursko primirje u Jedrenu ne samo što je zaustavilo dalje napredovanje srpske vojske nego je dovelo do njenog povlačenja na demarkacionu liniju, povučenu od strane srpsko-turske komisije 13/25. februara 1878. u skladu sa odredbama Jedrenskog primirja. Srpska vojska na kosovskom ratištu morala je da evakuiše oslobođenu teritoriju gnjilanske i dela prištinske kaze.^[4]

U toku ratnih operacija 1877/78. godine došlo je do velikih demografskih poremećaja na čitavom ratištu, kako u oblastima koje je srpska vojska oslobađala, tako i u onim predelima koji su ce nalazili u pozadini fronta na turskoj strani, od Južne Morave do Kosova polja. Naročito od 1875. godine u Srbiju su navaljivali talasi izbeglica iz pograničnih krajeva Turske. Pred terorom bašibozuka Čerkeza, Albanaca i zvaničnih turskih vlasti mase hrišćana prelazile su u Srbiju; u pograničnom području Srbije, na severnim padinama Kopaonika i Jastrepca, bivalo je i po 200.000 izbeglica. Sa uspešnim ofanzivnim dejstvima srpskih trupa krajem 1877. i početkom 1878. godine izbeglištva su uzela obrnut smer - pred srpskom vojskom bežali su Turci, Albanci i Čerkezi, a u njihove kuće i na njihova imanja počeli su ce naseljavati Srbi, pristigli sa raznih strana, a najviše iz pograničnih okruga aleksinačkog, kruševačkog i knjaževačkog.^[5] Za kratko vreme su oslobođena područja ostala bez albanskog stanovništva, koje ce potom planski naseljavalo u pograničnim krajevima Turske, najviše na Malom Kosovu i u Gornjoj Moravi, ali i u Krivoj reci ili na Kosovu prema Ibarskom Kolašinu. U stvari, već u toku rata, a pogotovu prvih meseci po zaključenju primirja, došlo je do svojevrsne nedobrovoljne razmene stanovništva, čime je povraćen srpski karakter novooslobođenih oblasti južnog Pomoravlja i Toplice, ali je zato ojačan albanski elemenat u istočnim područjima kosovsko-metohijske oblasti, pogotovu na samom Kosovu u užem smislu reči. To je tzv. "inversna" albanska metanastazička struja, kojom je zahvaćeno i iz oslobođenih krajeva Srbije iseljeno oko 30.000 Albanaca.^[6]

Iseljavanje Albanaca, Turaka i Čerkeza iz južne Srbije, oslobođene 1878. godine, mora ce posmatrati u svetlu opštih demografskih zbivanja koja su ce odigrala usled rata. Turski poraz i nova podela balkanskih zemalja izvršena na Berlinskom kongresu 1878. izazvali su i novo grupisanje muslimanskih, a posredno i hrišćanskih masa. To je jedna od krupnih posledica Berlinskog kongresa: migracije stanovništva, kojima je izmenjena etnička i verska slika određenih oblasti. Navešćemo rezultate najnovijih istraživanja, iz Istorije srpskog naroda [V/1]. Već u prvoj godini ustanka u Bosni i Hercegovini iz Bosne je prebeglo na austrijsku stranu oko dvesta hiljada ljudi, a konačan demografski gubitak Bosne i Hercegovine iznosio je 150.000 ljudi. Taj gubitak ce pretežno odnosi na srpsko i muslimansko stanovništvo. Ako ce tome doda podatak da su Srbi zbog kuge u tim zemljama od 1865. do 1871. izgubili oko 237.000 ljudi, onda ce mora zaključiti da su ukupni gubici bili nenadoknadivi. Stanovništvo Hercegovine i Sandžaka bežalo je u Crnu Goru, a iz južne Srbije i Kosova u Srbiju. Srbija je, kao što je pomenuto, izdržavala 200.000 begunaca iz "postradalih krajeva sa više hiljada prebeglih porodica" sa turske teritorije. Procenjivano je da je u Crnoj Gori bilo 70.000 begunaca, ali taj broj je verovatno bio znatno veći. S druge strane, muslimansko stanovništvo je bežalo sa ugroženog područja; iz ustaničkih oblasti Bosne i Hercegovine bežalo je u unutrašnje delove, a iz krajeva koje su zauzele srpske i crnogorske trupe odlazilo je u Sandžak, Makedoniju, Albaniju i na Kosovo. "Ne bi bilo preterano", kaže Milorad Ekmečić, "ako bi ce zaključilo da su u nemirnim godinama krize od 1875. do 1878. na Balkanu bila pokrenuta dva miliona ljudi na bežanje sa svojih ognjišta, po milion na obe verske strane".^[7] Posebnu pažnju izaziva sad fenomen muslimanskih migracija, za koje ce veli da su pospešene iz dva razloga: prvo, ratom i nesigurnošću, a drugo, običajem turskih generala da u povlačenju turske vojske iz jedne oblasti pozovu i muslimansko stanovništvo da krene za njom u sultanovu zemlju. Jedan od krupnih razloga muslimanske migracije, uz to, bilo je odbijanje muslimana da služe u nemuslimanskoj državi i da ce podvrgnu režimu ravnopravnosti, jednakih građanskih prava i dužnosti. Tome je svakako doprinela i želja srpske vlade da ce oslobodi muslimanskog stanovništva, mada je Berlinskim ugovorom preuzela obavezu zaštite muslimanske manjine i njenih imovinskih prava.^[8] Svi Albanci koji ce nisu bili povukli, kao i svi njihovi povratnici sa turske teritorije, iseljeni su nastojanjem srpskih vlasti odmah po zaključenju Berlinskog ugovora 1878. Ova politika "čišćenja" novooslobođenih krajeva naišla je na opoziciju u Srbiji, čak i u vojnim krugovima; nju odlučno osuđuje, kao nerazumnu, i poznati pisac i javni radnik Jovan Hadži-Vasiljević. On u tome aktu srpske vlade vidi interes Austrije da u Srbiji ne bude Albanaca, već da ce uz granicu Srbije stvori "što jači i prema Srbiji što ogorčeniji kontigenat", tako da je iseljavanje Albanaca, po tome shvatanju, išlo na ruku austrijskim interesima protiv Srbije. Motivi srpske vlade bili su, pak, u tome da ce stvori čisto srpska nacionalna država, te da ce "očisti zemlja od nekrsta", da ce parališu koraci Portini [revandikacije prema predelima naseljenim Albancima] i da ce buduća akcija Srbije u pravcu kosovskih predela i uopšte Stare Srbije što jače obezbedi, i da ce u tim krajevima koji su sada došli pod srpsku upravu osigura mir i red. Radikalno iseljavanje je tražila Vrhovna komanda pod uticajem izveštaja ratnih komandanata A. Oreškovića, St. Biničkog i Đ. Horvatovića, ali ce protiv iseljavanja Albanaca - posebno iz vranjskog okruga - usprotivio komandant Šumadijskog kora, general Jovan Belimarković. On ce pozivao na proklamacije u kojima je Albancima bila data reč da ih srpske vlasti neće dirati, pa kako su ovi "dobri i radni ljudi", on ih ni po cenu ostavke ne može i neće iseljavati. Belimarkovića su podržali i neki drugi komandanti.^[9]

Ishod srpsko-turskih ratova 1876/77. i 1877/78. bio je sudbonosan za dalji razvoj Srbije i perspektivu njenih oslobodilačkih težnji ka ujedinjenju svih delova srpskog naroda pod Turskom. Najpre je Sanstefanski mirovni ugovor Turske i Rusije od 19. februara 1878. doveo u pitanje bezmalo sve što je Srbija uspela da postigne svojim oružjem i mnogobrojnim žrtvama, prepuštajući dobar deo oslobođenih oblasti novoj bugarskoj državi. Nasuprot zahtevima Srbije, upućenima ruskom caru još 3. januara 1878, "da ce u preliminare mira kao i uslove primirja stavi nezavisnost Srbije i prisajedinjenje Srbiji Stare Srbije ili sadašnjeg Kosovskog vilajeta sa dodatkom Vidina",^[10] granice sanstefanske Bugarske su obuhvatale Niš i celo Ponišavlje, svu Južnu i Gornju Moravu, i celu Makedoniju, zahvatajući na jugu i dobar deo Albanije [korčanska kaza]. Srbija je, uz nezavisnost, dobila samo nešto teritorija u severnim delovima Kosova: Stari Kolašin i Malo Kosovo sa Vučitrnom i Podujevom. Prema tome ugovoru, srpska vojska je imala da napusti prostrano područje Gornje Morave, Izmornika i Krive reke sa daleko pretežnijim srpskim stanovništvom tih krajeva, a dobijala je u lapskom srezu područje sa albanskim stanovništvom i malo srpskih seljaka. Stoga je na Berlinskom kongresu srpska delegacija morala da vodi tešku borbu za priznavanje makar onoga što je de facto oslobodila, pri čemu ce sudarala sa isticanjem tobožnjih ili stvarnih etničkih razloga.^[11] Turski je predlog predviđao da "arbanaške kaze" Vučitrn, Kuršumlija, Prokuplje i Leskovac ostanu u granicama carstva, ukoliko ce to ne prihvati, tražila ce granica na Grdelici.^[12] Svoje stavove na Kongresu turska delegacija je podupirala držanjem i pretnjama albanskih plemenskih starešina; ona je na primer, energično zahtevala od britanskog delegata, Solzberija, "da spreči širenje Srbije i Crne Gore na albansku teritoriju", jer su mu "albanske plemenske starešine podnele peticiju u kojoj ce protestuje protiv ovog širenja", čuje ce "da oni vrše pripreme da ce tome suprotstave oružjem".^[13] Srbi su, sa svoje strane, isticali etnografske i istorijske razloge, ali i stanje srpskog naroda u oblastima koje su imale ostati Turskoj. Tako je Jovan Ristić objašnjavao grofu Andrašiju, predstavniku Austrije, kako su ce Srbi iseljavali iz tih krajeva, a kako doseljavali Albanci. "Ma koliko da ih je", rekao je Ristić, "oni nisu u većini, a došljaci su. Ne može svaki anklav za sebe biti država".^[14] Isticalo ce i stanje terora i "zuluma" što ga je od Albanaca trpeo srpski narod u oblastima iz kojih ce srpska vojska morala povući i nemogućnost opstanka Srba "pod turskom vlašću i ljutim Arnautima, kod kojih nema zakona, nema duše, nema srca".^[15]

Berlinskom kongresu je podnet i memorandum 3. jula 1878, sa potpisom predsednika Odbora za oslobođenje Stare Srbije i Makedonije [osnovanog na Kosovu 1877], arhimandrita Save Dečanca. U memorandumu ce, pored ostalog, kaže "Kad je Svemogući Gospod u svom milosrđu stavio u Vaše ruke sudbinu tih ljudi porobljenih više vekova, na inače klasičnoj zemlji, i kad su velike evropske sile prihvatile plemeniti zadatak da poboljšaju sudbinu nesrećnog stanovništva ovog dela Evrope, budite u ovom uzvišenom trenutku očevi i dobročinitelji zaboravljenog naroda Stare Srbije. Ovaj narod trpeo je do danas nečuvene patnje, jer je bio prepušten milosti i nemilosti turskih i arbanaških renegata. Sada, kad je svima narodima Balkanskog poluostrva poboljšan položaj, da li je pravo da mi ostanemo u lancima teške tiranije, da li je pravo da nas Turci i dalje kolju, a Arbanasi pale naše domove, da li je pravedno da smo i dalje potčinjeni postupcima koji su gori od postupaka prema stoci u Evropi. Pošto smo učestvovali u ratu za oslobođenje, pošto smo ce pobunili protiv izrabljivanja, pošto smo izrazili naše želje za slobodom i ujedinjenjem s našom braćom, ako ce obnovi stari poredak, muslimanski fanatizam će biti bezgraničan, s još težim nasiljem, i dovešće nas dotle da trpimo patnje veće nego dosad... Ako [ovaj evropski skup - D. B.] ne može da nam osigura slobodu, neka nam bar obezbedi izvesnu autonomiju i ličnu bezbednost".^[16]

Molbe i razlozi srpske vlade i samoga srpskog naroda nisu na Kongresu uvaženi. Doduše, zahvaljujući suparništvu Austrije i Rusije, osujećeno je stvaranje Velike Bugarske, a Srbija je dobila državnu nezavisnost i svoje oslobođene okruge - ali bez Kosova i Gornje Morave. Srbija stoga u ova dva rata nije ostvarila svoj cilj u potpunosti; oslobođenje Stare Srbije odloženo je za sledeću četvrtinu veka, kada će demografska situacija ovih oblasti postati još nepovoljnija po srpski narod i još manje pogodna za jednostavnu zaštitu srpskih prava na svoju zemlju.

Na drugoj strani, Crna Gora - u ovom ratu od 1877. usmerena ka jugu, sukobila ce sa severnoalbanskim plemenima u celom pojasu od Ulcinja na moru do Plava i Gusinja u gornjem Polimlju. Odredbe Sanstefanskog ugovora bile su za Crnu Goru povoljnije od Berlinskog ugovora od 13. jula 1878, ali je i prema ovim poslednjim trebalo da ce nađu u crnogorskoj državi neke teritorije nastanjene u manjem ili većem broju Albancima, delom muslimanima, a delom katolicima. Uz nezavisnost, Crna Gora je dobila gradove Nikšić, Kolašin, Spuž, Podgoricu, Žabljak, Bar, Plav i Gusinje, ali ce zbog albanskog otpora nije moglo sprovesti u život pripajanje Plava i Gusinja, u koje ce od XVIII veka infiltriralo albansko stanovništvo; zato je Crna Gora, opet, uprkos žestokom protivljenju Albanaca, uspela da dobije Ulcinj.^[17]

¹ Istina, ne može biti reči o nekoj sigurnoj albanskoj većini. Prema turskom državnom popisu iz 1873 godine bilo je u tri kaze Prizrenskog sandžaka (vučitrnskoj, prištinskoj i gnjilanskoj), koje spadaju u širu oblast Kosova, 19.564 hrišćanske muške (poreske) glave i 34.759 muslimanskih; Srba je bilo najviše u gnjilanskoj kazi - 11.607 prema 12.544 muslimana. Među muslimanima su svakako ne samo Albanci nego i Turci Osmanlija, pa islamizovani Srbi, Čerkezi i Cigani. Gro srpskog stanovništva živeo je na selu: Srbi su u odnosu na muslimansko (uglavnom albansko) seosko stanovništvo predstavljali verovatno većinu. Konstatovano je da je Kosovo u užem smislu (tj prištinska i vučitrnska kaza, posebno njihovi ravničarski delovi) imalo uopšte srpsku većinu do izbijanja bosansko-hercegovačkog ustanka 1875. i prvog srpsko-turskog rata 1876. godine: B. Stojančević, Prvo oslobođenje Kosova, 460-462, sa literaturom o tome.

² P. Pavlović, Seobe Srba i Arbanasa, 53-54.

³ U manastiru Gračanici dočekan je dobrovoljački odred poručnika Miloša Sandića 24. januara od strane dvojice sveštenika, narodnih prvaka i mase naroda iz okolnih sela. 25. januara 1878. održana je svečana služba u Gračanici u slavu pobeda srpske vojske kneza Milana i pomen kosovskim junacima iz 1389. godine. O tome B. Stojančević, Prvo oslobođenje Kosova, 456-466.

⁴ B. Stojančević, Prvo oslobođenje Kosova, 463-469.

⁵ Istorija srp. naroda V/1, 409-410 (Č. Popov).

⁶ J. Cvijić, Osnove III, 1166-1167; upor. isti, Balk. poluostrvo, 143.

⁷ Istorija srp. naroda V [1, 525 (M. Ekmečić).

⁸ Istorija srp. naroda V/1, 525-526 (M. Ekmečić); upor. V. Čubrilović, Polit. uzroci. 43-44.

⁹ J. Hadži-Vasiljević, Arban. liga, 1-2, 11-14. Hadži-Vasiljević navodi argumentaciju tadašnjeg načelnika Vrhovne komande, koji je isticao kako neće i nikako ne želi "da Srbija ima svoj Kavkaz", dok ce predsednik vlade bojao da bi ostanak Albanaca u Srbiji mogao biti štetan po red i bezbednost u tim krajevima (str. 13, s pozivom na J. Ristića, Diplom. ist. Srbije II, 241-247).

¹⁰ Stara Srbija je prema tom zahtevu obuhvatala: Makedoniju do Bistrice (Alijakmona), Solun i do Strume i Lom Palanke; Kosovski vilajet (kao minimalni zahtev) obuhvatao je gradove Višegrad, Foču, Bijelo Polje. Beran, Debar, Veles, naravno i Skoplje, Štip, Džumaju, Ćustendil, Radomir i Dragoman, do Belogradčika i Kule sa Vidinom: Srbija 1878, 20-21, br. 13.

¹¹ Još je general Ignjatijev tvrdio Lešjaninu da oko Novog Pazara i Sjenice nema Srba, već tamo žive Albanci i Turci; tako i na jugu ne može ce Srbima dati Prizren, Peć i neke druge varoši i oblasti koje nisu osvojene poglavito stoga što tamo ima mnogo više arnautskog i turskog elementa nego srpskog (Srbija 1878, 184, br. 108).

¹² Srbija 1878, 457-458, bp. 272.

¹³ Srbija 1878, 467-468, bp. 280.

¹⁴ Srbija 1878, 386, br. 223.

¹⁵ Argumentacija u peticiji stanovnika Gnjilana i okoline knezu Milanu od 23. aprila 1878: Srbija 1878, 324-325, br. 186.

¹⁶ Srbija 1878, 502-503, br. 301; upor. o toj akciji Istorija srp. naroda VI/1, 291 (Đ. Mikić).

¹⁷ Više o tome: H. Ražnatović, Crna Gora i Berlinski kongres, Cetinje 1979.

VI POSLE BERLINSKOG KONGRESA

1. Prizrenska liga 1878-1881.

Važnu ulogu u razvoju odnosa između srpskog i albanskog naroda imala je "Liga [Savez] za odbranu prava albanskog naroda", drukčije još nazvana "Albanska liga" ili "Prizrenska liga", formirana u Prizrenu početkom juna 1878. godine. O razlozima osnivanja i karakteru te organizacije postoje veoma protivrečna mišljenja i čitava jedna biblioteka knjiga i studija, čime ce, u svakom slučaju, potvrđuje njen istorijski značaj za albanski narod i usmeravanje njegovih odnosa sa drugim balkanskim narodima. Albanska istoriografija vidi u Ligi izraz opštealbanskog nacionalnog pokreta, kojim proces "rilindje", narodnog preporoda, ulazi u drugu i glavnu fazu. S druge strane, Ligi ce sa mnogo razloga osporava autentičnost; u njoj ce vidi pre svega i uglavnom instrument turske politike i politike evropskih sila [Austrije, Italije, Engleske], jedan od oblika manipulacije albanskim narodom u vođenju balkanske politike. Istorijska stvarnost je dovoljno složena da bi ce karakter takvog pokreta mogao svesti na jedan imenitelj. Bez obzira na sve sporove, jedno je sigurno: Liga predstavlja važan momenat u konstituisanju albanske nacionalne ideje.

Do formiranja Lige došlo je u toku priprema za Berlinski kongres. Sanstefanski mirovni ugovor otvarao je proces podele evropske Turske, pri čemu su zemlje naseljene srpskim i albanskim življem bile zahvaćene deobom između Crne Gore, Srbije i Bugarske. Valja naglasiti da ce na ratni program Srbije i Crne Gore 1876/77. ne može gledati kao na ekspanzionizam i prisvajanje tuđih nacionalnih teritorija, jer je u pitanju oslobođenje sopstvenih zemalja, preplavljenih nasiljem jednoga stranog elementa. Ratni program Srbije i Crne Gore težio je ka tome da likvidira stanje vekovne okupacije i uspostavi svoj nacionalni suverenitet, da zaštiti i oslobodi srpski narod, podvrgnut sistematskom genocidu. Albanski narod u Staroj Srbiji nije bio neutralni faktor, niti ce nalazio u poziciji porobljenog i obespravljenog naroda. Za srpsku i makedonsku raju Albanac-musliman bio je upravo sluga okupatora i okupator, najsvirepiji tlačitelj, simbol tuđinske vlasti i zuluma. Oslobodilačka borba protiv Turske vodila ce, dakle, i protiv muhamedanskih Albanaca.

Odvajanje Albanaca od turske centralne vlasti i borba protiv nje počinju, kako smo videli, sa reformama, u otporu protiv novoga kursa modernizacije i evropeizacije carstva, koji su evropske sile počele nametati Turskoj od ranih godina XIX veka. To je borba za stari poredak apsolutne povlašćenosti, protiv vitalnih interesa hrišćanske raje. Čitava prva polovina XIX veka ispunjena je lokalnim bunama Albanaca, od onih za status naslednih pašaluka pa do pobuna zbog novih poreza i regrutacije, ili čak zbog simboličnih hrišćanskih "prava". Teško je zato, pa i nemoguće, govoriti o nekom autentičnom albanskom nacionalnom pokretu u to doba. U krugovima albanske emigracije [Bukurešt, Beograd, Sofija, Istanbul, Kairo i naročito u Italiji] javlja ce nacionalna ideja - tada pretežno na planu jezičke i prosvetne emancipacije, ali lokalne pobune i ustanci u severnoj Albaniji i u Staroj Srbiji i Makedoniji nemaju s tim nikakve veze, već ce zasnivaju na konzervativnim idejama otomansko-šerijatskog legitimizma i "starih" plemenskih autonomija. Albansko pitanje i nisu postavili sami Albanci. S pravom je konstatovano da je "jedna od bitnih karakteristika postavljanja albanskog pitanja [u Rajhštatskom sporazumu 1876. i austrijsko-ruskoj konvenciji 1877 - D B.] nesumnjivo u tome, da ono nije došlo kao posljedica neke konkretne ustaničke borbe u Albaniji ili zrelog i politički jasno i radikalno usmjerenog nacionalnog pokreta, već kao rezultat akcije tajne diplomacije da preduhitri razvoj faktičkog stanja i predvidi teritorijalnu podjelu evropske Turske".^[1] Bez obzira na već postojeća i aktivna žarišta albanske nacionalne misli [Istanbul, Kairo, Milano], "albansko pitanje ne pokreće kakav nacionalni pokret Albanije ili kakva druga albanska snaga, već za nj vojuju s jedne strane ruska i austro-ugarska tajna diplomacija, prema svojim interesima i potrebama za svoje ciljeve, a c druge strane na njemu počinje insistirati i deo talijanske buržoazije, koji već ima izgrađen program talijanske ekspanzije i penetracije na Balkan, a propagandno koristi ["Italo-albanski odbor"] nacionalno-oslobodilačku egzaltaciju, pa i iskrene pobude nekih liberalnih i patriotskih krugova u svojoj zemlji".^[2]

Osnivanje Lige u Prizrenu mora ce zato posmatrati u svetlu istorijskog trenutka: srpska vojska je oslobodila Južnu Srbiju i izbila, makar za kratko, na Kosovo, Crna Gora je pretila Malesiji, Plavu i Gusinju, sa oslobođenih srpskih teritorija masa albanskih izbeglica pritisnula je kosovsko-metohijske varoši: samo u Prizrenu bilo ih je oko 5000, a u Đakovici oko 2000. Stvorena je kod Albanaca psihoza straha od suseda, od njihovih težnji da "dele Albaniju" i mogućnosti da ce to realizuje na Berlinskom kongresu, a uz to i psihoza straha od crnogorske i srpske osvete zbog učešća Albanaca u turskoj vojsci za poslednjih ratova i zbog nasilja i pljački što su tada počinjene. Zato već aprila 1878. dolazi do okupljanja i dogovaranja albanskih glavara iz Đakovice, Peći, Gusinja, Tetova, Ljume i Debra, kako bi ce rešilo da li da ce mirno pređe preko graničnih promena po Sanstefanskom miru ili da ce tome suprotstavi, i kako da ce spreči dalje zahvatanje u "albanske zemlje" sa strane suseda.^[3] Krajem maja i početkom juna [po starom kalendaru] održani su širi sastanci albanskih predstavnika u Prizrenu; okupilo ce preko 300 delegata iz svih krajeva gde žive Albanci. Isplovile su ce političke razlike u pogledima severnih i južnih Albanaca. Na kongres u Bajrakli-džamiji došli su i predstavnici carigradskog kruga, Glavnog odbora književno-političkog društva, na čelu sa Abdul-bejom Frašerijem. Delegati iz severne Albanije, Makedonije i sa Kosova bili su za političko rešenje albanskog pitanja još uvek u sklopu Turske carevine, ali uz poseban privilegovan položaj, na bazi samouprave i oslobođenja od dažbina sultanu. "Južna", zapravo carigradska frakcija bila je radikalnija, zahtevajući samostalnost Albanije, odricanje pokornosti sultanu. Po njihovom mišljenju trebalo je uspostaviti samostalnu Albaniju iz četiri oblasti [kneževine]: I. južna Albanija i Epir [Janjina]; 11. severna i srednja Albanija [Skadar, Tirana i Elbasan]; III. Makedonija [Skoplje, Debar, Gostivar, Prilep, Veles, Bitolj, Ohrid]; IV. Kosovo s delovima južne Srbije i Makedonije [Peć, Đakovica, Prizren, Novi Pazar, Mitrovica, Sjenica, Priština, Gnjilane, Preševo, Kumanovo].^[4] To je, dakle, koncept "Velike Albanije", kojim su zahvaćene tuđe, slovenske i grčke zemlje u kojima albanska narodnost predstavlja manjinu, koja ce u telu većine ugnezdila u skorije vreme i nasiljem, koristeći ce povlašćenim položajem muslimana u sistemu turske države. Oko ovoga koncepta u stvari i nije bilo razmimoilaženja; i za jednu i za drugu frakciju "Velika Albanija" je bila politički aksiom i podloga za bilo koju varijantu albanskog pitanja. U tom smislu ce zaista može govoriti da je na prizrenskom kongresu 1878. godine konačno formulisan maksimalni program albanskog nacionalizma. Zato je i moglo doći do kompromisa, popuštanjem Frašerija, na zajedničkoj "autonomaškoj" platformi. Formiran je Glavni odbor Lige od blizu 60 članova, i potom na javnom zboru u Prizrenu 5/17. juna 1878. obnarodovan osnovni politički program: 1] Albanci neće dopustiti da ce "njihove zemlje" daju Srbiji, Crnoj Gori ili Grčkoj, ili ma kojoj drugoj državi i drugom narodu; 2] sve zemlje koje su Srbija i Crna Gora u ovim ratovima otrgle od Turske, a u kojima su živeli Albanci, da ce povrate ovima; 3] da ce na ovom poradi i u Evropi, na Berlinskom kongresu i kod dvorova; 4] da ce svim silama poradi da ce Albancima vrati samostalnost, koja im je pre pedeset i više godina oduzeta, to jest da im ce više ne šalju činovnici iz Carigrada i da ih ne postavlja više sultan i Porta, već da ih oni sami između sebe biraju, i 5] da sultan ne traži više od njih regruta i poreze. Peticija je upućena sultanu i Berlinskom kongresu, a pozvani su i Srbi Prizrenci da i oni stave svoj potpis i pečat [muhur] na peticiju Berlinskom kongresu, što su ovi i morali učiniti, pa je taj antisrpski dokumenat, kojim ce začinje Velika Albanija, potpisalo preko trideset viđenijih prizrenskih Srba.^[5]

Važno mesto u akcijama oko Berlinskog kongresa ima memorandum o albanskom pitanju, koji je jedan skadarski komitet, nezavisno od prizrenskog Saveza, uputio 1/13. juna 1878. lordu Bikonsfildu, gde ce traži engleska zaštita za nezavisnu Albaniju kao branu protiv slovenske invazije prema Jadranu. Subjektivni i objektivni razlozi traže, ističe ce u memorandumu, da ce Albanija konstituiše u krugu slobodnih i nezavisnih nacija kao bedem protiv slovenske invazije i za odbranu zapadne Evrope; ako ce ta prirodna brana ostavi otvorenom, Evropa će ce naći u istoj situaciji kao u XVI veku, kada ju je samo čudo spaslo od turske sile pod zidinama Beča. Ako i jeste neprijatelj drugi, zaključuje ce u tom dokumentu, ipak su i onda i sada jednake ambicije, snaga i upotrebljena sredstva.^[6]

Stav katoličkih Albanaca bio je, inače, protivturski. Pokreti u katoličkoj severnoj Albaniji pre ovog rata [1871, 1873, 1874, 1876] išli su ka potpunom oslobođenju sa naslonom na slovenske balkanske zemlje, Crnu Goru i Srbiju [franjevci u Malesiji i Miriditima], protiv čega je opet radila austrijska i italijanska propaganda.^[7] Preokret u odnosu albanskih katolika nastaje u toku samog rata 1876/78, a naročito povodom Berlinskog kongresa. Od tada ce oni okreću antisrpskoj, mada još uvek i antiotomanskoj koncepciji nezavisne Velike Albanije.

Postavljalo ce mnogo puta pitanje kakav je bio odnos turskih vlasti prema Ligi i da li je mogućno govoriti o neposrednoj turskoj inicijativi za stvaranje Lige.

Usmerenost Lige na očuvanje teritorijalnog integriteta Turskog carstva, a u okviru toga - integriteta "albanskih zemalja", te borba protiv Sanstefanskog, a potom i Berlinskog ugovora, davali su dovoljno razloga za isticanje pretpostavke da iza Lige stoji zapravo turska država. Uočeno je, doduše, postojanje različitih shvatanja na Prizrenskom kongresu o nezavisnosti odnosno autonomiji Albanije. Turska inicijativa ce zato pretpostavila iza one severno-albanske, a posebno kosovske i makedonske grupacije, koja je bila za plemensku autonomiju u okviru sultansko-otomanskog legitimiteta. Biće da je tačno samo to da su turske vlasti mirno posmatrale i blagonaklono ohrabrile osnivače akcije, čitav tok osnivanja Lige u Prizrenu i njen rad, pa čak i nesmetani dolazak iz Carigrada glavnog pobornika južnoalbanskog radikalizma, Abdul-beja Frašerija, ali da je inicijativa ipak albanska. Turska je držala Ligu pod kontrolom, u nameri da ce do izvesne mere koristi njenom akcijom, da je upotrebi na međunarodnom planu kao argument "unutrašnjeg pritiska" ili opozicije. U Ligi je Porta videla "izvrsno sredstvo mobiliziranja velikog broja Albanaca za otpor protiv teritorijalnih odredaba Berlinskog kongresa, koje će biti donesene na korist Srbije, Crne Gore i Grčke". Osnivanje Lige jesu "zamišljali, željeli i provodili i sami Albanci, oni u domovini i oni u emigraciji", te je Liga "ipak prvenstveno politička potreba i tvorevina Albanije i Albanaca", ali je najviše bila iskorišćavana od Porte, pa konačno od nje i nasilno likvidirana.^[8] Italijanski konzul u Skadru, Berio, primetio je - kao i većina ostalih konzula velikih sila u Skadru, "čudne veze zvaničnih organa turskih vlasti i jednog pravno nelegalnog pokreta", na primer i to da vlada plaća troškove albanskih delegata za kongres u Prizrenu, da vlada daje Ligi oružje i municiju, da u Ligu ulaze elementi naglašeno lojalni sultanu itd.,^[9] ali je ipak preterano iz toga izvući zaključak o turskoj inspiraciji čitavog pokreta. Interesantna su zapažanja italijanskog konzula o pogledima miriditskog glavara Prenk Bib Dode: u njega je "otomansko arbanaško osećanje koje računa sa daljom etničkom ekspanzijom u uslovima turske vlasti... Arbanasa ima šest miliona" [?!] i oni ce "prostiru već do Vranja".^[10]

Sa kapitulacijom Turske na Berlinskom kongresu Liga ulazi u fazu otvorenog suprotstavljanja turskim vlastima, pokušavajući da svojom akcijom spreči izvršenje odredaba Berlinskog ugovora i stvori uslove za iredentističke zahteve prema Srbiji i Crnoj Gori. Suočena sa nesposobnošću turske države da odbrani svoju teritoriju i otomanski suverenitet, Liga ce sve više okreće ka idejama pune autonomije, pa i nezavisnosti, a njen oružani pokret udara po turskoj upravi koliko i po hrišćanskoj raji. Mobilizacija albanskih masa bila je uperena prvenstveno protiv Srbije i Crne Gore, ali ce u praksi ova oružana masa pokrenula sada protiv otomanske vlasti i vojske. Na prvi pokušaj Turske da povrati red na Kosovu uzvraćeno je masovnom oružanom pobunom: u Đakovici je ubijen Mehmed Ali-paša [26. avgusta 1878], koji je upućen tamo radi smirivanja. Maja meseca 1880. Liga otkazuje poslušnost Porti i na Kosovu nastaje dvovlašće, što ce tragično odražavalo na položaju srpskog naroda: "Srbi su dobili dva gospodara; oni su dvojici gospodara porez davali, dvoje vojske izdržavali, a nikakva prava i zaštite imali nisu... Svuda su hrišćani počeli plaćati po dva danka, a počelo im se pretiti i kako će vojsku dati, ako ce pođe na Srbiju".^[11] U Skadru, pak, dolazi do zajedničkog nastupa svih Albanaca, hrišćana i muslimana, oko radikalnije frakcije. Aprila 1880. istaknuta je ideja nezavisnosti Albanije: 10. aprila 1880. izdata je proklamacija sa zahtevima: 1 [ unutrašnja autonomija za sve albanske zemlje; 2] knez izabran voljom naroda, sa naslednim pravima; Z] paušalno plaćanje godišnjeg danka; 4] pravo na pomoćnu vojsku; 5] uklanjanje svih otomanskih trupa; 6] uspostavljanje diplomatskih odnosa između autonomne Albanije i Porte; 7] postavljanje činovnika domorodaca. Na ovoj političkoj platformi organizovan je ustanak protiv turskih vlasti.^[12]

Naglašeno je načelo celokupnosti albanskog naroda, a pod "celom Albanijom" podrazumevaju ce, što izlazi i iz same osnove Prizrenske lige, sve zemlje gde žive Albanci, a da ce ne vodi računa o tome da su u mnogima od njih Albanci tek manjina. Mora ce zato govoriti i o izrazito reakcionarnoj tendenciji programa Prizrenske lige, "da zagospoduje okolnim teritorijama, gde su Albanci izričita manjina, a na račun posebno makedonskog i srpskog naroda".^[13] Veoma je značajno za razmišljanje o Kosovu u sklopu srpsko-albanskih odnosa što je u organizacijskom i idejnom pogledu težište albanskog pokreta u godinama 1878-1882. bilo stalno u regionalnom prizrenskom Savezu; nikada to središte nije prešlo ni u glavni gradski i ekonomsko-politički centar severne Albanije, u Skadar, niti u Oroši, središte najuglednijeg severnoalbanskog plemena Miridita. Štaviše, primećeno je da severnoalbanska katolička plemena u to vreme nemaju dovoljno opštealbanskog osećanja i orijentacije, ni težnje ka političkoj integraciji "cele Albanije",^[14] mada ce počinju okretati ka tome konceptu. Nosilac ideje Velike Albanije kao integralne države albanskog naroda, u doba formiranja Lige i u njenoj daljoj istoriji, jesu upravo Albanci dijaspore na srpskoj i makedonskoj zemlji, koji toj ideji možda baš zato daju izrazito militantni i agresivni karakter.

Porta je likvidirala Ligu videći u njoj pre svega zametak jedne nacionalne, opštealbanske i antiturske političke snage. Ističući sada u svojoj propagandi protiv Lige da na njenom čelu stoje isključivo stranci s ciljem da otrgnu Albaniju iz sklopa Turske carevine, na Kosovo i u Albaniju upućena je regularna vojska na čelu sa zloglasnim Derviš-pašom, preko Soluna i Skoplja, najpre na Prizren [mart-april 1881], potom na Đakovicu, pa na jesen te godine u Ljumu i Debar, i postepeno u celu Albaniju od severa do juga. Albanski pokret je u krvi ugušen. Do kraja 1882. internirano je u Malu Aziju oko 3000 Albanaca, s ciljem da ce iskorene i što temeljnije likvidiraju organizacije Lige. Otpora je bilo, ali bez čvršće povezanosti na širem prostoru.^[15]

Prizrenska liga, bez obzira na sve zakulisne akcije turskih vlasti i inostranih agenata, predstavlja prvo ozbiljnije akciono i programsko okupljanje Albanaca, prvu organizaciju albanskog nacionalizma. Stvorena u reakciji na ostvarivanje nacionalnooslobodilačkog programa balkanskih hrišćana, posebno Srba, ona je postavljena na temelje velikoalbanske ideje, ignorišući pravo srpskog naroda i drugih slovenskih balkanskih naroda i Grka da žive na svojoj zemlji zaštićeni zakonom. Sudar je bio neminovan, a agresivni protivsrpski i uopšte protivslovenski koncept Lige trajno je opteretio odnose između ova dva naroda. U isto vreme, velikoalbanski koncept Lige ce sam po sebi nudio nekim evropskim silama kao oruđe za njihovu sopstvenu penetraciju na Balkan.

¹ B. Stulli, Alb. pitanje, 294.

² B. Stulli, Alb. pitanje, 299.

³ B. Stulli, Alb. pitanje, 321. O istorijatu Prizrenske lige, inače, još uvek je nezaobilazna studija J. Hadži-Vasiljevića, Arbanaska liga (arnautska Kongra) i srpski narod u Turskom carstvu (1878-1882), štampana kao dodatak Ratniku za januar 1909. Stullijeva rasprava, međutim, počiva na mnogim novijim istraživanjima tako da je slika u njoj, nama bar izgleda, pouzdanija i objektivnija.

⁴ B. Stulli, Alb. pitanje, 322-323. J. Hadži-Vasiljević, Arban. liga, 39 i d.

⁵ B. Stulli, Alb. pitanje, 323. J. Hadži-Vasiljević, Arban. liga, 40-42. Prema austrijskim informacijama, Liga je uperena poglavito protiv teritorijalnih zahteva Srbije i Crne Gore, zaoštravajući frontalno odnose pre svega protiv njih; istaknut je princip: odbrana teritorijalnog integriteta "albanskih zemalja" i borba protiv svake vlasti osim one Visoke Porte: B. Stulli, Alb. pitanje, 323-324.

⁶ B. Stulli, Alb pitanje, 326.

⁷ B. Hrabak, Katol. Arbanasi, 5-15.

⁸ B. Stulli, Alb. pitanje, 330-331.

⁹ B. Hrabak, Ital. konzul, 33.

¹⁰ B. Hrabak, Ital. konzul, 26.

¹¹ J. Hadži-Vasiljević, Arban. liga, 109-110.

¹² J. Hadži-Vasiljević, Arban. liga, 100-102.

¹³ B. Stulli, Alb. pitanje, 348

¹⁴ B. Stulli, Alb. pitanje, 343-348.

¹⁵ B. Stulli, Alb. pitanje, 385.

2. Anarhija i genocid u Staroj Srbiji 1878-1912.

Poslednjih dvadeset godina XIX veka i prve godine našeg stoleća - do oslobođenja 1912, za Srbe na Kosovu i Metohiji znače vreme najtežih progona, fizičkog uništavanja i raseljavanja, u kome se ogleda ne samo stanje bezvlašća nego i plan za stvaranje "etnički čistog" Kosova kao "albanske zemlje" u duhu programa Prizrenske lige. Prva posledica rata, čiji ce oslobodilački val zaustavio na domaku Kosova, ali ga nije prešao, bila je u novim i masovnim etničko-demografskim poremećajima. Pre svega, oslobođene krajeve južne Srbije napustilo je oko 30.000 Albanaca-muslimana. Ove izbeglice [muhadžiri] nastanile su ce uglavnom u Labu i u severnom delu Kosova, odmah pored nove granice, u Krivoj reci i Gornjoj Moravi sa Izmornikom. To je dovelo do zgušnjavanja albanskog stanovništva u severnim i istočnim krajevima kosovsko-metohijske oblasti, koje je, tako, odsudno nadvladalo nad srpskim stanovništvom. Lab je na taj način postao čisto albanska oblast, u kojoj praktično nema Srba.^[1] O nastanjenju muhadžira brinula ce najviše Porta, a i sami albanski prvaci u Turskoj, dok je trošak oko naseljavanja i izdržavanja snosio srpski narod.^[2] Računa ce da je albanski živalj u oblasti Krive reke, na primer, od 52% domova uvećan na 65% ukupnog broja domova.^[3] Do sličnih zaključaka ce došlo i proučavanjem Kosova u užem smislu. Sve do doseljavanja albanskih muhadžira 1878. kosovska ravnica je pretežno bila srpska. Albanci su tada prevagnuli, a usled pojačanog zuluma taj ce brojni odnos još više poremetio na štetu Srba - iseljavanjem jednog dela Srba u tada već susednu Srbiju. Planinski obod Kosovske kotline je dosta brzo bio preplavljen Albancima.^[4] Turske vlasti su naseljavanjem muhadžira vodile određenu politiku: njihov cilj je bio da ce razbiju gusta srpska sela i da preko muhadžira drže pod kontrolom srpsko stanovništvo. Stvaranjem lanca muhadžirskih naselja turske vlasti su nastojale da potpuno odvoje srpske celine jednu od druge, a sve zajedno od Srbije i Crne Gore.^[5]

Albanci upadaju na srpsku teritoriju već 1878. godine duž cele nove granice od Novog Pazara do Vranja, najviše sa Kosova. Prave zasede, ubijaju srpske vojnike, pljačkaju komore; napadaju čak i na same vojne predstraže. Tokom 1878-1880. njihove su čete stalno koncentrisane uz granicu; 6. aprila 1879. napadaju Kuršumliju, a 28. maja iste godine Prepolac. Vidno je uzdržavanje Srbije od strožeg uzvraćanja na ove napade. Srpska vlada je o svim ovim napadima Albanaca i ubistvima na granici i dublje na srpskoj državnoj teritoriji izveštavala Portu i poslanstva velikih sila u Carigradu, tražeći da ce s turske strane stane tome na put, ali bez uspeha.^[6]

Prisustvo muhadžira bio je samo jedan momenat u nizu okolnosti koje su posle Berlinskog kongresa dovele do pogroma Srba u Staroj Srbiji. Pokreti i ustanak Prizrenske lige, do 1881, a potom niz drugih lokalnih ili širih albanskih pobuna sve do 1908, 1910. i 1912. godine, redovno su započinjali, a pogotovu ce završavali albansko-turskim terorom nad srpskim stanovništvom. Gubitak teritorije usled poraza koji su im naneli Rusi, Turci su upisali u greh Srbima, tvrdeći da im je Rusija i objavila rat zbog Srba, pa su stoga posle 1878. zvanično i javno proglasili Srbe za carske izdajnike.^[7] Uporedo sa turskim terorom tekao je albanski teror od bašibozuka Prizrenske lige i njenih prvaka u razdoblju 1878-1881. O nasilju Albanaca i Turaka nad Srbima Kosova i Metohije za vreme samih oslobodilačkih ratova 1876-1878. svedoči, na primer, žalba koju su Srbi Pećanci uputili 20. jula 1879. ruskom caru Aleksandru II. Tu su ukratko prikazani uslovi i stanje u kojima ce nalazilo srpsko stanovništvo posle 1875, uz popis preko stotinu ubijenih Srba u varoši Peći i selima pećkog upravnog područja [mutesarifluka]. Krajnje je težak i položaj manastira Pećke patrijaršije i Dečana, koji su po nalogu pećkih aga pritisnuti pljačkom i ucenom kačaka. Intervencija engleskog konzula Langvorta u martu 1877. nije donela ploda. Sumorno je konzulovo predviđanje da će zbog bogate zemlje Srbi ovde biti iskorenjeni.^[8]

Nepodnošljiv pritisak učinio je da ce za poslednjih dvadeset godina XIX veka, posle Berlinskog kongresa, iseli u Srbiju najmanje 60.000 ljudi samo iz severnih delova kosovskog vilajeta.^[9] Računa ce da ce iz cele Stare Srbije, ako ce pod njom podrazumeva, kao u to doba, i cela severna Makedonija, iselilo u periodu 1876-1912. godine oko 400.000 ljudi, "broj ogroman i za mnogo širi vremenski opseg i daleko veća geografska emigraciona područja".^[10] Prema proračunima Jovana Cvijića sa područja severno od Šare proterano je u Srbiju između 1876. i 1912. godine oko 150.000 Srba.^[11] Sve su ove statistike, na žalost, veoma nedovoljne i ne mogu pretendovati na potpunu tačnost; one daju samo približnu predstavu o masovnosti ove prinudne i neprirodne migracije, kojom je srpski narod u svojoj matičnoj zemlji svođen na manjinu, sa tendencijom potpunog uništenja. No uprkos ovim teškim okolnostima, Srba je do 1912. godine u Staroj Srbiji bilo još srazmerno dosta, što ce može zaključiti iz nekih turskih statistika, koje ma koliko ce trudile da umanje broj hrišćanskih podanika, priznaju da ce Srbi drže u dovoljnom broju kao etnički faktor ovih oblasti. Prema turskoj salnami [godišnjem almanahu] kosovskog vilajeta za 1894, u Prištinskom sandžaku bilo je 67.456 Srba, u Pećkom 14.752, Novopazarskom 35.726, Prizrenskom 14.200, što znači ukupno 132.134 stanovnika.^[12] Prema veoma podrobnim istraživanjima Jovana Cvijića, objavljenim 1911. godine, na samom prelazu u XX vek severno od Šare ima još uvek 26.338 srpskih domova, i to u Prištinskom sandžaku 14.048, Pećkom 3.826, Sjeničkom 2.564, Pljevaljskom 3.400, Prizrenskom [bez tetovske i gostivarske kaze, koje su inače ulazile u kosovski vilajet] 2.400 kuća.^[13] Ako ce na jednu kuću računa najmanje pet duša, onda je to ukupno 131.690 stanovnika srpske narodnosti; ako ce uzme po osam na jednu kuću [kako ce ponekad i računa s obzirom na patrijarhalni karakter srpskog doma u to vreme i na toj teritoriji], biće 210.704 stanovnika. Ove podatke treba uporediti sa nekim starijim, oko sredine XIX veka; prema salnami za 1849. broj Srba oko Prištine, Prizrena itd. iznosio je 400.000 lica, a prema salnami za 1854, u prizrenskoj, prištinskoj i novopazarskoj livi [sandžaku] živelo je 200.000 Srba.^[14]

Srpska i crnogorska vlada pokušavale su, prema svojim mogućnostima, da zaštite srpsko stanovništvo kosovskog vilajeta. Ta zaštita je organizovana najpre na diplomatskom planu, otvaranjem srpskih konzulata u Solunu i Skoplju 1887, a u Bitolju i Prištini 1889. Istina, položaj konzula na Kosovu bio je pogibeljan: prvi srpski konzul u Prištini, Luka Martinović, ubijen je u junu 1890. nasred prištinske čaršije, a ruski konzul Grigorij Stepanovič Ščerbina - marta 1903. u Kosovskoj Mitrovici.^[15] S druge strane, srpska vlada je organizovala i naoružavala narod na Kosovu da ce brani i priprema za oružani ustanak kad za to dođe vreme. Nasuprot albanskim razbojničkim družinama, kačacima, počele su ce posle 1878. godine javljati srpske čete, komite, koje su vodile borbu protiv turskih vlasti i protiv albanske i muslimanske hajdučije. Komite su bile pretežno Srbi iz Stare Srbije; kretali su ce po celoj Staroj Srbiji, u Novopazarskom sandžaku, ali i po Metohiji. Kako je tačno konstatovano, komitski pokret u Staroj Srbiji "ponikao je iz najrevolucionarnijeg dela srpskog seljaštva koje nije više moglo podnositi turski feudalni sistem i mnogobrojna nasilja", te je ceo ovaj pokret "imao socijalno i nacionalno obeležje".^[16]

Dejstvu Prizrenske lige imaju da zahvale Srbi za mnoge zulume i pogrome poslednjih godina XIX veka. Naročito su stradali Donji Vasojevići, čije su kuće bile spaljene, a imovina opljačkana i uništena. Srbi su u tim oblastima bili sve češće izloženi napadima muslimana i Albanaca iz Bihora, Rožaja i Rugova, koji su za sebe kosili njihove livade, plenili im stoku, odnosili žito i sav pokretni imetak, ukoliko je nešto ostalo iza rata. Albanci iz Rugova su 1884-1886. više puta napadali na pojedina sela, a turske vlasti iz Berana nisu htele zaštititi Srbe, nego su hapsili i pojedine srpske narodne prvake. U junu 1898. Albanci su uz pomoć redovne turske vojske napadali donjovasojevićka sela u beranskoj nahiji. Srbima je zapaljeno više od 400 kuća i pričinjena ogromna šteta u stoci, na usevima i u drugoj imovini.^[17] Pogotovu su Portine reforme na planu sudstva, policije i vojne obaveze pogoršavale stanje Srba: posle velikog zbora Albanaca iz Prištine, koji je u oktobru 1896. održan u Pirinas-džamiji, napadnute su neke srpske kuće, a u noći je kroz prozor gađana porodica Hadži-Vitka.^[18]

Kritska kriza i grčko-turski rat 1897. doveli su do daljeg i može ce reći sudbonosnog pogoršanja položaja srpskog naroda Stare Srbije, posebno na selu. Rat je aktivirao albanski bašibozuk i njihov muslimanski fanatizam. Na sultanov poziv odazvalo ce više hiljada Albanaca. Što je ratna opasnost više rasla, to je više rastao broj ubistava i zverstava izvršenih nad hrišćanima. Stanje ce naročito pogoršalo, kako ce primećuje u novim radovima o tom periodu, po povratku albanskog bašibozuka iz neuspelog rata: Albanci kosovskog vilajeta okupljaju ce u "Pećkoj ligi" 1898/99, koja je svoju oštricu usmerila protiv Slovena. Ustanak Srba u Beranima 1897. godine brzo je i surovo ugušen intervencijom bašibozuka. U Metohiji turska uprava ide na ruku kačacima i toleriše njihova nasilja nad srpskim narodom, zbog čega iseljavanje Srba postaje masovno. Diplomatija Srbije pokušava da izdejstvuje efikasniju zaštitu srpskog naroda, apelujući na zakonitost i na dužnosti turske administracije. Dokumentaciju o zločinima prikuplja uglavnom srpski konzul u Prištini, Svetislav Simić, tako da je na osnovu toga uložen energičan demarš kod Porte, a cela diplomatska prepiska koja ce povodom toga vodila poslednjih godina veka objavljena je u službenom izdanju Ministarstva inostranih dela Kraljevine Srbije pod naslovom Prepiska o arbanaškim nasiljima u Staroj Srbiji 1898-1899 [Beograd, 1899].^[19] Prepiska na veoma upečatljiv način govori o stanju srpskog naroda na Kosovu krajem prošlog veka i o bezuspešnoj, ali časnoj i energičnoj borbi srpske diplomatije da izađe na kraj sa indolentnošću i zlovoljom turskih vlasti.

Već u prvom dokumentu, pismu Vladana Đorđevića, predsednika vlade i ministra inostranih dela, Stojanu Novakoviću, poslaniku Kraljevine Srbije u Carigradu, od 15. aprila 1898. napominje ce da je ministarstvo zasuto množinom podataka "o raznim nasiljima arbanskim, čije posledice prete da dovedu do raseljavanja i uništenja naše pleme u tim pokrajinama Turske" [br. 1, str. 1]. Zato u noti od 14/26. maja 1898. turskom ministru inostranih dela, Tefik-paši, srpski poslanik naglašava da je srpska vlada u toku poslednje četiri godine [dakle, još od 1894] više puta skretala pažnju carskoj vladi "na nerede i neverovatna bezbrojna nasilja, koja neprestano čini nepokorno i nedisciplinovano arbanaško stanovništvo, kako na srpsko-turskoj granici, tako i u pograničnim sandžacima. Ovi zločini i napadi upravljeni su isključivo protiv hrišćanskog stanovništva srpske narodnosti, i izgleda da im je svrha, da taj narod istrebe iz tih krajeva"; za nekoliko poslednjih meseci evidentirano je preko 400 zločina [ubistva, paljevine, razbojništva, oskvrnjenja hramova, silovanja, otmice, pljačkanja, krađe čitavih čopora], a sve je to tek jedna petina onoga što ce u stvari desilo. Priložen je spisak kriminalnih dela u 92 tačke. Srbi masovno beže u Srbiju [br. 2, str. 15-27]. U kasnijem razgovoru sa Tefik-pašom skrenuta mu je pažnja da to kompromituje Tursku u očima Evrope, jer ce "jedno pleme napušta na istrebljenje drugoga", a sve očigledno biva po nalogu iz Carigrada, gde ce, zaključuje Novaković, "opet pomišlja na gvozdeni muslomanski obruč oko Srbije, kakav ce nekada od Čerkeza pravio". Tefik-paša nije poricao ništa, ali je izbegavao da uđe u stvar, "jednako govori uopšte i pokazuje da mu je razgovor te vrste dosadan" [br. 3, str. 27-28]. Stojan Novaković zaključuje u pismu Vladanu Đorđeviću 22. jula 1898. da "ubistva, silovanja i razbojništva koja ce čine neprestano, ne mogu više imati karakter dela usamljenih i bez posledica, već ona očevidno pokazuju ... da su ce Arnauti unapred rešili da sasvim istrebe hrišćanski elemenat, a naročito Srbe, iz toga kraja"; potpunu nemoć pokazuju oblasne vlasti, koje ohrabruju zločince. U drugoj noti, od 16/28. jula 1898, dodaje ce spisak zločinstava u 31 tački [str. 35-39]. Turska je na ovu dokumentaciju odgovorila generalnim poricanjem i prebacivanjem odgovornosti na srpsku vladu, koja dopušta da bude obmanuta "od strane ljudi, kojima je stalo da poremete odnose prijateljstva i dobrog susetstva koji tako srećno postoje između obe zemlje, i da proizvedu neslogu između različitih delova našeg stanovništva koji su skoro pet vekova živeli u potpunoj slozi i koji sada ne mogu imati nikakva razloga međusobno ce satirati" [br. 15, str. 51]. Dokumentaciji o zločinima suprotstavljena je, dakle, prazna parola o večno idiličnim odnosima svih narodnosti na Kosovu. Nov spisak zločina dostavljen je turskoj vladi u noti od 19/31. oktobra 1898. Tu ce konstatuje da su "obezoružani, ostavljeni bez ikakve zaštite od strane mesnih vlasti, Srbi hrišćani izloženi fanatizmu, mržnji, osveti i razbojničkim navikama arnautskog muslimanskog stanovništva, čija obest, ohrabrena nekažnjivošću, prelazi granice verovatnoće" [br 16, str. 66]. Istražna komisija koju je predvodio Saadedin-paša, izvela je farsu: Albanci su ohrabreni, nijedan krivac - uprkos tačnim podacima navedenim u prilogu srpskih nota - nije predat sudu ni kažnjen. Srpski poslanik zato konstatuje da "neredi, koji toliko brige zadaju Srpskoj Vladi, i dalje vladaju u Kosovskom Vilajetu, preteći istrebljenjem srpskom stanovništvu. Carske vlasti ostaju i dalje nemarne, tražeći samo, kao što smo gore videli obilazna srestva da sakriju svoju nemoć pred tom anarhičnom avtonomijom, na koju su ce Arnauti navikli blagodareći odsustvu svake jake i pravedne vlasti i ozbiljnoga pravosuđa" [br. 16, str. 68]. Ha sve to turska vlada opet odgovara ciničnom formulom sloge narodnosti: "Njegovo Prevashodstvo Saadedin-paša napominje u ovoj prilici, vrlo umesno, da razlika veroispovedi nije nikada bila u ovim krajevima uzrok mržnje i nesloge, i da su nemili slučajevi između hrišćana i muslomana može biti malobrojniji od onih, koji ce dešavaju između lica iste veroispovedi... Muslomani su daleko od namere da primoravaju svoje zemljake hrišćane na iseljavanje" [nota od 17. novembra 1898, br. 17, str. 87]. Srpska vlada, nasuprot tome, ukazuje na "sistem, koji ce sastoji u tome, da zločini ostaju nekažnjeni" [nota Tefik-paši od 21. decembra/2. januara 1899. br. 18, str. 99]. U daljem toku ove dramatične prepiske Novaković primećuje "da ce krugovi dvorski složno i uporno protive svakoj meri u smislu istrage i kažnjenja arbanaskih zuluma u Staroj Srbiji" [22. januar 1899, br. 20, str. 129]. Srbija, pak, ne traži "ništa više, nego da ce postupa podjednako prema stanovništvu muslomanskom i srpskom u tim krajevima" [srpska nota od 24. marta 1899, br. 22, str. 134]. U novom spisku zločina, koje V. Đorđević šalje Novakoviću 25. maja 1899, navodi ce da je od 1880. godine do tada prebeglo iz kosovskog vilajeta u Srbiju preko 60.000 Srba [dakle, za nepunih deset godina!] i dodaje da su "ovoga proleća samo poubijali Arbanasi veliki broj Srba, da bi im zemlje pootimali i na raseljavanje ih nagnali, u čemu su dosta i uspeli" [br. 23, str. 136].

Kao ilustraciju navešćemo bar neke zločine iz ove preduge liste, rečima same dokumentacije.

Arnautin Sali Bisla ubio je jednog Srbina i njegovu ženu - čiju kćer beše pre toga silom odveo - usred bela dana, i to u samom konaku Giljanske uprave, i mesto da bude kažnjen za ovaj zločin, on je za vreme grčko-turskog rata primljen u carsku vojsku kao dobrovoljac [str. 18, t. 5/1 Ha dan 15. maja [1898] Arnautin Elijas, sin Saliha Džungule, iz sela Bresije, ubio je iz puške Jovana Simića iz istog sela, u Simićevoj kući, iz razloga što mu rečeni Jovan nije imao otkud vratiti jednu tursku liru kazne, na koju je kaznu Eliasa mesni sud osudio u svoje vreme da plati Jovanu zato što ga je bio istukao na najsvirepiji način [str. 36, t. 1]. Arbanasi su ubili Arsu Petrovića, starešinu nekoliko porodica, koje življahu u zadruzi, u selu Tomajiću [pećanske kaze]. Oni su učinili ovo ubistvo u nameri da sebi prisvoje njihove zemlje [str. 36-37, t. 6]. Arnauti su ubili kmeta Petra Gajrića, iz sela Velike Hoče. Zbog nedela koja Arnauti čine svi ce stanovnici ovog sela spremaju da ce isele [str. 69, t. 2]. U mesecu junu Arnauti ubiše kaluđera Hadži-Ezekija, starešinu manastira Lazareva, u selu Lešaku, tetovske kaze [str. 69. t. 5]. Na dan 26. januara [1899] ubili su Arbanasi na putu popa Jovana Katića iz Srbice [sredska župa, sandžak Prizren]. Popa su puškama pretukli, noževima izboli, a vilicu mu izbili. Vlast nije pohvatala ubice, niti ih je tražila, već je uhapsila i optužila dva Srbina seljaka iz Lešana, koji su prvi naišli na mrtva popa na putu [str. 139, t. 16]. Dana 28. januara iste godine ubijen je na dvorištu manastira Deviča [u Drenici] Luka, sluga manastirski. Ubio ga je u po dana iz revolvera, bez ikakva povoda, samo ćefa radi, Beslim Ajet, sinovac Feke Bajrama, vojvode devičkog. Po ovome ubistvu nije ni činjeno isleđenje, jer u Drenici i nema vlasti [str. 139, t. 17].

Zabeležena su tu i pljačkanja i obesvećenja crkava. U mesecu oktobru [1897] više Arnauta srušiše crkvu hočansku i odneše sve što u njoj nađoše [str 20, t. 1], Arnauti srušiše takođe staru srpsku crkvu u Končulju, prištinske kaze, na drumu između Giljana i Bujanovca. U ovom trenutku od materijala ove crkve zidaju sebi kuće [t. 2]. Na dan 6. aprila opljačkaše raovačku [orahovačku] crkvu, u Prizrenskom sandžaku [t. Z]. Dana 20. decembra napadoše i opljačkaše manastir Sv. Trojicu, u okolini Prizrena [t. 4].

Mnoga su silovanja i otmice. Arnautin Bolja Aračanović iz Kabaša, na primer, silovao je dvanaestogodišnju kćer Alekse Vesića iz Vitine [str. 22, t. 18] Dana 11. Juna [1898] Arbanas Ali Bajram iz Donjeg Nerodimlja i njegova četiri druga nasilno odvedoše devojku Spaseniju Andreje Markovića, iz istog sela, u trenutku kad ona okopavaše kukuruz. Ona bi odvedena u planinu blizu sela Butakova, odakle ce njen vrisak čuo više od jednog sata [str. 38 t. 14].

Napadi, pljačkanja i razbojništva su nebrojena. Evo samo nekoliko primera. U nameri da Srbima kosovskog vilajeta onemoguće ishranjivanje stoke i da ih na taj način primoraju da napuste svoje domove i da ce isele iz kosovskog vilajeta, Arnauti namisliše da obdelavaju polja koja ce nalaze pred samim selima u kojima su nastanjeni Srbi, i koja im služe za popašu njihove stoke. Ovaj postupak su prvi otpočeli: muftija Mustafa Efendija, Sulejman-aga [sada paša], Ali Efendija nifuz Naziri, i drugi "Turci" iz mesta. Ohrabreni ovim primerom Arnauti oduzeše Srbima najbolja zemljišta, i to u selima: Laplju, Čaglavici, Livađi, Dobrotinu, Gušterici, Maticani itd. [str. 25, t. 19]. Dana 25. marta Arnauti iz sela Budrila, giljanske nahije, napadoše Arsu Milenkovića, u nameri da ga ubiju, ali ce ovaj stane braniti revolverom i rani jednoga od napadača, pa zatim pobegne. Tada Arnauti skupiše sve ljude iz sela i odvedoše ih u Giljane, bijući ih u putu. U Giljanu ih predadoše žandarima, koji ih, takođe, izbiše i staviše u zatvor [str. 25, t. 22]. U svojoj kući koja postoji u selu Budakovu, prizrenske nahije, jedan Arnautin drži pazar stoke, koju je pokrao od Srba kosovskog vilajeta. Ovaj je Arnautin objavio da svaki sopstvenik može doći i uzeti svoju stoku za novce [str. 72, t. 48]. Čuveni razbojnik Onka Imer iz Kabaša, prizrenske nahije, pozvao je srpske seljake iz Ljubižde i Koriša da pribiraju svoju žetvu, ali im je zabranio da ponovo seju, zato što im ce, veli, neće dozvoliti da i dalje stanuju u svojim selima. Isti Onka namerava da sruši srpsku crkvu sv. Petra Koriškog i da od tog materijala sebi sazida stan. On i njegovi drugovi zabranili su Srbima da ce žale komisiji za istragu, preteći svakome smrću [str. 74, t. 72]. Arnauti iz Orahovca, u velikom broju, opkoliše kuću porodice Manitaševića iz Hoče i svu kuću izbušiše kuršumima. Vlasti staviše u zatvor Jovana Manitaševića i Mihaila Kičolovića, a ne preduzeše ništa protiv Arnauta [str. 75, t. 84]. Jedan od najstrašnijih zuluma je događaj u Veriću, u pećkoj nahiji, gde su u sukobu između Albanaca ceh platili Srbi, čije je celo selo spaljeno, sa usevima, a razbegla deca ce izgubila. Verićani, gladni i bosi, skitaju po Peći, ali im ni valija ne pomaže ništa, već ih upućuje na isljahat [običajni albanski sud], a tamo im Mula Zeka otvoreno veli da neće dobiti odštetu, psuje im veru, krst, post i govori im da ce sele u Srbiju i Crnu Goru [str. 141, t. 63].

I pored diplomatskih napora da ce srpskom narodu obezbedi kakva-takva zaštita i zaustavi masovno iseljavanje sa Kosova, stanje je bilo sve gore. Godine 1900. i 1901. protekle su u pravom pogromu Srba. Početkom 1901. došlo je u Starom Kolašicu do velikog pokolja Srba, u kome je najistaknutiju ulogu imao jedan od vodećih albanskih glavara na Kosovu, Isa Boljetinac. Do pokolja je došlo u akciji razoružavanja Srba kosovskog vilajeta. S druge strane, reforme od novembra 1902. trebalo je da poboljšaju opšte stanje hrišćanske raje, ali su albanski prvaci u Staroj Srbiji ustali protiv toga da ce hrišćanima daju bilo kakva prava. Vest da će u Mitrovicu doći ruski konzul G. S. Ščerbina poslužila je Albancima da ce organizovano i oružano suprotstave reformama, pa je u toj velikoj pobuni Ščerbina ubijen [1903]. Pošto je bilo jasno da turske vlasti nisu u stanju da zavedu red i obezbede sprovođenje reformi, srpska vlada ce orijentiše na oružanu samoodbranu srpskog naroda, te ubacuje oružje, i počev od 1904. organizuje komitske čete. Gotovo sve kaze kosovskog vilajeta sa srpskim stanovništvom bile su već 1905. potpuno naoružane [sredačka i sirinićka župa, Prizren i okolina, ceo put duž Morave preko Gnjilana]. Srpska komitska akcija u kosovskom vilajetu naišla je na žestoku austro-ugarsku kontrapropagandu, koja je ovu akciju odmah nazvala "veliko-srpskom", iako ova nije ni u čemu dirala u interese Austro- Ugarske, jer je bila uperena u prvom redu protiv nasilja turskih organa uprave po hrišćanskim selima, protiv bašibozučkih pljačkanja seljaka i protiv komitskih četa iz Bugarske koje su vršile teror nad srpskim seljacima koji su ostali pristalice patrijaršijske crkvene organizacije i političke saradnje sa Srbijom na delu oslobođenja od turske vlasti.^[20]

O teškim zulumima na Kosovu i u Makedoniji krajem XIX i početkom XX veka govore i mnogi drugi dokumenti, posebno izveštaji evropskih konzula. Na osnovu izveštaja austrougarskog konzula u Skoplju, Bohumila Pare, koji nikako nije bio naklonjen Srbima, može ce, na primer, rekonstruisati stanje hroničnog nasilja u širokim oblastima Kosova i Makedonije koje nagoni na iseljavanje. Proučavajući te izveštaje, V. Stojančević primećuje da je "u nekim krajevima Prištinskog sandžaka, osobito u Giljanskoj kazi, vršen neobično jak pritisak na srpsko stanovništvo sela da bi ono ili prihvatilo čitlučke obaveze i čitlučke odnose, ili da ce, stvaranjem vanrednih prilika i totalne nesigurnosti, primora na iseljavanje. Pri tome, postojala je jedna, ako ne potajna saradnja, a ono upadljivo prećutkivanje lokalnih organa vlasti prema izvršiocima nedela, da su ce, katkada, za prikrivanje ili ignorisanje tih nedela u vilajetskim krugovima optuživali kajmakami, mutesarifi i komandanti oblasne žandarmerije, odnosno vodeći predstavnici tamošnjeg feudalnog društva. Gotovo sve mere kontrole, inspekcije i egzekutivne službe centralne vilajetske uprave ostajale su bez rezultata. Delimično pokazani uspeh vojnih akcija i žandarmerije bio je kratkotrajnog dejstva".^[21]

Izveštaji Milana Rakića, poznatog srpskog književnika, najpre sekretara srpskog konzulata, a potom konzula u Prištini, iz 1906-1911. godine,^[22] govore o "strahovitom stanju našega naroda", koje ce "obnovilo još većom žestinom i danas ce može slobodno reći da su ce povratila nezapamćena vremena nevolja i nesreća" [30. novembra 1906]. Rakić u svojim izveštajima šalje, bolje reći nastavlja nepregledni spisak zločina nad Srbima kosovskog vilajeta, ali iznosi i svoje poglede i zaključke o stanju srpskog naroda. U izveštaju od 14. januara 1907. on naglašava da ce "iz svih izveštaja ovog Konsulata od njegovog postanka pa do danas vidi da postoje dve glavne činjenice koje naš narod satiru i dovode ga do propasti. To su turska vlast i Arnauti. Turska vlast zato što sama čini zulume, pljačka i ubija i što pušta da to i drugi muhamedanci nekažnjivo rade; a Arnauti zato što za svoj račun, samo u mnogo većem razmeru, nište sve što je srpsko gde god to mogu učiniti". Rakić je, kako sam veli, "nebrojeno puta" izveštavao do 24. februara 1907. ministra inostranih poslova "o raznim zulumima i nesrećama koje čine obesni Arnauti u Pećkoj nahiji. Tim načinom oni su rasterali i rastrebili naš živalj, pa više gotovo nemaju koga da pljačkaju, okrenuli su svoje razbojničke poglede na manastir Sv. Srpske Patrijaršije u Peći". Opisujući stanje naroda u novom talasu zuluma 28. maja 1907. Rakić veli: "sa očajanjem mora čovek misliti na budućnost našega naroda ako ovako stanje potraje još koje vreme. Sa svih strana čuju ce glasovi očajanja i od onih koji stradaju i od onih koji su tu da pomognu stradalnicima. Jadna pomoć. G. Tuholka^[23] piše mi iz Mitrovice da "nikad nije video ovako velike nesreće, a manje mogućnosti za pomoć i popravku stanja", a g. Kutjepov iz Prizrena dodaje da samo Bog može pomoći. "I ako je slaba nada u diplomatsku intervenciju", završava Rakić, "meni je čast ipak moliti Bac, Gospodine Ministre, da učinite potrebne korake za zaštitu ovog u istini nesrećnog naroda, i da bar današnji maleni ostatak njegov ne prsne bez traga i ne propadne za svagda". U izveštaju od 22. avgusta 1907, posle tzv. "pasjanske afere" [sukoba sa srpskim komitama kod Gnjilana], saopštava podatke o dogovoru u Prizrenu, gde su Ljumljani zahtevali da ce pristupi konačnom istrebljenju Srba, tj. "da zbor odredi dan kad svi Arnauti treba da ustanu na oružje i izvrše opšti pokolj Srba". Kao razlog za pogrom oni su navodili da "do god ima Srba u ovim krajevima ne može biti mira među Arnautima, jer ce Srbi neprestano žale strancima i žalbama svojim izazivaju bidate - reforme - a u poslednje vreme počeli su čak dovoditi i čete iz Srbije". Ipak, nađeno je "kompromisno" rešenje: 1] da ce ubijaju Srbi po nahiji, ali tajno i ne u masama nego pojedinci; 2] da Arnauti obrazuju čete sa zadatkom da gone čete iz Srbije, a kao revanš za Pasjane da arnautske čete upadaju i u Srbiju. Ni tri godine kasnije nije bilo bolje: 8. avgusta 1910. Milan Rakić izveštava o neviđenim zverstvima turske vojske nad Srbima u Kamenici, u gnjilanskoj nahiji, "kojima nema ravna od početka razoružanja". No on primećuje i bitne promene u držanju Albanaca prema Turcima; za razliku od ranijega nesložnog, promenljivog odnosa, Albanci sada postaju odvažniji i solidarniji u stavu prema turskim vlastima [24. jul 1911].

¹ J. Cvijić, Osnove III, 1162, 1166, 1167.

² P. Pavlović, Seobe Srba i Arbanasa. 76-77.

³ A. Urošević, Novobrd. Kriva reka, 45, 58.

⁴ A. Urošević, Kosovo. 89-90.

⁵ Muhadžiri ce nisu naseljavali na aginsku, begovsku i vakufsku zemlju, nego na komunicama, gde su uz veliki trud krčili livade i oranice. Naseljavajući ce na komune, muhadžiri su Srbima oduzimali šume i ispaše za stoku, a to je dovodilo do opadanja stočnog fonda kod Srba u okolnim selima. Smanjivanje stočnog fonda neminovno je dovodilo do siromašenja Srba, a time i do njihovog raseljavanja: Istorija srp. naroda VI/1, 270 (H. Rakočević).

⁶ Predstavnici evropskih sila prebacuju čak Srbiji meko ponašanje. Tako francuski poslanik u Carigradu veli srpskom poslaniku: "Vi ne zaslužujete da budete nezavisni, kad ce od jedne gomile razbojnika ne možete braniti, kad ne možete svoju granicu čuvati... Ubijajte ih (tj. Albance - D. B.), gonite ih preko granice i tucite ih gde ih stignete" (J. Hadži-Vasiljević, Arban. liga, 6-10). Srpska vlada je, naprotiv, pokazala izvanrednu uzdržljivost u reagovanju na albanske upade, odolevajući iskušenju da postupi po "savetima" svojih visokocivilizovanih dušebrižnika.

⁷ Na sam dan proglasa Srbije za kraljevinu (22. februara 1882) ustanovljen je preki vojni sud u Prištini. koji je proterao sve narodne prvake, potpisnike mnogih peticija za Berlinski kongres, knezove i kmetove. Dželati prekog suda zloglasnog Ibrahim-paše poklali su tada bez suda 7000 ljudi, a 241 je Ibrahim-paša izveo pred sud, od kojih je neke povešao, a neke proterao na robiju u trajanju od 101 godine. On je osudio na smrt čak i srpsko ime: Stevana Vučetića, najčuvenijeg trgovca iz Prištine, bacio je kroz prozor hapsane zato što nije hteo da ce odrekne svoje narodnosti: Istorija srp. naroda VI/1. 293-294 (Đ. Mikić).

⁸ B. Stojančević. Žalba Srba Pećanaca na turske zulume 1876-1878 godine. Arhivski pregled 1-2 (1978) 151-153. upor. J. Hadži-Vasiljević, Pokret Srba i Bugara u Turskoj posle srpsko-turskih ratova 1876. i 1877-1878, godine. i njegove posledice (1878-1882). Brastvo 12-13 (1908) 209, 232-233.

⁹ V. Stojančević, Prilike, 297.

¹⁰ B. Stojančević, Prilike, 300. nap. 36; broj prema J. Jovanoviću, Južna Srbija od kraja XVIII veka do oslobođenja, Beograd 1941, 39-41.

¹¹ J. Cvijić, Balk. rat i Srbija, 655-656.

¹² S. Rizaj, Struktura stanovništva kosovskog valijeta u drugoj polovini XIX stoleća, Vranjski glasnik 8 (1972) 95-110, upor. Istorija srp. naroda VI/1 265-267 (H. Rakočević)

¹³ J. Cvijić, Osnove III, 1172.

¹⁴ B. Stojančević, Južnosl. narodi 333-334.

¹⁵ Istorija srp. naroda VI/1 277 (H. Rakočević). Povodom pogibije G S Ščerbine vid. govor protojereja Nikole Božića na parastosu u beogradskoj Sabornoj crkvi, u brošuri: Srbi iz Stare Srbije i Maćedonije pok. Grigoriju Stepanoviču Ščerbini 20. aprila 1903. godine, Beograd 1903. B. Stojančević, Društveno-političke prilike među Arbanasima u Kosovskom vilajetu na početku XX veka i arbanaški otpor protiv turskih reformi 1902/1903. godine, IČ 11 (1960 obj 1961.) 175-212, o Ščerbini - str. 201 i d.

¹⁶ Trgovački sloj Srba na Kosovu bojao ce komitske akcije i tražio od srpske vlade da taj pokret onemogući, jer navodno navlači na narod još veće nasilje, a stvara ce i izgovor za uplitanje velikih sila, u prvom redu Austro-Ugarske: Istorija srp. naroda VI/1, 281 (H. Rakočević).

¹⁷ Istorija srp. naroda VI/1, 282-283 (H. Rakočević).

¹⁸ Istorija srp. naroda VI/1, 320 (Đ. Mikić)

¹⁹ O tome i Istorija srp. naroda VI/1, 321-322 (Đ. Mikić). Dalje u tekstu navodimo Prepisku prema broju dokumenta i strani odn. strani i tački u dokumentu.

²⁰ V. Stojančević, Sukob Austro-Ugarske i Srbije u Kosovskom vilajetu 1900-1914, Zbornik radova prikazanih na Međunarodnom naučnom skupu "Velike sile i Srbija pred prvi svetski rat", Beograd 1976, 557-558.

²¹ B. Stojančević, Prilike, 297 i d.

²² Izveštaje konzula Milana Rakića navodimo prema arhivskom istraživanju i još neobjavljenim ispisima prof. dr Andreja Mitrovića (SANU, Odbor za kritička izdanja srpskih pisaca).

²³ Tuholka je bio ruski konzul u Kosovskoj Mitrovici.

3. Albanski pokreti 1908-1912.

Razvoj albanskog nacionalnog pokreta u godinama posle mladoturske revolucije, 1908-1912, od velikog je značaja za pitanje oslobođenja srpskog naroda u Staroj Srbiji. Tu su ce interesi srpskog i albanskog naroda, u tom istorijskom trenutku, direktno sukobili. Bez obzira na to što ce borba Albanaca protiv turskih vlasti ispoljila kao potpuna anarhija, naročito u kosovskom vilajetu, radilo ce o srazmerno brzom formiranju jednoga nacionalnog pokreta, kome je sve jasnije cilj postajao - autonomna Albanija. Bilo je, doduše, krupnih razlika između pojedinih delova Albanije u političkoj orijentaciji: najzreliji program oslobodilačke borbe formirao ce i sprovodio u južnoj Albaniji. To je ona struja koja je i Prizrenskoj ligi 1878. pokušala dati autonomistički, protivosmanski kurs. Albanski nacionalni komiteti nicali su na tom prostoru još od 1903, ali u proleće 1908. započinju odlučnije oružane akcije [Maškulora, 5. marta 1908]. Razvija ce i politička i propagandna delatnost albanske emigracije, naročito u Americi, Rumuniji, Bugarskoj. Mladoturska revolucija 1908. godine u svom prvom naletu povlači za sobom albanski i makedonski autonomaški pokret. Stojeći uz komitet "Jedinstvo i progres", Albanci Kosova i Makedonije u stvari omogućavaju ili bar olakšavaju pobedu Mladoturcima, očekujući da će u novom režimu biti ostvareni njihovi zahtevi. To je smisao odluka čuvenog zbora Albanaca u Ferizoviću [Uroševcu] 30. jula 1908, sa koga polazi zahtev da ce uvede u život turski ustav od 1876. godine.^[1]

Legalizacija albanskog, kao i makedonskog pokreta, po dolasku na vlast Mladoturaka, nije dovela do ispunjenja onih bitnih nada neturskih naroda. Mladoturska politika potpune otomanizacije carstva bila je u suprotnosti sa svim planovima za decentralizaciju i autonomno organizovanje neturskih naroda. Ipak, kada je aprila 1909. godine mladoturski režim došao u krizu, odlučujuću podršku su mu dali albanski nacionalni komitet, kao i makedonska revolucionarna organizacija Janeta Sandanskog. Ubrzo potom dolazi do prvih oružanih sukoba Albanaca sa novom turskom upravom: pobuna u okolini Đakovice izbila je u leto 1909. zbog nastojanja turskih vlasti da ce izvrši popis stanovništva i naplate novi porezi. Kaznena ekspedicija iz Skoplja ugušila je pobunu na surov način, ne štedeći ni albanske žene, decu i starce. U jesen su izbili neredi u Ljumi, Mati i Debru, opet zbog skupljanja državnog desetka i regrutacije. Regrutaciju je bojkotovalo i albansko stanovništvo Skadra i cele Malesije i Miridita.^[2]

Do prvog ustanka širih razmera dolazi u kosovskom vilajetu u proleće 1910. Povod za ovu oružanu pobunu bio je pokušaj turskih vlasti da vrati na svoju dužnost proterane turske činovnike, kao i uvođenje nekih novih dažbina. Ustanak je zahvatio Kosovo i Metohiju, a ugušio ga je Šefćet Torgut-paša posle krvavih bojeva u kačaničkom tesnacu i Crnoljevu. Kaznena ekspedicija ce probila preko Dukađina u Malesiju i Skadar, te je surovim merama cela Albanija na kratko vreme bila umirena. Kosovskom ustanku 1910. godine pružili su podršku albanski komiteti demokratskog krila, naročito iz emigracije. Međutim, mnogi begovi i plemenski glavari severne Albanije [npr. miriditski glavar Prenk Bib Doda] odbili su da podrže ustanak.^[3]

Pred očima srpske i crnogorske politike razgorevao ce velikom brzinom požar jednoga nacionalnog pokreta koji je pretio da osujeti ostvarivanje srpskoga oslobodilačkog programa u obračunu sa Turcima. Buduća istraživanja arhivske građe verovatno će pokazati da li su, i koliko, odgovorni politički krugovi Srbije i Crne Gore bili svesni prave prirode i domašaja ovog zbivanja. Srpska vlada je, c jedne strane, podsticala Albance na što jači otpor, računajući možda na njihovo iscrpljivanje; u toku 1909. i 1910. ona je zato, s druge strane, nastojala da ce Turskoj ne prave teškoće u savlađivanju albanskog ustanka. No crnogorska vlada je, izgleda, sa više realizma procenjivala karakter albanskog pokreta. Stoga je predlagala Srbiji početkom 1911. da ce albanski ustanak iskoristi za akciju protiv Turske, te da što pre treba aktivno istupiti, jer ce počela buditi nacionalna svest Albanaca, pa ako bi ce pustilo da ce događaji tako dalje razvijaju, oni bi mogli dovesti u pitanje težnje Srbije za izlaskom na Jadransko more preko Albanije i težnje Crne Gore za Skadrom. Krajem februara 1911. kralj Nikola je postavio srpskoj vladi pitanje da li će "Srbija i Crna Gora uzeti arbanaški pokret u svoje ruke i rukovoditi njime i u zgodnom momentu stupiti u akciju". Srpska vlada je prema tom predlogu bila veoma rezervisana.^[4]

Zbivanja u Albaniji 1911. godine bila su još alarmantnija. Kurs na oružani ustanak nacionalnih razmera radi stvaranja autonomne Albanije bio je, van spora, u delatnosti svih albanskih komiteta i emigracije; na Krfu je konstituisan Centralni albanski komitet. Ipak, još nema jedinstvenog programa pa ni koncepta same "autonomije". Oružani ustanak buknuo je sada u severnoj Albaniji, a ustanicima aktivno pomaže Crna Gora, snabdevajući ih oružjem i namirnicama i prihvatajući izbeglice. Najvažnije postignuće ovog pokreta je formulisanje programa nacionalne borbe u memorandumu poslatom pod nazivom Crvena knjiga, koji je sastavljen u Podgorici, u Crnoj Gori, odstrane članova albanskog komiteta i primljen od ustanika 23. juna 1911. U dvanaest tačaka izloženi su ciljevi i zahtevi ustanika, na prvom mestu "potpuno priznanje postojanja albanske nacije", pa u skladu s tim - autonomija, ekonomska, administrativna, kulturna i vojna. "To je bio prvi program autonomije Albanije, jedinstven za celu zemlju", a zahtev je istaknut ne u ime stanovništva jedne oblasti, nego u ime svih Albanaca. Memorandum je podnet evropskim diplomatskim predstavništvima na Cetinju.^[5] Ustanak ce završio neuspehom avgusta 1911, jer je zapretio dalekosežnijim balkanskim i evropskim konfliktom, za koji još niko nije bio spreman, tako da su ustanici ostali prepušteni sami sebi.

Kosovski vilajet zahvaćen je masovnim oružanim ustankom s proleća 1912. godine. Albanci đakovičke Malesije [Krasnići, Has] proterali su turske činovnike koji su pokušali da im zabrane seču šume; u Istoku su napali vojnike koji su gradili nov zatvor. Sledi niz pojedinačnih napada, ali je već sredinom marta 1912. u jednom emigrantskom listu koji je izlazio u Bugarskoj objavljen zahtev albanskih ustanika: imenovanje Albanaca za činovnike u vilajetu, otvaranje albanskih škola, vojna služba za Albance samo u granicama vilajeta. Kosovarima su ce pridružili Miriditi, Merturi i Nikaj, a u Skadru je formiran poseban komitet muslimana i katolika za pomoć ustanku. Borbe su ce proširile i na srednju Albaniju [Kroja i Tirana]. Na čelu ustanka u kosovskom vilajetu bili su Hasan Priština, Nedžib Draga, Bajram Curi, Riza-bej i dr. Uz podršku turskih opozicionih oficira iz grupe "Spasilaca otadžbine", koji su hteli da obore mladoturski režim, ustanici su uspeli da slomiju otpor turske armije, da ovladaju celim kosovskim vilajetom do polovine avgusta 1912, što znači da su tada imali u svojim rukama Prištinu, Novi Pazar, Sjenicu pa čak i Skoplje, grad sa pogotovu u to vreme beznačajnom albanskom manjinom. Na političkom planu, ipak, preovladala je kompromisna formula, sa starom, islamskom varijantom autonomije ["Četrnaest tačaka Hasana Prištine"]. U srednjoj i južnoj Albaniji ustanici su držali Permet, Leskoviku, Konicu, Elbasan, a u Makedoniji Debar, sa doslednijim zahtevom za autonomijom.^[6]

U kosovskom vilajetu postignut je sporazum sa turskim vlastima, te ce ovaj masovni ustanak ugasio pod uticajem interesa albanskih lokalnih feudalaca i, po svoj prilici, u strahu pred akcijom balkanskih država protiv Turske. Neki su važni zahtevi ustanika ipak prihvaćeni: amnestija ustanika i turskih funkcionera koji su im ce priključili; slobodno nošenje oružja [ali ne i vraćanje oduzetog oružja]; albanske osnovne i srednje škole na albanskom jeziku u vilajetima Skadar, Janjina, Bitolj i Kosovo; upotreba albanskog jezika pred lokalnim sudovima; imenovanje funkcionera u Albaniji koji poznaju jezik i običaje Albanaca; služenje vojske u evropskom delu Turske; smanjenje poreza; generalni guverner za četiri vilajeta, koga svake četvrte godine bira stanovništvo itd.^[7] Time su praktično udareni stvarni i pravni temelji jedne autonomne Albanije koja bi obuhvatila sva četiri vilajeta, a to znači u granicama "Velike Albanije" iz programa Prizrenske lige. Ostvarivanje ovakve Albanije, makar za prvo vreme u granicama Turskog carstva, značilo bi kraj svim nastojanjima srpskog naroda da dođe do slobode i svog ujedinjenja, kao i naroda Makedonije da dođe do slobode za koju ce stolećima, a naročito poslednjih decenija pre prvog balkanskog rata krvavo borio.

Karakteristično je da albanski pokreti 1908-1912. prelaze ćutke preko postojanja i prava srpskog i makedonskog naroda u Turskoj. Njihov je jedini i jedinstven cilj "čista", "etnička" Albanija, u maksimalnim granicama, pa i preko njih.

¹ B. Hrabak, Kosovo prema Mladoturskoj revoluciji 1908. godine, Obeležja IV/5 (1974) 107-151.

² U borbi protiv ovog otpora, koji je pretio jednim svenarodnim ustankom Albanaca, Mladoturci su sazvali albanski kongres u Debru 23. jula 1909, usmeravajući ga protiv slovenskih naroda i susednih država, te njihovih navodnih pretenzija prema albanskim teritorijama. Raspirivanje antislovenskog šovinizma i muslimanskog fanatizma nije, međutim, donelo očekivane rezultate. Kongres je s novom snagom postavio zahteve u pogledu školske i upravne autonomije kao i poreskog sistema. Autonomijom Albanije bavio ce i drugi veliki skup avgusta 1909. u Elbasanu (iz srednje i južne Albanije i Makedonije). Na njemu je rešeno da ce uspostavi tesna saradnja sa makedonskim revolucionarnim pokretom: G. L. Arš i dr, Kratkaja istorija Albanii, 148-150.

³ G. L. Arš i dr, Kratkaja istorija Albanii, 138-154.

⁴ Prvi balk. rat I, 79-81.

⁵ G. L. Arš i dr, Kratkaja istorija Albanii, 155 i d., posebno na str. 159-161.

⁶ G. L. Arš i dr , Kratkaja istorija Albanii, 167-170.

⁷ Prvi balk. rat I,137-138, nap. 467.

Oslobođenje Kosova >>

//Kosovo.com / Projekat Rastko / Projekat Rastko Gračanica - Peć //
[ Promena pisma | Pretraživanje | Mapa projekta | Kontakt | Pomoć ]