|
| Projekat Rastko Gračanica - Peć: Istorija: Milorad Stojić: Etnokulturni odnos Kosova i Pomoravlja u praistoriji |
903 (947.715)
Apstrakt: U prilogu je reč o prostoru Kosova i Metohije u praistoriji, o praistorijskim nalazištima na tom prostoru u pojedinim razvojnim periodima i njihovim vezama sa poznatim praistorijskim kulturama Balkana. Govori se o tragovima života antičkih naroda na Kosovu i Metohiji i ostacima njihove kulture.
Ključne reči: Kosovo, Metohija, Pomoravlje, arheološka nalazišta, praistorija, neolit, vinčanska kultura, eneolit, bronzano doba, brnjička kulturna grupa, gvozdeno doba, Tračani, Dardanci, Tribali, Iliri.
Ethnocultural relationship of Kosovo and
|
Ukorenjeno je mišljenje da je Kosovo (sa Metohijom) geografski veoma izolovana oblast u odnosu na susedne regije, što nije tačno kada je u pitanju povezanost ove prostrane kotline sa Pomoravljem. Naime, činjenica je da je ova oblast veoma dobro komunikaciono povezana, u prvom redu, sa basenom Južne Morave, budući da sama Južna (Binačka) Morava izvire na jugoistočnom delu Kosova. Basen Južne Morave povezan je sa Kosovom i pravcem reka Jablanica - prevoj kod Vrapca - istočno Kosovo (tim pravcem trasiran je savremeni put Leskovac - Sijarinska Banja - Priština) i putem koji vodi od Južne Morave dolinama Toplice i Laba. I veze Kosova i Metohije sa basenom Zapadne Morave su dobre; osim doline Ibra, saobraćajne veze održavaju se putem kroz gornju Toplicu i Rasinu. Jugoistočni deo Kosova povezan je sa basenom Vardara kroz kačaničku klisuru. Saobraćaj sa područjem današnje Albanije mogao se održavati, uglavnom, dolinom Belog Drima (kroz klisuru kod Žura). Prirodni putevi prema Crnoj Gori su malobrojni i, kao sa područjem Albanije, veoma nepodesni za intenzivan saobraćaj. Dakle, Kosovo je bolje povezano sa Pomoravljem, nego, na primer, Pomoravlje sa Istočnom Srbijom ili, pak, sa centralnim delom Zapadne Srbije.
Iako je stepen arheološke istraženosti Kosova relativno mali, ipak se raspolaže osnovnim podacima za rekonstrukciju razvoja pojedinih razvojnih perioda u praistoriji. Autor ovog priloga nije imao nameru da govori o "Kosovskom mitu" vezanom za događaje nakon kosovske bitke 1389. godine, već samo da skrene pažnju na činjenicu da je Kosovo tokom praistorije imalo iste ili veoma slične razvojne karakteristike kao i onaj u Pomoravlju, u toj meri da se može tvrditi da je sa njim činio etnokulturnu celinu i, naročito, da ukaže da su se slični događaji u ovoj južnoj srpskoj pokrajini koji su uslovili stvaranje najznačajnijeg srpskog mita zbivali i u najranijim razdobljima prošlosti.
Mlađe kameno doba (neolit) oko 6000-3500. godine pre n. e.
Stariji i srednji neolit - protostarčevačka i starčevačka kulturna grupa
(oko 6000-5000. godine pre n. e.)Sama činjenica da razvoj Kosova u starijem i srednjem neolitu odlikuje protostarčevačka i starčevačka kultura čiji se eponimni lokalitet Starčevo nalazi u zoni velike konfluence (nedaleko od Beograda) nedvosmisleno ukazuje na etnokulturnu povezanost ove centralno balkanske regije sa ostalim delovima Srbije.
Na Kosovu je, u većoj ili manjoj meri, arheološki ispitano 13 nalazišta starčevačke kulturne grupe. Najviše mogućnosti za utvrđivanje karakteristika razvoja u ovim prvim etapama života najstarijih zemljoradnika i stočara Kosova pružaju lokaliteti: Rudnik, koji se nalazi 25 km jugozapadno od Kosovske Mitrovice, Gladnice nedaleko od Prištine i Valč u Žitkovcima. Ovi lokaliteti ne samo da dokumentuju najveći deo razvoja starijeg i srednjeg neolita već kroz arheološku građu potvrđuju kulturne veze sa susednim zajednicama na Jadranu, današnjoj Makedoniji i Grčkoj.
Mlađi neolit - vinčanska kultura (oko 5000-3500. godina pre n. e.)
Rezultati arheoloških istraživanja svih 10 lokaliteta vinčanske kulturne grupe, koliko ih je registrovano na Kosovu, upućuju da su ova oblast i basen Južne Morave činili jedinstvenu regionalnu manifestaciju vinčanske kulture. Jednu od najdugotrajnijih i najvažnijih evropskih neolitskih kultura na području Kosova posebno reprezentuju lokaliteti Predionica i Fafos (kod Kosovske Mitrovice), Žitkovac, Hisar kod Suve Reke, Valč i Rudnik. Dugotrajan i veoma uspešan razvoj vinčanske kulture na Kosovu odlikuju izuzetna dostignuća u materijalnoj kulturi i, naročito, u umetnosti. Monumentalne antropomorfne vinčanske figurine veličanstvenog izgleda pripadaju najlepšim primercima praistorijske plastike. Ove figurine, istovremeno dostojanstvenog i pretećeg izgleda, načinjene su u razdoblju kada je bit vinčanske kulture na Kosovu bila žestoko uzdrmana prodorima nosilaca kulturne grupe Danilo sa zapada (!) i, naročito, posledicama na ustrojstvo ove kulture koje je ostavilo upoznavanje sa bakrom. Dakle, ova izuzetna umetnička ostvarenja nisu nadahnuta nekim pozitivnim događajima u razvoju vinčanske kulture već su, pre svega, izraz velikog straha da se sačuvaju ugrožene hiljadugodišnje tradicionalne vrednosti. U razdobljima velikih kriza nosioci vinčanske kulture nisu se, međutim, malodušno predavali, svodeći svoje postojanje na puko preživljavanje, već su sve snage mobilisali za održanje svoje kulture, što se posebno jasno vidi u ovim umetničkim ostvarenjima. U tim odsudnim razdobljima, pokušali su, da u svoje čovekolike figurine uliju neke nove sadržaje i tako na duhovnom planu odgovore na izazove. Ova druga opasnost, međutim, bila je strašnija od bilo kog spoljnjeg neprijatelja - jer je dolazila iznutra, iz sopstvenog društva.
I na području Kosova kao i u drugim oblastima vinčanske kulture upoznavanje sa bakrom izazvalo je velike promene, čak i u onim segmentima života (na primer: u proizvodnji, tehnikama ukrašavanja i ornamentici i keramike, društvenoj strukturi, religiji) u kojima ti najstariji metalni predmeti, reklo bi se, nisu mogli imati neku važniju ulogu, - neuporedivo veće od količine i vrsta samih predmeta koji su izrađeni u to vreme od prvog metala koje je čovek upoznao (oruđe, oružje, ukrasni predmeti). Očigledno je da se upoznavanje sa bakrom znatno više odrazilo na društvene nego na privredne sfere života vinčanske zajednice. Izvesno je da je upotreba vatre u procesu dobijanja metala pružila jednu potpuno novu duhovnu, pre svega, filosofsko-religioznu inspiraciju koja je prožela celokupnu vinčansku kulturu; upravo zbog toga, veoma jasni uticaji metalurgije bakra vidljivi su na svim pomenutim sferama života ove kulture.
I vinčansko stanovništvo sa Kosova, nastavilo je da održava kulturne veze koje su uspostavljene tokom prethodnog perioda, ranog i srednjeg neolita. Postoji niz ubedljivih dokaza o kontaktima sa istovremenim kulturama u Trakiji (Karanovo, Usoe, Podgorica, Hotnica, Kurilo), Tesaliji (Larisa), egejskoj tračkoj obali (Paradimi), sa neolitskim zajednicama sa tla današnje Rumunije (Bolintineanu, Dudešte, Vadastra), Mađarske (Sakalhat), Jadrana (kulturna grupa Danilo).
Bakarno doba - eneolit (oko 3500-2200. godine pre n. e.)
Iako je pronađeno samo šest lokaliteta iz bakarnog doba (Domorovce, Stanišor, Gornje Gadimlje, Hisar, Raskovo, Gladnice), arheološka građa sa njih nedvosmisleno pokazuje da je područje Kosova i dalje činilo jedinstvenu etnokulturnu celinu sa ostalim delovima Pomoravlja.
Na lokalitetima Gadimlje kod Lipljana i Hisar kod Suve Reke nalazila su se naselja do sada najstarije identifikovane kulture bakarnog doba, koja je obeležena kao kulturna grupa Krivodol - Salkuca - Bubanj (reprezentativni lokaliteti u Bugarskoj, Rumuniji i Srbiji). Već sama topografija naselja - naselja na uzvisicama - gradine, ukazuje na nesigurnije uslove života ovih ranoeneolitskih zajednica u odnosu na prethodni, neolitski period, koji, uglavnom, odlikuju ravničarska naselja. Distribucija ovih naselja iz bakarnog doba (jugoistočno Kosovo), pak, ukazuje da su nosioci najstarije kulture bakarnog doba na Kosovo stigli dolinom Južne Morave.
Nema sumnje da su i nosioci ove najstarije kulture bakarnog doba bili više impresionirani procesom metalurgije bakra, kao jednim potpuno novim tehnološkim znanjem, i trudili se da to pokažu u svim delatnostima, nego što je on zaista imao praktičnu ulogu u njihovom životu (ni u ovom razdoblju nema ni govora o masovnoj upotrebi bakarnih oruđa u privredi, niti bakarnog oružja u ratne svrhe). Dakle, ovaj revolucionarni prelaz sa hladnih tehnologija (okresivanje i glačanje kamena i minerala), na termičku tehnologiju (topljenje rude, livenje i kovanje predmeta) u izradi oruđa, oružja i ukrasnih predmeta izazvao je preokret u načinu mišljenja i pristupu životu, što će imati dalekosežne posledice. Nova sirovina ne nalazi se gotova u prirodi (osim retko samorodnog bakra) već se dobija, kroz jedan veoma složen proces. Sve do tada korišćene sirovine (kamen, kost, drvo, zemlja) nalažene su gotove u prirodi, stvorile su ih neke znatno moćnije sile nego što je čovek, - sada, po prvi put je udružujući božansku vatru sa materijom iz utrobe zemlje, svojim saznanjem - božanskim duhom, on je stvorio metal boje krvi od kojeg mogu da se izrade žice poput njegovih žila, ploče koje odražavaju sunčevu svetlost, čekići kao oni kojima gromovnici kuju munje, neuništivi šiljati i oštri predmeti (u slučaju da se vrh zalomi ili oštrica zatupi lako ih je obnoviti). Sve do ovog momenta religija je bila uglavnom, izvedena na ciklusu vegetacije - rađanja, razvoja, smrti i ponovnog rađanja. Kao što to uvek biva, novo saznanje je dobilo prenaglašenu ulogu. Očito je da se želelo da se brzo prevaziđu stare zablude da sve što je u prirodi duguje svoje postojanje neolitskom principu u kome vladaju: mesečevi ciklusi, podzemne sile - mistični procesi života - smrt i ponovno rađanje; najedanput je shvaćeno da postoji jedan mnogo složeniji i dublji proces u prirodi kroz koji se stvaraju nove materije, prava čuda, ako se sjedini materija, vatra i duh. Kao jedna od najvažnijih posledica ovladavanja ovim znanjem je prelazak sa inhumiranja na spaljivanje pokojnika, ne da bi se uništilo beživotno čovečije obličje već da bi se božanski duh - duša odvojila od privremenog boravišta - ljudskog tela i vratila se na nebo u svoje večno odredište.
Još veći zaokret, u odnosu na duboko ukorenjenu tradiciju neolitskog sveta, učinili su nosioci kultura mlađeg bakarnog doba - badenske kulturne grupe. Mala, kratkotrajna naselja ovih došljaka više upućuju na želju da se zatre i poslednji eho života na Kosovu zasnovan na ritmovima nadolaženja i povlačenja vode, procesu skraćivanja i izduživanja podnevnih senki, preobražaja belog u crno sunce (transformacija solarnog boga u boga podzemlja) zajednica tipa Krivodol - Salkuca - Bubanj na Kosovu, nego da se uspostavlja neki novi poredak. Na periferiji glavnih događaja, van živih komunikacija, bez onih faktora koji su ulivali energiju badenskoj zajednici, bez ikakvog spoljneg činioca ugasio se život na skromnim naseljima ovih skorašnjih doseljenika na Kosovu.
Prenapregnute, smele keramičke forme, ukras i naročito sjaj keramike, upućuju na želju da se pokaže i na keramici koliko je metalurško znanje duboko ušlo u badensku kulturu.
I na samom kraju eneolitskog perioda obeležje kulturnog razvoja na Kosovu davali su doseljenici iz Pomoravlja, nosioci kostolačke kulturne grupe. Za ove dinamične ratare i stočare, miran život ispunjen samo radom nije bio podsticajan. Naviknuti na duge puteve duž triju Morava i život ispunjen stalnim susretima sa drugim zajednicama, kostolačko stanovništvo brzo se zasitilo stabilnih uslova života, plodnosti zemlje, zaštićenosti od neprijatelja; ubrzo je napustilo ovu kotlinu okruženu planinama, od kojih svaka ima poseban karakter.
Bronzano doba
Na Kosovu nije dokumentovano rano i najveći deo srednjeg bronzanog doba, odnosno razdoblje od oko 2300. do 1600. godine pre n. e. Mogućno je tokom navedenog vremena Kosovo ostalo nenaseljeno, što je možda posledica jednog veoma izraženog afiniteta kultura ranog (kultura dvouhih pehara, vinkovačka kultura, protovatinska kultura) i srednjeg bronzanog doba (vatinska kulturna grupa) da se razviju u zonama izrazito velikih reka, kao što su Dunav, Sava, Zapadna Morava, Južna Morava, Velika Morava.
Kako to potvrđuje nekropola sa biritualnim sahranjivanjem (spaljeni i inhumirani pokojnici) u Iglarevu, Kosovo je u jednom razdoblju postalo zona u kojoj su se prožimali uticaji vatinske kulturne grupe i mikenskog sveta. Vatinski uticaji iskazani su kroz ritual spaljivanja pokojnika, odlike keramike i jednu vrstu bronzanog nakita - velikih nanogvica sa karakterističnim trapezastim proširenjima na krajevima (takozvane šakaste grivne tipa Juhor). Pouzdani elementi mikenske kulture su: inhumiranje pokojnika i specifični oblici bronzanog oružja (mačevi i bodeži).
Mikenski uticaji, inače, imali su veoma važnu ulogu u nastanku vatinske kulturne grupe negde na početku II milenijuma stare ere. Kontakti nisu prekidani sve do kraja razvoja vatinske kulture. I kulture nastale na vatinskim osnovama: belegiška (Belegiš I), paraćinska (Paraćin I), žutobrdska (Žuto brdo I) i brnjička (Brnjica I) nastavile su da održavaju kontakte sve do propasti mikenske civilizacije u XII veku pre n. e. Upravo predmeti, koji su proizvedeni u mikenskim metalurškim centrima u severnoj Grčkoj, u Iglarevu ukazuju na mikenske pokušaje da se povežu sa centralnobalkanskim područjima još nekim komunikacijama, pored onih koje vode dolinama Strume i Vardara u Pomoravlje. Po svemu sudeći, u jednom trenutku je za mikenski svet bilo znatno povoljnije da sa oblastima duboko u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva komuniciraju preko Kosova (pravcima kroz kačaničku klisuru i dolinom Belog Drima kroz klisuru kod Žura), odnosno putem koji ne prolazi kroz tako gusto naseljene predele, kao što su to, inače, regije kroz koje vode tradicionalni putevi, dolinama Strumice i naročito Vardara. Kao da je ovo zanimanje mikenskog sveta, s jedne strane, i vatinske zajednice, s druge strane, za ovu centralnobalkansku regiju dalo izuzetan podstrek daljem razvoju Kosova, koji će posebno doći do izražaja u razdoblju brnjičke kulture.
Brnjička kulturna grupa (oko 1350 - 950. godine pre n. e.)
U vreme brnjičke kulturne grupe ne samo da je obnovljen život na Kosovu već se ova regija ponovo čvrsto integrisala u jedinstvenu etnokulturnu celinu sa Pešteri, Raškom oblašću i basenom Južne Morave. Period brnjičke kulturne grupe na Kosovu poznat je na osnovu istraživanja šest nekropola, od kojih su posebno vredni rezultati dobijeni na onima u Donjoj Brnjici, Graštici i Lipljanu. Karakteristično je da gotovo na svim nekropolama, na kojima apsolutno dominiraju grobovi spaljenih pokojnika, nađen i po neki inhumirani pokojnik što ukazuje na udeo mikenske tradicije u nastanku ove kulture. Istraživanja u susednoj oblasti, u basenu Južne Morave (naselje brnjičke kulturne grupe Hisar u Leskovcu, Skobaljić u Vučju i druga i nekropola Okućnica Mihajila Jojića u Vrapcu) pokazala su da je razvoj brnjičke kulture prošao kroz četiri razvojne faze. Poređenjem rezultata istraživanja, ustanovljeno je da na Kosovu nisu zastupljene poslednje dve razvojne faze brnjičke kulturne grupe, bar ne u onakvom obliku kakve su one poznate u Pomoravlju. Mogućno je da brnjička kulturna grupa na Kosovu nije u svojim mlađim periodima prošla kroz onakve promene kroz koje je prošla brnjička zajednica u Pomoravlju, zbog čega poređenje sa basenom Južne Morave ne daje rezultat. Čini se, međutim, znatno verovatnijom pretpostavka da je i brnjička zajednica na Kosovu, kao što se već to i ranije dešavalo u ovoj oblasti, ostavši van onih puteva kroz koje su se odvijala glavna zbivanja na Balkanskom poluostrvu, zapala u stagnaciju i ubrzo propala. Sve negde do kraja VIIIveka pre n. e. na Kosovu nema značajnijih tragova ljudskih zajednica.
Starije gvozdeno doba (oko 800-300. godine pre n. e.)
Pred kraj VIII veka pre n. e., u starije gvozdeno doba, život je ponovo obnovljen na Kosovu. Kako su to pokazala istraživanja na lokalitetu Belaćevac, u centralnom Kosovu, za to je bila zaslužna zajednica iz Pomoravlja. Slično kao i u bronzano doba, i sada je Kosovo postalo zona u kojoj su se prožimali uticaji kulture iz Pomoravlja sa onima iz grčkog sveta. Naime, nakon stradanja mikenske civilizacije u XII veku pre n. e. (nestankom mikenske civilizacije nestao je glavni partner za trgovinu i podstrekač društvenog i privrednog razvoja za populacije na centralnom Balkanu, što je prouzrokovalo stagnaciju pa i opadanje pojedinih segmenata kulture u unutrašnjosti kontinenta - na primer u metalurgiji bronze i zanatstvu) nastupio je prekid u kontaktima sa tim područjem sve do buđenja Grčke u vreme geometrijskog perioda (oko 800. godine pre n. e.), kada su Grci preduzeli odlučne korake da obnove veze sa kontinentalnom Evropom, koje su, inače, uspostavili nosioci mikenske civilizacije u prethodnom milenijumu. U sklopu obnavljanja tih veza pojačano je bilo interesovanje nosilaca kulture iz Pomoravlja za one komunikacije preko kojih je bilo moguće te kontakte ostvariti. Nosioci kulture iz Pomoravlja prodrli su duž svih direktnih i indirektnih komunikacija koje vode ka grčkom svetu - osnivajući naselja na dominantnim položajima gradine, u dolinama Južne Morave, Pčinje, Nišave, Vardara. Istovremeno, zaposeli su središnji deo Kosova, gde su podigli veštački utvrđena naselja na uzvisicama kao što su Belaćevac, Gornje Gradimlje, Hisar kod Suve Reke, tako da su stavili pod potpunu kontrolu zonu hidrografskog i, ujedno, komunikacionog čvora Balkanskog poluostrva. Kakvu je ulogu u ovim događajima imalo Kosovo, pored ostalog, potvrđuje i činjenica da su upravo na Kosovu ti uticaji iz grčkog sveta bili najizraženiji, što se ogleda ne samo u uvezenoj ekskluzivnoj robi - kao što su skupoceni metalni predmeti već i na keramici - u imitiranju grčkih formi. U VII veku pre n. e. došlo je do još jednog prodora iz Pomoravlja (takozvanih nosilaca tremolirane keramike), svakako kao još jedan pokušaj stanovnika iz najveće i najznačajnije centralnobalkanske regije da zadrže kontrolu nad glavnim saobraćajnicama i područjima koje ih povezuje sa grčkom civilizacijom. Ovaj drugi prodor iz Pomoravlja dogodio se u vreme kada je proces geneze pojedinih naroda na Centralnom Balkanu ušao u završnu fazu. Naime, neposredno nakon ovih događaja, u VI veku pre n. e. antički literarni izvori (logograf Hekatej iz Mileta) pominju u dolini Brongosa (Velike Morave) jedan od starobalkanskih naroda (Tribale). Pošto su ti Tribali iz VI veka pre n. e. nastali tokom dugog procesa čiju poslednju fazu reprezentuje kultura iz VII veka pre n. e. u Pomoravlju, nema nikakvog razloga za sumnju da su ti neposredni preci Tribala, u svojoj nameri da stave pod svoju kontrolu sve centralnobalkanske komunikacije - rečne doline - takođe i nosioci kulture na pomenutim gradinama na Kosovu, nakon dva prodora u VIII i VIIveku pre n. e., i da su, zatim, odigrali veoma važnu ulogu u genezi Dardanaca, takođe velikog i moćnog starobalkanskog naroda.
U vezi ovakvog zaključka može se postaviti pitanje: ako je razvoj na Kosovu u gvozdeno doba bio takav kako je opisan zašto se i u toj oblasti nisu razvili Tribali nego Dardanci? Odgovor na postavljeno pitanje zasniva se na specifičnom razvoju ove pokrajine tokom cele njene prošlosti. Naime, Kosovo je od mlađeg neolita, a pogotovo u metalno doba predstavljalo područje na koje su se širile kulture iz Pomoravlja u vreme svog zenita, i da je posebno oživljavalo u vreme uspostavljanja veza kultura iz Pomoravlja sa kulturama sa juga Balkanskog poluostrva (mikenskom i, kasnije, grčkom). Dakle, pored te "pomoravske" - centralnobalkanske komponente postoji i jaka južnobalkanska - mikenska i kasnije grčka komponenta, koja je izražena u njihovim uticajima koji su, izgleda, uvek bili jači na području Kosova nego u drugim srednjobalkanskim oblastima. Naravno da je jedan takav razvoj morao da uslovi i određenu specifičnost svih tih kultura i naroda te oblasti, uključujući tu i samobitnost Dardanaca u odnosu na Tribale.
Opšte je prihvaćeno mišljenje da su i Tribali i Dardanci etnički veoma srodni i sa Dačanima, Mezima i, možda, sa još nekim starobalkanskim narodima čine posebnu dakomizijsku grupu naroda, koja je okarakterisana specifičnom kulturom u odnosu na bliske Tračane. Izgleda, međutim da su u okviru pomenute grupe naroda upravo Dardanci i Tribali bili posebno bliski, što ne čudi kada se imaju u vidu zajedničke kulturne tradicije i direktni udeo stanovništva iz Pomoravlja tokom VIIIi VIIveka pre n. e. u formiranju Dardanaca. Očite razlike koje postoje između ova dva starobalkanska naroda nesumnjivo su uslovljene određenim specifičnostima u njihovom razvoju. Naime, u formiranju Tribala osnovu čini populacija koja je nastala tokom takozvanog prelaznog perioda iz bronzanog u gvozdeno doba (1300-800. godine pre n. e.), iz prožimanja postvatinskih kultura u Podunavlju tipa Belegiš II - Gava sa postvatinskim kulturama Paraćin I - Donja Brnjica I u Pomoravlju, dok podunavska kulturna komponenta (Belegiš II - Gava) u razvoju Dardanaca ne postoji. Dakle, sličnost između Tribala i Dardanaca je onolika koliko su slične i njihove prethodne kulturne tradicije, pogotovo one iz razdoblja od sredine II milenijuma do konačnog etničkog uobličavanja ova dva najmoćnija centralnobalkanska naroda, negde u VI veku pre n. e.
Za razliku od prethodnih praistorijskih perioda, tokom kojih je kroz keramičke oblike, tehnike ukrašavanja i ukrasne motive svaka zajednica iskazivala svoje afinitete, uključujući tu svoju ideologiju, odnos prema sopstvenoj populaciji, tradiciji i veri, - negde od sredine VIveka pre n. e., u vreme snažnih uticaja arhajske Grčke na sve sfere života zajednica u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva, uključujući tu, posebno, i tehnologiju u proizvodnji keramičkog posuđa uz korišćenje grnčarskog vitla, - ti proizvodi od gline izgubili su raniji značaj u kulturi - značaj, možda, i najjačeg sredstva društvene propagande, - postali su obični funkcionalni predmeti i puke imitacije. Nema sumnje da su vodeći društveni slojevi Dardanaca - vojnički stalež i sveštenstvo radi ostvarenja svog društvenog ideala - živeti kao upravljačka klasa u Grčkoj - nametnuli svom stanovništvu imitiranje grčke keramike i započeli uvoz skupocene robe iz grčkog sveta i od naroda koji se pre njih našao pod snažnim grčkim uticajem. Etnokulturni identitet ne samo da se više nije negovao kroz strogo poštovanje tradicije, što se u praistoriji uglavnom iskazivalo kroz nepromenljivost oblika i dekoracije najmasovnijih vrsta proizvoda materijalne kulture (na primer keramike) - već se on snažno potiskivao prema željama vodećih dardanskih društvenih slojeva i izlaženja u susret potrebama i interesima grčkog sveta arhajskog perioda. Dakle, umesto da se razvoj ovog naroda arheološki može rekonstruisati na osnovu njihovih proizvoda, kao što je to keramika, razvoj Dardanaca može se upoznati jedino na osnovu malobrojnih izrađevina u tradicionalnom stilu, kao što je, na primer, keramika rađena rukom. Praćenjem distribucije tih karakterističnih vrsta predmeta može se doći do podataka o teritoriji koju je određeni narod naseljavao, naravno ako istovremeno postoji pouzdan istorijski podatak o imenu tog naroda. Upravo ta keramika rađena rukom ukazuje da se život na Kosovu kontinuirano razvijao od VIIIveka pre n. e. do dolaska Rimljana negde na prelazu iz stare u novu eru pa i kasnije, a istorijski izvori upućuju da su to najverovatnije bili Dardanci (ne postoji, međutim, ni jedan istorijski izvor koji direktno ukazuje da je bilo koja teritorija bila dardanska).
Iako su Dardanci bili izuzetno moćni, njihov razvoj nije bio tako miran. Naime grobovi iz Pećke Banje, koji sadrže predmete koji su posebno karakteristični za Tribale kao što su narukvice od srebrnog lima i livene srebrne narukvice sa završecima u obliku zmijskih glava, srebrne kopče sa takozvanom sedlastom nogom. Slični grobovi u Pomoravlju, u Atenici i Novom Pazaru, u kojima su sahranjeni Tribali, najverovatnije, nastali su u vreme sučeljavanja Tribala sa Ilirima (najverovatnije Autarijatima). Po svemu sudeći i istovremeni kneževski grobovi iz Pećke Banje su tribalski, nastali u zoni razgraničenja Tribala, Dardanaca i Ilira, ili su, pak svedočanstvo o prodoru Tribala na teritoriju svojih suseda, o čemu, ima izvesnih nagoveštaja u istorijskim izvorima.
S druge strane, nekropola pod humkama u selu Romaja u dolini Drima, nedaleko od ulaza klisure kod Žura, ukazuje da je jugozapadni deo Metohije krajem VI veka pre n. e. bio izložen prodoru Ilira. Iliri su se brzo stabilizovali u Metohiji; oni će ovom kraju za dugo dati svoje etnokulturno obeležje.
Importovani predmeti, posebno keramika, ukazuju da su Dardanci sa Kosova bili u kontaktima od kraja VI veka sa Halkidikijem, Atikom, Korintom, Istrijom, Masilijom, Tasosom, Hijosom, Kritom, Kiprom i drugim delovima grčkog sveta i oblastima koje su bile pod jakim grčkim uticajem. Nema sumnje je za vodeće dardanske slojeve, uostalom kao i kod Tribala i drugih velikih starobalkanskih naroda, možda bilo važnije imitirati život grčke aristokratije u jelu i piću u kome je, pak posebno mesto imalo korišćenje vina, nego raspolagati nekim drugim dostignućima grčke civilizacije. Taj napor da se podražava grčki način života potpuno je "depersonalizovao" materijalnu kulturu Dardanaca u tolikoj meri da je ona u poslednjim vekovima stare ere izgubila tradicionalna obeležja, tako da je veoma teško identifikovati bilo koji predmet (osim grčkog novca) iz vremena najveće moći ovog naroda, tokom III-II veka pre n. e.
Pred kraj stare ere, prema istorijskim izvorima, nakon stradanja Tribala i sloma Skordiska, prvi put smer etničkih kretanja na Kosovu se izmenio - Dardanci su iz ove kotline prodrli u basen Južne Morave. Ovim događajem završava se i praistorijski period južne srpske pokrajine i celog Centralnog Balkana.
//Kosovo.com / Projekat Rastko / Projekat Rastko Gračanica //
[ Promena pisma | Pretraživanje | Mapa projekta | Kontakt | Pomoć ]