Projekat Rastko Skadar: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji

Zoran Lakić i Tomislav Žugić

Položaj jugoslovenskih manjina u Albaniji
1945-1990.

Izvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

Odavno je znan podatak da su više od 70% ljudskih zajednica u svijetu - višenacionalni. Složeni procesi koji su se odvijali na Balkanu učinili su višenacionalnost balkanskih država istorijskom neminovnošću. Zbog toga, savremene ideje o nacionalnoj homogenizaciji, o čisto nacionalnim teritorijama i državama - predstavljaju svojevrstan anahronizam. U svim balkanskim zemljama postoje brojne nacionalne manjine. U Rumuniji su najbrojniji Mađari, u Bugarskoj su to Turci, u Grčkoj ima Makedonaca. U Jugoslaviji su najbrojniji Albanci, a u Albaniji Grci i manjine slovenskog porijekla. Svi su oni građani svojih država pa bi trebali da uživaju makar ona prava koja su sadržana u Opštoj Deklaraciji o pravima Čovjeka, jednom od najznačajnijih dokumenata Organizacije ujedinjenih nacija, koji je usvojen 10. decembra 1948. godine.

Položaj nacionalnih manjina istorijski gledano uvijek je zavisio od više činilaca, među kojima su izuzetno važni - civilizacijski stepen ukupnog razvitka sredine i stanje međudržavnih odnosa sa susjedima. Sa tog aspekta posmatramo i položaj jugoslovenskih manjina u Albaniji u periodu od 1945. do danas. Želja nam je, takođe, da ovo pitanje sagledamo i prezentiramo i sa stanovišta univerzalnih prava sankcionisanih opštim i posebnim pravnim aktima.

Albanija spada u manju grupaciju onih evropskih i balkanskih zemalja u kojima je, nakon drugog svjetskog rata 1945. godine, uspostavljena tzv. vlast narodne demokratije. Godinu dana kasnije (1946) ona je dobila svoj prvi ustav, uglavnom, po ugledu na Ustav FNRJ koji je donešen, takođe, 1946. godine. U periodu do 1976. godine izvršene su njegove izmjene i dopune, da bi se iste godine (1976) došlo do novog ustava kojim je Albanija "država diktature proletarijata koja izražava i brani interes svih trudbenika". U ovom Ustavu se još kaže da je Albanija stupila u etapu potpune izgradnje socijalističkog društva i da je njen cilj "ostvarenje potpune izgradnje socijalizma i komunizma". U vezi sa ovakvim opredjeljenjem ona je promijenila ime u Narodnu Socijalističku Republiku Albaniju.^[1]

Sa aspekta naslovljene teme neophodan je globalni uvid u onaj dio ustava i drugih pravnih akata u kojima se tretiraju opšta prava građana stanovnika, odnosno državljana Albanije. Lako je uočiti da su ona evidentno reducirana. Ustav Narodne Socijalističke Republike Albanije ne sadrži niz onih prava građana koja znače opštu civilizacijsku vrijednost i koja su proklamovana univerzalnom deklaracijom o pravima čovjeka.^[2] To su: pravo na slobodu riječi, pravo na slobodno kretanje i vraćanje u zemlju, pravo na slobodno napuštanje i vraćanje u zemlju, pravo na imovinu, pravo roditelja da slobodno bira vrstu škole za svoju djecu, pravo na slobodno i mirno okupljanje, pravo na slobodu misli, vjeroispovijesti i savjesti, koje uključuje i pravo na promjenu vjeroispovjesti, savjesti i ubjeđenja, pravo da čovjek sam manifestuje svoju vjeru ili ubjeđenje putem nastave, ispovijedanje vjere ili obavljanja obreda a da zbog toga ne bude uznemiravan, pravo na slobodno izražavanje mišljenja uključujući pravo da ne bude uznemiravan zbog svoga mišljenja, pravo da prima ili emituje informaciju bez obzira na granice zemlje itd. Naveli smo samo ograničenja ili reduciranja onih prava koja su univerzalno prihvaćena kao opšte civilizacijske vrijednosti.^[3] Dobar dio ostalih ograničenja građanskih prava proizlaze zbog drastičnog raskoraka između proklamovanog i stvarnog.

Nećemo detaljnije analizirati svako od navedenih a reduciranih građanskih prava. Analiziraćemo radi ilustracije samo par takvih primjera. Proklamuje se sloboda organizovanja, ali se odmah potom kaže da je Albanska partija rada (Partija na vlasti - primjedba autora) "jedina politička snaga društva". Čak se Ustavom zabranjuju organizacije "antidemokratskog, religioznog ili antisocijalističkog karaktera".^[4] I dalje: garantuje se sloboda naučnog rada, književnog i umjetničkog stvaralaštva, ali se to podvodi pod socijalistički realizam i komunizam, odnosno pod ideologiju marksizma-lenjinizma.^[5]

Kada su ovako drastično ograničena univerzalna prava svih građana Albanije, jasno je da ni prava nacionalnih manjina nisu bila pošteđena dodatnih ograničenja. U stvari, po Ustavu Narodne Socijalističke Republike Albanije "nacionalnim manjinama su garantovani zaštita i razvoj njihove kulture i narodnih tradicija, upotreba njihovog maternjeg jezika i njegovo učenje u školi, jednakost razvoja u svim oblastima društvenog života. Protivustavni su i kažnjivi po zakonu svaka privilegija, svaka nacionalna neravnopravnost i svaki postupak kojim se vređaju prava nacionalnih manjina".^[6] Ova ustavna odredba razrađena je u Krivičnom zakonu na sljedeći način: "Pod pojmom genocida smatraju se djela učinjena u namjeri potpunog ili djelimičnog uništenja nacionalne, etničke ili rasne grupe. Krivični zakon inkriminiše i radnje uperene protivu nacionalnih manjina, zatim izazivanje mržnje ili razdora među nacionalnostima ili rasama."^[7] Na žalost, nijedan drugi pravni propis Albanije ne obezbeđuje druge garancije koje prema ustavu imaju nacionalne manjine. I ovdje će doći do drastičnog odstupanja od proklamovanog i stvarnog, kako će se to vidjeti u daljem izlaganju.

Istakli smo da je položaj jugoslovenskih manjina u Albaniji zavisio od stanja međudržavnih odnosa. Odnose između Albanije i Jugoslavije u prvim godinama nakon oslobođenja 1945. godine karakteriše izuzetno prijateljstvo, koje je stvoreno u periodu narodno-oslobodilačkog rata i revolucije 1941-1945. godine. Razvoj međudržavnih odnosa do 1948. godine odvijao se u smislu širokog i permanentnog produbljavanja političkih, ekonomskih, kulturnih i svih drugih odnosa. U tom smislu sklopljeno je niz raznih ugovora i konvencija kojima su proširivane ekonomske veze dviju država, kulturna saradnja medu narodima i naročito prijateljstvo albanskog i jugoslovenskih naroda. Da bi se uklonile sve barijere za lakši i obimniji granični saobraćaj uložen je obostrani napor za stvaranje carinske unije i izjednačavanje nacionalnih valuta. Ove odnose je stimulisala ideja iz vremena NOR-a i revolucije o stvaranju jedne federativne zajednice albanskog i jugoslovenskih naroda, ili pak zajednice svih balkanskih naroda.

Ovoj saradnji je Jugoslavija pristupila sa željom da se podstaknu ljudski i materijalni potencijali siromašne i ratom opustošene Albanije. Odobravani su Albaniji beskamatni krediti isporučivana je čak i ona roba i oprema u kojima je oskudijevala i jugoslovenska privreda, intenzivna je bila naučno-tehnička i druga stručna pomoć.

Prvih poslijeratnih godina Albaniji je isporučena investiciona oprema za izgradnju brojnih objekata: fabrika šećera, fabrika za konzervaciju voća i povrća, za preradu lana, zatim fabrika tekstila itd., zatim razne sirovine i industrijske prerađevine i najzad roba široke potrošnje sa kojima je tada i sama Jugoslavija oskudijevala.^[8]

Mehanizacija i stručna oprema iz Jugoslavije korišćeni su za izgradnju pruge Drač-Pećin, dužine 43 km i hidrocentrale Velika Selita kod Tirane, kao i za eksploataciju nafte. U stvari sve fabrike koje su izgrađene u Albaniji u 1947. i 1948. godini, izuzev fabrike obuće u Tirani, bile su kompletno opremljene iz Jugoslavije.^[9] Albanski ministar za finansije Ramadan Ćitaku u svom ekspozeu 1948. godine istakao je da Jugoslavija daje Albaniji pomoć "što iznosi 48,13% od ukupnih prihoda nacionalnog budžeta".^[10]

U maju 1948. godine u Albaniji se nalazilo oko 600 jugoslovenskih stručnjaka raznih profila. U isto vrijeme u jugoslovenskim srednjim privrednim i industrijskim školama školovalo se 1.500 učenika, a na fakultetima 500 albanskih studenata koji su koristili stipendiju i druge pogodnosti školovanja od strane jugoslovenske vlade.^[11]

I na međunarodnom planu Jugoslavija je pružala značajnu pomoć Albaniji, u prvom redu na planu njene međunarodne afirmacije. Jugoslavija je bila prva zemlja, članica antihitlerovske koalicije, koja je priznala vladu Narodne Republike Albanije još aprila 1945. godine i sa njom uspostavila diplomatske odnose. Zalagala se da se Albaniji prizna status savezničke zemlje i po tom osnovu da uživa sva prava koja joj pripadaju. Jugoslovenska vlada je, najzad, na molbu Albanije zastupala i štitila interese ove zemlje u 16 evropskih zemalja, preko svojih diplomatskih i konzularnih predstavništava u inostranstvu.

Nakon izuzetne prijateljske saradnje dvije zemlje 1948. godine dolazi do iznenadnog i naglog zaokreta u međudržavnim odnosima. Kao što je poznato te godine je izglasana Rezolucija Informbiroa komunističkih partija iz kluba zemalja tzv. narodne demokratije, kojom je rukovodstvo KPJ optuženo za izdaju socijalizma. Kasnije su ove optužbe proširene na čitavo članstvo KPJ, na jugoslovenske državne organe i, najzad.-na sve njene narode i građane. Albanija je samo jedan dan poslije usvajanja Rezolucije IB - 1948. godine - jednostrano raskinula čak 27 bilateralnih ugovora, sporazuma i aranžmana. Odmah potom je zatražila da svi jugoslovenski stručnjaci, savjetnici i specijalisti napuste Albaniju u roku od 48 časova.^[12] Počela je organizovana kampanja protiv FNRJ u kojoj učestvuju štampa, radio, partijski i državni organi na čelu sa najodgovornijim albanskim rukovodiocima. O toj i takvoj aktivnosti Albanije, Jugoslavija je 1961. godine pripremila Bijelu knjigu i prezentirala je Ujedinjenim nacijama. Iz nje ćemo navesti neke bitne podatke koji ilustruju stanje odnosa dvije države.

U periodu 1948-1958. godine organizovano je 649 pograničnih incidenata ili drugih diverzantskih i subverzivnih akcija protiv Jugoslavije.

Intenzitet je bio najjači 1949, 1950. i 1951. godine. Na jugoslovensko-albanskoj granici je u periodu između 1948. i 1954. godine ubijeno 12 i ranjena 22 jugoslovenska graničara. U 1960. godini izdato je čak 21 zvanično saopštenje u kojima se napada Jugoslavija. Na radiju ili u štampi 1959. i 1960. godine objavljeno je 486 članaka, komentara, predavanja sa antijugoslovenskim sadržajem.^[13]

Jugoslovenski državljani u Albaniji praktično su pretvoreni u građane drugoga reda. Otežavan im je rad na poslu, pretresani su im stanovi, izloženi su svakodnevnim zastrašivanjima, hapšeni su i internirani. Nasilno im je nametnuto albansko državljanstvo. Ograničavano im je pravo kretanja i onemogućavan dolazak u jugoslovensko-diplomatsko poslanstvo u Albaniji - radi pružanja pravne i druge pomoći. S tim u vezi, u godišnjem izvještaju konzularne službe Jugoslovenskog poslanstva u Tirani 1949. godine se kaže i ovo: "Bilo je, na primer, slučajeva da su albanske vlasti nedužno hapsile i protjerivale naše državljane... Pod lažnim optužbama da su bili saboteri, fašisti i drugo, iza čega se u stvari prikrivao neiskreni i neprijateljski stav albanske vlasti i rukovodilaca prema našoj državi."^[14] U istom Izveštaju stoji da je "skoro nemoguć svaki kontakt Poslanstva sa našim državljanima".

Albanske vlasti su zabranile postojanje i rad "Jugoslovenske knjige" u Tirani, zabranjena je prodaja svih knjiga, novina i časopisa na jezicima jugoslovenskih naroda i prikazivanje jugoslovenskih filmova. Onemogućen je prelaz jugoslovenskim dvovlasnicima na svoja imanja radi njihove obrade, pozivan je narod Kosova i Metohije na pobunu i otcepljenje od Jugoslavije, organizuju se inscenirani sudski procesi i koriste se za nove neopravdane i neargumentovane optužbe protiv Jugoslavije i njenih državnih organa. Na poziv jugoslovenske strane da se ispitaju i tako dovedu do kraja neka međusobna potraživanja iz domena ekonomskih odnosa, albanska strana daje načelnu saglasnost a, u stvari, u narednih 10 godina i ne pokušava da izloži konkretna rješenja.^[15]

Jugoslovenska strana je uporno nastojala da se odnosi između dvije zemlje normalizuju. Neopterećena lošim stanjem međudržavnih odnosa, Jugoslavija se, na primjer, 1955. godine zalagala za prijem Albanije u članstvo Organizacija Ujedinjenih nacija. I u kasnijim godinama više puta je izražavala znake dobre volje, zbog čega su od sedamdesetih godina ti odnosi ušli u relativno mirnije vode. Sa jugoslovenske strane učinjeni su neki akti sa ciljem da se pomogne privredni razvitak Albanije. Radi primjera navodimo izgradnju pruge Skadar-Titograd i potapanje 700 hektara obradivog i šumskog zemljišta u Jugoslaviji radi izgradnje hidrosistema Fierza u Albaniji. Bez obzira na način kako je Jugoslavija ustupila Albaniji 12. TV kanal, evidentno je da je on koristio čujnost i gledanost albanskog TV programa, posebno u prigraničnom području duž granice Albanije i Crne Gore koja je duga 182 km. Ova pogodnost je, nažalost, iskorišćena za propagandnu aktivnost protiv Jugoslavije. U poslednjih 10 godina odnosi su ponovo vrlo složeni između ostalog i zbog načina tretiranja prava nacionalnih manjina.

Položaj jugoslovenskih nacionalnih manjina u Albaniji

Ovakvo stanje međudržavnih odnosa uticalo je i na položaj jugoslovenskih manjina u Albaniji. I ovdje se može govoriti o dva bitno različita perioda odnosa u komne 1948. godina neosporno predstavlja pravi kamen međaš. S obzirom da su glavna pravna akta koja regulišu pitanja prava i života nacionalnih manjina uopšte - uslijedila nakon 1948. godine, kratki trogodišnji period najranijeg tretmana jugoslovenskih manjina u Albaniji - ostaje praktično epizodan.

Pod jugoslovenskim narodima koji kao manjina žive u Albaniji podrazumijevamo Makedonce, Srbe, Crnogorce, Muslimane i Hrvate. Na takav zaključak nas upućuju pouzdani izvori kao što su zapisnička saslušanja povratnika iz Albanije i albanskih emigranata, zapažanje naših građana koji su boravili u Albaniji, razgovori sa građanima koji imaju svoju rodbinu u Albaniji itd.^[16] Izuzetno skromna literatura i novinski članci takođe upućuju na ovakav zaključak.

Hronološki gledano, jugoslovenske nacionalne manjine u Albaniji se nalaze još od prije stvaranja Albanije kao samostalne države prije prvog svjetskog rata. Jedan broj je došao u Albaniju u vrijeme prvog svjetskog rata 1914-1918. godine i u vrijeme međuratnog perioda 1918-1941. godine. Čak i u vrijeme NOR-a i revolucije 1941-1945. godine imamo primjera da su pripadnici jugoslovenskih naroda stalno se nastanjivali sa svojim porodicama u Albaniji. Motivi njihovog dolaska na ovaj geografski prostor su istoriografski objašnjeni. Od mnogih razloga navešćemo samo ekonomski momenat - išlo se iz siromašnih u poljoprivredno bogatije krajeve. Zatim valja istaći da ima dosta primjera da je glavni motiv ovakvih iseljavanja, naročito kod Crnogoraca, bio krvna osveta, odnosno bijeg zbog dugovanja u krvi.

Poslije 1945. godine ova narodna grupacija je uvećana za blizu 1000 novih pripadnika jugoslovenskih naroda, koji su kao stručna i tehnička pomoć dolazili u Albaniju. Jedan broj od njih je tamo zasnovao porodicu i trajno se naselio u Albaniji. Njima je, svakako, uvećana jugoslovenska kolonija u Albaniji. Najzad da kažemo da je nakon Rezolucije Informbiroa 1948. godine, takođe, bilo prebjega iz Jugoslavije u Albaniju, kojima se praktično završava proces doseljavanja pripadnika jugoslovenskih naroda na teritoriju Albanije.

Veoma je teško utvrditi broj Jugoslovena koji kao nacionalne manjine žive u Albaniji u navedenom periodu. Albanija je odmah poslije oslobođenja 1945. godine proglasila da su svi državljani Albanije isključivo Albanci. U prvim statističkim popisima stanovništva nema kolona sa podacima o nacionalnim manjinama. Kako je religija odmah bila zabranjena, da bi kasnije bila i dekretom ukinuta, ni po tom osnovu nije moguće utvrditi brojnost nacionalnih manjina. Tim prije što su i sami Albanci - pripadnici tri vjerske konfesije koje se iskazuju i u Jugoslaviji: pravoslavni, katolici i muslimani. Ipak se analitičkim postupkom i komparativnom metodom može doći do približno tačnog broja jugoslovenskih nacionalnih manjina u Albaniji. Pri tome mislimo na crkvene knjige umrlih, rođenih i krštenih do 1941. godine, na školske knjige i druge relevantne izvore.

Konkretnije procjene nalazimo u dokumentima Republičkog sekretarijata za unutrašnje poslove Crne Gore, pa ćemo taj dio dokumenata citirati: "Prema prebjegovim riječima u Skadru i njegovoj okolini živi znatan broj lica porijeklom iz Jugoslavije, pretežno sa područja naše republike. U samom gradu koji broji oko 60 hiljada stanovnika - živi pretežno oko osam hiljada ovih lica nastanjenih pretežno u lađe "Kiras" i "Partizani", dok u okolini Skadra, odnosno Vraki, inače etnički čistoj, ima oko 500 ovakvih porodica što je približno 1.500 ovih lica i u Dobraču, u neposrednoj blizini lađe "Partizani", oko 20 porodica porijeklom iz naše zemlje. U međusobnim radnim ili drugim kontaktima - primjetna je solidarnost među ovim licima, kao i znatno izraženo korišćenje srpskohrvatskog jezika, mada je njegova upotreba strogo zabranjena. "U jednom drugom dokumentu stoji da na području Skadra živi "oko 10 hiljada Crnogoraca, računajući tu i muslimanske porodice iz Podgorice (Titograda) i Tuzi... Pored Crnogoraca i Muslimana iz Skadra i okoline ima veliki broj Srba starosjedelaca i oni se nalaze negdje niže od Tirane. Takođe je veliki broj Crnogoraca, Srba i Muslimana raseljen po čitavoj Albaniji".

U svakom slučaju u dokumentaciji Ujedinjenih naroda sa jugoslovenske strane su ušli podaci da u Albaniji danas živi oko sto hiljada pripadnika jugoslovenskih nacionalnih manjina i to oko 60 hiljada Makedonaca, do 20 hiljada Srba i Crnogoraca, zatim 17 hiljada doseljenika iz Bosne i Hercegovine slovenskog porijekla - u Albaniji ih zovu "Bošnjaci" i jedan broj Hrvata i Goranaca za čiju procjenu brojnosti nema dovoljno podataka.^[17] U dokumentaciji Republičkog SUP-a Crne Gore pominje se popis stanovništva u Albaniji iz 1948. godine, po kome je zabilježeno "preko 12 hiljada lica - iseljenika iz Crne Gore, mada prema nekim izvorima taj broj je bio daleko veći, pa se pominju dvostruke vrijednosti".^[18] u istom materijalu se kaže da je tada "na području Skadra živjelo preko dvije hiljade, a na području Vrake hiljadu domaćinstava iz Crne Gore, koja su se služila srpskohrvatskim jezikom".^[19]

Albanska strana raspolaže sa drugim podacima, koji su, takođe, prezentirani Ujedinjenim nacijama. U albanskim izvorima broj nacionalnih manjina u Albaniji iznosio je 1956. godine samo 5.566, što čini 0,4% ukupnog stanovništva Albanije. Pri tome valja imati u vidu da su među priznate manjine samo Grci i Makedonci, koji se prikazuju kao Sloveni. Popisom stanovništva 1979. godine Albanija evidentira još manji broj pripadnica nacionalnih manjina jugoslovenskog porijekla - samo 4.163, što čini 0.2% ukupnog stanovništva.^[20] Pominju se još i oko "stotinu pripadnika srpske, crnogorske, hrvatske i drugih manjina".^[21]

Ukoliko bi poklonih puno povjerenje navedenim podacima o broju pripadnika jugoslovenskih nacionalnih manjina u Albaniji, kada je riječ o jugoslovenskim, ali i albanskim izvorima, nameće se samo jedan zaključak: za vrlo kratko vrijeme u Albaniji je izvršena asimilacija-albanizacija ogromnog broja pripadnika jugoslovenskih manjina.

Kada je riječ o nacionalnoj manjini porijeklom iz Crne Gore imamo pouzdane podatke odakle ona potiče. Riječ je o slijedećim regionima: Cetinje - Čevo i Cekin, Titograd - Zeta, Kuči i Piperi, Budva - Maine i Bečići, zatim Virpazar. Bijelo Polje, Nikšić - Pješivci, Danilovgrad - Spuž i selo Sekulići itd. Podaci govore da su doseljenici u Albaniji bili i iz Hercegovine - Stolac.^[22] Raspolaže se sa podatkom da su ovi došljaci porijeklom iz 147 bratstava iz Crne Gore, od kojih je 40 bratstava crnogorske nacionalnosti. Prema podacima iz 1981. godine u Albaniji je živjelo 809 porodica - iseljenika iz Crne Gore i to: sa područja Titograda 426 porodica, Bara i Ulcinja - 271, Plava i Gusinja - 112 porodica.^{[23 ]}Među najbrojnija bratstva pominju se Martinići, Matanovići, Pelevići, Rešetari. Bašanovići, Brajovići, Roganovići, Popovići, Krstovići, Senići, Đinovići. Mikulići, Đurčevići i Krkotići, a odmah iza njih dolaze Banjevići, Šunjevići, Mrenovići. Kračkovići, Kavarići, Uskokovići, Ajkovići, Ćeklići, Žarići, Bešovići, Nikići. Lambulići i Zlatičanini.^[24] Ipak se može reći da dobar dio crnogorske kolonije u Albaniji čine Muslimani sa područja Plava i Rožaja, Bara i Ulcinja, i naravno iz Podgorice, odnosno Titograda

Jugoslovenske nacionalne manjine u Albaniji bile su uglavnom nastanjene uz granični pojas prema Crnoj Gori, Srbiji (Kosovo i Metohija) i Makedoniji. Makedonci naseljavaju teritoriju Gorija, Donja Prespa, zatim dio ohridsko-prespanskog kraja, Golo Brdo i dio Gore. Srpskog življa ima u Centralnoj Albaniji: Muzečeja. sela Fijer, Ljušnja, Berat, Uznovo, Divjake, Šijak, Kavaja, Elbasan. Takozvani Bošnjaci su bježeći od austrougarskog ugnjetavanja, nakon 1878. godine, krenuli prema Turskoj i zaustavili se u Albaniji - u neposrednoj blizini Drača, u gradiću Šijak, u selima Biak i Kodžos. Živalj iz Crne Gore - Crnogorci i Muslimani nastanjeni su na području Vrake, Drača i Skadra - u selima Omara, Grilja, Starog Borića, Kotrobudana i Kamenice. Riječ je o relativno bogatim i plodnim prostorima koje je opredjeljivalo i način života i zanimanja. Tako se najveći broj jugoslovenske kolonije u Albaniji bavi poljoprivredom, trgovinom i drugim zanimanjima. Ima međutim, primjera da su pripadnici jugoslovenskih manjina postajali istaknuti privrednici, prosvjetni radnici, sportisti ili pak umjetnici.

Raspolažemo pouzdanim podacima da su zauzimali istaknute položaje u kulturnom i društveno-političkom životu mjesta ili zemlje. Navešćemo neke od tih funkcija: sekretar Centralnog komiteta omladine Albanije, sekretar Saveza književnika i umjetnika Albanije, direktor Hladnjače u Skadru i zamjenik sekretara Partije, oficir albanske armije, poslanik - član Narodne skupštine Albanije, istaknuti i vrlo popularni književnik i prevodilac sa albanskog na makedonski jezik i obratno, najzad prvotimac poznatog fudbalskog kluba Partizan iz Tirane.^[25] Taj lični uspon su lakše ostvarivali ako su mijenjali nacionalnu pripadnost. Otuda su neki Kadići postajali Kadije, Mišovići - Misije, Fušići - Fuši, Matijevići - Matije, Bulatovići - Bulati, Brajovići - Ferizaj ili Jako, Silići - Silići, Nikolići - Miđeni, Pevčići - Jovani, Krstovići - Nikolaji, Ajkovići Ajkaji, Spasovići - Spaso, Bačići - Bači itd.

Raspolažemo sa dosta dugim spiskom izmijenjenih prezimena jugoslovenske manjine koja živi na područjima Skadra:

Uz navedeni tabelarni pregled albaniziranih prezimena, navodimo neke karakteristične detalje. Recimo, detalj vezan za ime prebjega Musaja Julke iz 1986. godine koja kaže da joj se otac zove Vojin Đinović a majka Bosa Sekulić, po profesiji - beračica duvana u mjesnoj kooperativi. Inače, J. Musaja je udata za Tom Ljumaja. I dalje, citiramo dokumenta iz istog arhivskog fonda: Albanski državljanin Krsto Kosta, od oca Rada Zlatičanina i majke Ruže "na naše pitanje šta je po nacionalnosti odgovara - Albanac" jer se "zvanično ne priznaje postojanje crnogorske manjine". Ovaj dokumenat potiče iz 1987. godine, a sličan je slučaj i sa prebjegom Androm Popajem iz 1989. godine. On je "od oca Radomira Popovića i majke Zore, rođene Matanović... Moj pokojni otac Radomir ima samo jednog brata - Vasilj Popaja". U istom kontekstu citiramo izjavu još jednog prebjega iz 1985. godine: "Ja sam rođen na Zlatičanin. Imao sam svjedočanstva sve dok sam završio osnovnu školu sa tim prezimenom... Četiri godine dok sam učio gimnaziju bio sam, takođe, Zlatičanin. Kada je bilo da pođem na fakultet - neko mi je promijenio prezime a da nijesmo znali ko je to uradio. Onda sam primijetio da su mi dokumenta prepravljena na Krstoja. Cijela naša porodica postala je Krstoja. Ko je to uradio - ne znam. Znam da se tražilo od ljudi da svi promijene prezimena, ona koja završavaju na "ić". Od svih kuća su uzeli po nekog predstavnika i pitali ga kako će prezime da uzme. Moj otac je bio predstavnik Zlatičanina i s obzirom da mu se djed zvao Krsto - on je uzeo ime Krstoja."^[26]

Trebalo bi izvršiti dopunska istraživanja da bi se tačno utvrdilo u kojim slučajevima je bila u pitanju represija, veoma intenzivna i uporna, a kada se to radilo po osnovu protekcionizma i manjih privilegija. U svakom slučaju i u ovakvim radnjama treba tražiti razloge drastičnih razlika u prikazivanju broja jugoslovenskih nacionalnih manjina u Albaniji u interpretaciji jugoslovenske i albanske strane. Inače, valja reći da je jugoslovenska kolonija u Albaniji nastojala da u slozi živi sa svojim prvim susjedima - Albancima. O tome govori i jedan dokumenat prebjega Albanca iz 1986. godine, pa ćemo taj dio citirati: "Stanovništvo crnogorskog porijekla je u mnogo prisnijim odnosima sa Albancima katolicima, nego sa Albancima - muslimanske vjeroispovjesti. U prilog toga, prebjeg navodi da se sa katolicima brojnije sklapaju prijateljstva udadba - ženidba, dok je sa muslimanima to vrlo rijetka pojava. Osim toga, za vrijeme vjerskih praznika Crnogorci i katolici se međusobno obilaze, čestitaju slave i slično, dok to nije slučaj sa Muslimanima. Stanovništvo crnogorskog porijekla slavi - Uskrs, Božić, Đurđevdan i slično. To se čini krijući od vlasti."^[26a]

U periodu do 1945. godine jugoslovenske manjine u Albaniji ostvarile su ona prava koja su proklamovale članice Društva naroda svojom deklaracijom iz 1921. godine. Imali su svoje škole i svoje učitelje. U njima se nastava izvodila na maternjem jeziku, a po programu iz Jugoslavije. Imali su svoje crkve i druga vjerska obilježja. Okupljali su se u nacionalna kulturno-umjetnička društva itd.

Sa tim pravima i pogodnostima za nacionalne manjine dočekana je godina oslobođenja 1945. U vrijeme izuzetno dobrih međudržavnih odnosa, dakle do 1948. godine, stimulisana je takva aktivnost. Ograničavanje prava po osnovu vjeroispovjesti - jednako ih je pogađalo kao i sve Albance. Isto se može reći za ograničenost univerzalnih ljudskih prava koja je jednako pogađala sve državljane Albance, uključujući tu i pripadnike jugoslovenskih nacionalnih manjina.

Nakon 1948. godine, međutim, dolazi do drastičnog smanjenja opštih građanskih prava i prava nacionalnih manjina jugoslovenske kolonije u Albaniji, njih tretiraju više kao neprijatelje nego kao sunarodnike. U izvještaju Jugoslovenskog poslanstva od 8. II 1949. godine pominju se uskraćena prava po osnovu Zakona o socijalnom osiguranju, zatim prava sklapanja brakova, prava zaštite imovine, kao i druga pitanja pravne pomoći.^[27]

Postepeno se prelazi na razne vidove represije kojima su bili izloženi svi Jugosloveni u Albaniji. Navešćemo primjer maltretiranja lica koja su izrazila želju za povratak u domovinu. To pravo im je uskraćeno s motivacijom da su dobrovoljno prihvatili albansko državljanstvo jer su učestvovali na prvim izborima u Albaniji organizovanim 2. XII 1945. godine. U stvari, tamošnje vlasti su pozvale jugoslovenske državljane da potpišu izjavu o svom učešću na navedenim izborima bez posljedica po svoju državnost. U pozivu za glasanje stajalo je obrazloženje "da mogu kao i jugoslovenski državljani glasati za narodnu vlast koja je tako srodna sa vlašću FNRJ iako biračko pravo može pripadati samo državljanima dotične zemlje".^[28] Kasnije su objasnile da su činom učešća na izborima naši državljani automatski postali albanski državljani i da je zbog toga zahtjev za njihovu repatrijaciju bespredmetan ("na ovaj način oni su izjavili svoju slobodnu volju da prihvate albansko državljanstvo", "albanski pravni sistem ne dozvoljava da albanski državljani istodobno imaju i drugo državljanstvo").^[29]

Ne upuštajući se u detaljniju analizu ovoga spora valja reći da ovim glasanjem Jugosloveni u Albaniji "nisu protiv svoje volje mogli steći državljanstvo Narodne Republike Albanije". Najzad, Zakon o državljanstvu Narodna Republika Albanija je donijela tek 16. decembra 1946. godine, dakle godinu dana nakon spornog učešća Jugoslovena na izborima, decembra 1945. godine. I dalje, navedeni zakon predviđao je polaganje zakletve stranaca koji su primali albansko državljanstvo. Nema podataka iz kojih bi se moglo zaključiti da je to uradio makar jedan jugoslovenski državljanin. O teškoćama koje su pravljene Jugoslovenima po ovom osnovu govori i podatak da je do marta 1950. godine repatrirano samo 175 porodica, iako su takvi zahtjevi bili višestruko veći.

Slična maltretiranja doživljavaju vlasnici tzv. dvovlasničkih imanja. Sa teritorije SR Crne Gore bila su 243 dvovlasnika sa posjedima u Albaniji i 132 albanska dvovlasnika sa imanjima u Crnoj Gori. Jugoslovenski dvovlasnici imali su na području Albanije 2.330 hektara imovine, od čega 1.300 ha pašnjaka, 880 ha šuma i 150 ha oranice. Albanski dvovlasnici, međutim, imali su u Jugoslaviji samo 100 ha zemlje.

Odmah nakon oslobođenja 1945. godine - Zakonom o agrarnoj reformi u Albaniji 1945. i 1946. godine bespravno je oduzeto 123 dvovlasnička imanja sa teritorije Crne Gore. Albanske vlasti su oduzele zemlju jugoslovenskih dvovlasnika u Albaniji bez zakonskog osnova i bez ikakvog dogovora sa nadležnim jugoslovenskim vlastima ili pak sa samim dvovlasnicima. Na drugoj strani, pak, albanski dvovlasnici su zadržali svoja ranija prava na imanja u Jugoslaviji, koja oni nisu koristili jer im albanske pogranične vlasti nisu davale dozvolu za prelaz preko granice.^[30]

I tzv. ibeovci, koji su nakon sukoba sa SSSR-om 1948. godine napuštali Jugoslaviju i tražili utočište u Albaniji, bili su takođe izloženi raznoraznim pritiscima - da promijene državljanstvo, da se kao diverzanti vraćaju u Jugoslaviju, da promijene nacionalnu pripadnost, ime i prezime itd. Jedan od njih koji se nakon 41 godine vratio iz Albanije sa urednim pasoškim ispravama (sa svojim imenom i prezimenom), razočarano kaže da je to prokleta zemlja i prokleti narod. Ono što bi svuda zvučalo kao nevjerovatno tamo je realno. Tamo, na primjer, niko ne smije da nosi bradu, a za nošenje brkova se traži odobrenje.

Proces obespravljivanja jugoslovenske manjine u Albaniji otvoren naročito 1948. godine pretvara se u represiju. Njeni pripadnici su proglašavani nepouzdanim i neprijateljskim elementom. Zabranjeno im je isticanje bilo kakvih obilježja i upražnjavanje običaja koji su podsjećali na njihovo nacionalno porijeklo. Kao najbitnije - jugoslovenska manjina u Albaniji jednostavno nije ni pravno ni suštinski priznavana. Ona kao da nije ni postojala. Pripadnici jugoslovenske nacionalne manjine bili su građani drugog reda u Albaniji u prvih desetak godina nakon Rezolucije Informbiroa 1948 godine. Bili su protjerivani sa svojih ognjišta, raseljavani u manje plodne krajeve Albanije i zatvarani pod optužbom da su "titoisti".

Drugi talas obespravljivanja jugoslovenskih nacionalnih manjina u Albaniji počeo je šezdesetih godina - odmah nakon prezentiranja jugoslovenske Bele Knjige u Ujedinjenim nacijama. Više nije riječ samo o fizičkoj represiji. Otvoren je proces sistematske albanizacije jugoslovenskih nacionalnih manjina, kojim su bitno ograničena nacionalna, etnička, kulturna i druga prava. Lišeni su mogućnosti da komuniciraju na bilo koji način sa maticom zemljom. U sredstvima informisanja objavljeno je puno tekstova u kojima se tendenciozno prikazuju prava i položaj albanskog naroda u Jugoslaviji. Predstavnica makedonske manjine Leteri Male (u stvari, Malevska), sa tribine VI kongresa DGA (demokratski front zena Albanije) izjavljuje: "Nacionalne manjine u Albaniji su živi dokaz pravilne politike što je vodi Partija."^[31]

U jeku ovako organizovane političke kampanje donešen je čitav niz pravnih akata koji su označili tihu i sistematsku asimilaciju jugoslovenskih manjina. Pomenućemo ona najvažnija koja su kao takva bila pravi udar na inače ograničena prava jugoslovenskih nacionalnih manjina. Prvi na redu je Dekret o promjeni neprikladnih imena i prezimena, donesen 1966. godine, koji je otvorio put zatiranja dotadašnjih nacionalnih imena. Već smo naveli jedan broj takvih imena, čime se ovo pitanje ne iscrpljuje. Godinu dana kasnije usvojen je Dekret o ukidanju religije (1967) što je bio jedinstven slučaj u civilizovanom svijetu. Poznato je da je crkva oduvijek bila centar prosvjete i zaštitnik nacionalnog bića, pa je i ovaj akt usmjeren u asimilatorsku funkciju. Novi udar po nacionalna prava jugoslovenskih manjina predstavljaju dekreti o izmjeni naziva pojedinih mjesta, doneseni u kontinuitetu 29. V 1972, 22. XII 1974. i 23. IX 1975. godine. Iste 1975. godine usvojen je Dekret kojim je naložena promjena, odnosno davanje samo albanskih imena koja su pobrojana na spiskovima mogućih imena.^[32]

Činjenica da je po popisu stanovništva u Albaniji 1979. godine evidentiran ukupan broj nacionalnih manjina od malo više od 4.000 dovoljno govori da je Albanija u ovom periodu veoma uspješno sprovodila politiku asimilacije svih nacionalnih manjina, pa tako i jugoslovenske nacionalne manjine.

Treći asimilatorski talas jugoslovenskih manjina u Albaniji započinje donošenjem i danas važećeg Ustava Narodne Socijalističke Republike Albanije 1976. godine. U njemu se, kako smo već istakli, pominju nacionalne manjine kojima se garantuju zaštita i razvoj kulture i narodnih tradicija, upotreba maternjeg jezika i njegovo učenje u školama. U istom periodu, kako smo naprijed izložili, dolazi do poboljšanja međudržavnih odnosa i intenzivnije svestranije saradnje. Po popisu stanovništva iz 1979. godine pored Makedonaca, pominju se i ostali jugoslovenski narodi koji kao manjina žive u Albaniji. U svim ovim radnjama, međutim, ispoljava se velika razlika između proklamovanog i stvarnog, pa se može i dalje govoriti o konstantnoj asimilatorskoj politici i presiji kojima su izloženi pripadnici jugoslovenskih nacionalnih manjina. Nijedan od donesenih dekreta u drugom talasu asimilacije - nije obesnažen, već je njihova primjena nastavljena. Uvode se i novi oblici asimilacije. Zabranjeno je, na primjer, gledanje jugoslovenskog TV programa i slušanje jugoslovenskih radio stanica, što nije slučaj sa italijanskim radio i TV programima. Za ovaj "prekršaj" uslijedila bi prvo opomena, a za ponovljeni prekršaj kao kazna - oduzimanje televizijskog aparata. Đaci, pripadnici jugoslovenskih manjina ni danas ne mogu pohađati škole na maternjem jeziku iako je takvih škola bilo u periodu između dva rata. Što se stranaca tiče valja reći da ni oni nemaju pravo upisa u albanske škole, a nema škola za strance na bilo kom jeziku. Zanimljivo je objašnjenje asimilatorske politike: ako se u Jugoslaviji pripadnici jugoslovenskih naroda mogu deklarisati kao Jugosloveni, zašto se u Albaniji ti isti pripadnici jugoslovenske manjine ne bi mogli izjašnjavati kao Albanci. Zaoštravanja do kojih je došlo u međudržavnim odnosima zbog tzv. "kosovske krize", povećavaju zebnju za golu egzistenciju pripadnika jugoslovenskih nacionalnih manjina u Albaniji. S tim u vezi, u jednom dokumentu iz 1981. godine, se kaže: "Prilikom izbijanja događaja na Kosovu, albanske vlasti posebnu pažnju obratile su baš na mjesta gdje zive Crnogorci, pa su sa njima u više navrata održani sastanci. Na njima je objašnjavano - kako sa događajima na Kosovu Albanija nema nikakve veze ali je ipak interesuje - kako žive Albanci u Jugoslaviji, gdje ih ima oko dva miliona. Dalje se govori da će Albanija uvijek biti spremna da pomogne Jugoslaviji, ako zatreba, jer su Jugoslavija i Albanija kroz istoriju - uvijek imale zajedničkog neprijatelja." U sličnom dokumentu iz 1987. godine, kaže se da među našim življem "vlada određena doza straha i iščekivanja, jer su ubijeđeni da, ukoliko bi se desilo nešto slično kao u Rumuniji, preduzele bi se rigorozne mjere i veliki broj bio poubijan. Ovaj strah posebno je naglašen kod onih koji su dalje od jugoslovenske granice, jer se pretpostavlja da ne bi imali vremena da na vrijeme predu jugoslovensko-albansku granicu".^[33]

Ovakva politika asimilacije ublažena je u posljednjih desetak godina pojačanim kontaktima jugoslovenske manjine u Albaniji sa turistima i drugim prolaznicima iz zemlje matice. U tom smislu nesaglediva je uloga radio i TV programa koji se probijaju na albanski prostor. Time su pruženi snažni stimulansi jugoslovenskim nacionalnim manjinama u Albaniji da istraju i uspiju u svojoj borbi za očuvanje svoga nacionalnog individualiteta. Sada se drugačije razmišlja i o pravima manjina, o čemu govori i slijedeći zapis: "U reagovanjima (našeg življa primjedba autora) se uglavnom izražava nezadovoljstvo što se Crnogorcima ne omogućava školovanje na maternjem - srpsko-hrvatskom jeziku i iskazuje revolt što im se na svadbama i drugim veseljima ne dozvoljava pjevanje pjesama crnogorskog melosa i uopšte pjesama na srpskohrvatskom jeziku. Prisutni su komentari u kojima se ističe da je nedovoljna zastupljenost Crnogoraca iz Vrake na privrednim i političkim funkcijama u Skadru, zbog čega se Crnogorci osjećaju kao građani drugog reda, s obzirom na to da nema ko da zastupa i štiti njihove interese."^[33]

Inače, prema istima izvorima se kaže da bi se "najmanje 80% pisalo kao Crnogorci, ako ne i više" ukoliko bi se obezbijedilo tajno izjašnjavanje naših sunarodnika u Albaniji, odnosno ukoliko bi im se zagarantovala puna sloboda pri izjašnjavanju.

Raspolažemo sa pouzdanim podacima da je u periodu od 1948. godine do danas iz Albanije prebjeglo samo u Crnu Goru preko 1.200 lica. Među njima je najviše katolika, zatim muslimana, a najmanje pravoslavnih. U pitanju su mlađi ljudi od 25-30 godina starosti, zdrava i sposobna lica do tada neosuđivana. Uglavnom, nisu partijski organizovani, potiču iz prigraničnog područja. Kao motiv bjekstva navodi se teško ekonomsko stanje, ograničenost ljudskih prava i razne represije kojima su izloženi ("Kada su i sami Albanci obespravljeni teško da se mogu boriti i za naša manjinska prava."). Jednom riječju, glavni razlog bjekstva je besperspektivnost života. Među ovim prebjezima nema nijedan posto pripadnika jugoslovenskih nacionalnih manjina, što može da uputi na zaključak da su pod pojačanom i stalnom prismotrom albanskih organa bezbjednosti.^[33b] polovinom 1990. godine, broj prebjega iz Albanije je povećan. Jedan od njih (Arđan Peličić) - ovaj problem objašnjava na sljedeći način: "... Bježanje Srba i Crnogoraca iz Albanije - plaćalo se glavom."

2. Aktivnost jugoslovenske vlade za zaštitu prava Jugoslovenskih manjina u Albaniji.

Jugoslovenska vlada nije ispoljila jednaku aktivnost za sudbinu jugoslovenskih manjina u Albaniji u periodu od 1945. godine do danas. U svakom slučaju, ta aktivnost nije bila adekvatna težini raznih represija kojima je bila izložena ova manjina u naznačenom periodu. Jugoslovenska vlada, npr. nije protestovala kod albanskih vlasti kada je jugoslovenskim manjinama uskraćeno pravo da se nacionalno iskazuju i opredjeljuju - prilikom prvog popisa stanovništva u Albaniji nakon oslobođenja 1945. godine.

Nakon rata, zaključenje (9. 7. 1946. godine) Ugovor o prijateljstvu i uzajamnoj pomoći između FNRJ i NR Albanije. U šest tačaka su kompletno formulisana bitna pitanja buduće saradnje ove dvije zemlje. Apostrofirana su sljedeća pitanja: jačanje prijateljstva, osiguranje nezavisnosti, unapređivanje mira, u ovom dijelu svijeta. Precizno je formulisana obaveza da se pruži vojna i druga pomoć zemlji koja bude napadnuta. Isto tako je rečeno da zemlja neće stupiti u savez ili koaliciju uperenu protiv ugovorene strane. Najzad je zaključeno da se sva međusobna pitanja rješavaju na bazi najiskrenijih prijateljstava. Posebnim članom ovog ugovora (član 6) rečeno je da Ugovor važi 20 godina, a da se automatski produžava za narednih pet godina.

Nešto opširniji komentar ovog Ugovora bio je neophodan sa stanovišta boljeg razumijevanja kasnijih veza i odnosa ove dvije zemlje. Zapažamo, npr., da uopšte nije tretirano pitanje položaja jugoslovenskih nacionalnih manjina, koje žive u Albaniji od najstarijeg vremena ljudske istorije. Istina, u članu 5 je preuzeta obaveza da se kulturne i druge veze ostvaruju putem posebnog sporazuma. Ta obaveza nije realizovana. Čak ni u intenzivnim kontaktima predstavnika dvije države - nije ispoljen takav interes sa jugoslovenske strane. Ali je Jugoslovenska strana našla za potrebno da, npr., protestuje kod albanske strane što se u albanskoj štampi malo piše o Titu kao "simbolu borbe naroda Balkana i Evrope".^[33c]

Po svemu sudeći pitanje prisajedinjenja Kosova i Metohije Albaniji - pokrenuto još u toku rata, i stvaranje balkanske federacije - bacili su u zasjenak pitanje brige za jugoslovensko manjinsko stanovništvo u Albaniji i zaštitu i razvijanje kulturnih i ljudskih prava jugoslovenske nacionalne manjine. Poznato je da je Centralni komitet KP Albanije još polovinom 1943. godine tražio da se pitanje Kosova i Metohije riješi analogno Istri i Slovenačkom primorju, iako ova analogija nije dolazila u obzir. Za Tita, krajem 1943. godine, nije moglo biti spora oko ovog pitanja - između dvije zemlje, ukoliko u Albaniji pobijede "anti-imperijalističke snage", "progresivan režim", kako je govorio Sreten Žujović, godinu dana kasnije. U pismu Svetozaru Vukmanoviću Tempu od 1943. godine, Tito kaže: "... Mislim da nije potrebno naglašavati kako bi se to pitanje sjutra postavilo, ako Albanija zaista bude ostvarena kao demokratska anti-imperijalistička državna tvorevina."

Prema najnovijoj arhivskoj gradi Kardelj je, 1947. godine, razgovarao sa Staljinom "o predaji Kosova i Metohije Albaniji". Zanimljivo je istaći da Srbija nije bila konsultovana o svemu ovome, iako se radilo o njenoj teritoriji i duhovnoj postojbini srpskog naroda.

U prvom talasu drastičnih ograničenja prava jugoslovenskih nacionalnih manjina u Albaniji, nakon izbijanja Rezolucije Informbiroa 1948. godine - Jugoslovenska vlada je uputila više desetina nota koje su se ticale jugoslovensko-albanskih odnosa: jednostrani prekid 27 međudržavnih ugovora, 649 graničnih incidenata itd.^[34] Samo su dva pitanja jugoslovenskih nacionalnih manjina u Albaniji bila predmet diplomatske aktivnosti Jugoslavije. Riječ je o pitanju kršenja prava jugoslovenskim manjinama po osnovu dvovlasničkih imanja uz jugoslovensko-albansku granicu i prisiljavanja jugoslovenskih građana u Albaniji da nasilno prime albansko državljanstvo, odnosno uskraćivanje prava da se mogu vratiti u svoju domovinu.^[35] O rezultatima ove diplomatske intervencije jugoslovenske vlade teško je izvoditi konačan zaključak. Poznato je da se samo do marta 1950. godine iz Albanije vratilo 175 porodica. Ovako mali broj repatriraca se tumači "poteškoćama oko dobijanja albanske vize i u maltretiranju i pritisku, koje albanske vlasti primenjuju protiv onih koji traženje (vize za povratak primjedba autora) podnose".^[36]

Zapažanja naših građana koji su boravili u Albaniji ili naših prebjega iz Albanije takođe ukazuju "da je Jugoslavija za svoje manjine preduzela svuda veće korake - nego što je to uradila za nas". Iz jednog drugog zapažanja bilježimo još oštriju kritiku koja je formulisana u samo jednoj rečenici: "Vračani su ogorčeni da ih nigdje Jugoslavija ne pominje kao svoj narod." Citiraćemo, bez komentara, i još jedan dokumenat, koji pripada 1985. godini: "Spreman sam da ustvrdim da - kada bi se sada raspisao neki referendum, na kome bi se izjašnjavali što smo po nacionalnosti, svi bi se javno deklarisali kao Albanci. Ovo iz razloga što je kod nas utjeran strah od svakoga, kao i zbog toga što se Crna Gora i Jugoslavija, bar koliko je meni poznato, nije oglasila i izjavila da na području Skadra žive Crnogorci. Ako zvanična albanska politika nastavi ovako, kako je do sada bilo, te ako Crna Gora i Jugoslavija za nas i dalje bude zainteresovana kao do sada, uvjeren sam da će za 50 godina nastupiti totalna asimilacija Crnogoraca u Albaniji." U drugim uslovima, pak, kaže se u jednom drugom dokumentu, smatra se da bi se 80% albaniziranih izjasnilo da su Crnogorci.^[37] Jedan stari Bošnjak, nastanjen u Albaniji, kaže da su svoj jezik, kulturu i običaje zadržali samo u krugu porodice. Svuda drugdje su izvršili asimilaciju, pa predviđa da će za 30-40 godina svi biti asimilirani: "Malo će još vremena trebati pa da i sami zaboravimo odakle smo. Postaćemo Albanci, a mi to ne želimo, jer se ovde vode sve igre da ne budemo ono što jesmo... Moj sin neće nositi ime Omer, već možda Ilija..." Najzad da navedemo opažanje jednog povratnika iz 1990. godine koji je, u stvari, sa urednim pasošem došao sa porodicom u zemlju. On smatra da se naš živalj u Albaniji osjeća napuštenim: "Za razliku od Grka koji traže i ostvaruju susrete sa svojim diplomatima, nama je u određenim vremenskim intervalima savjetovano da primamo albansko državljanstvo."

Istini za volju, valja reći da je Jugoslavija ovo pitanje pokušala da riješi razvijajući širu međunarodnu aktivnost. Prezentacija već navođene Bijele Knjige o neprijateljskoj politici vlade Narodne Republike Albanije prema FNR Jugoslaviji u Ujedinjenim nacijama 1961. godine - dijelom je bila i u funkciji zaštite prava jugoslovenskih nacionalnih manjina u Albaniji. Međutim, upravo u narednih desetak godina došlo je, kako smo izložili do još većeg kršenja prava manjina koja su se ogledala kroz donošenje takvih pravnih akata kao što su Dekret o promjeni neprikladnih imena i prezimena iz 1966. godine, Dekret o ukidanju religije 1967. godine kojim su vjerski objekti zatvarani, rušeni ili im je promijenjena namjena. Prema najnovijim podacima ovih dana objavljenim nakon ovog dekreta u Albaniji je bilo zatvoreno 2.169 objekata vjerskih svetilišta ("Pobjeda" - 18. VI 1990). U istoj funkciji su doneseni dekreti o izmjeni pojedinih naziva sela iz 1972, 1974. i 1975. godine, koje smo u prethodnom tekstu analizirali ili komentarisali. Nije nam poznato da li je jugoslovenska strana reagovala na ove inkriminisane radnje kojima su jugoslovenske nacionalne manjine dovedene u još teži položaj. Poznato je, međutim, da je Jugoslavija aktivni sudionik u svim međunarodnim radnjama za poboljšanje univerzalnih ljudskih prava i prava nacionalnih manjina.

U posljednjih desetak godina povećana je ova aktivnost jugoslovenske strane, kako sa saveznog, tako isto i sa republičkog nivoa. Pritome u prvom redu mislimo na promemorije upućene NSR Albaniji 14. maja 1981. i 20. juna 1983. godine, zatim na notu upućenu vladi u Tirani 3. maja 1984. godine, razgovore sekretara za inostrane poslove dvije zemlje 30. septembra 1987. godine u Njujorku, Konferenciji ministara inostranih poslova balkanskih zemalja u Beogradu februara 1988. godine, kada su nacionalne manjine prvi put dobile mjesto u dokumentu koji su prihvatile sve balkanske zemlje itd.^[38] Pomenućemo najzad da je u toku 1989. godine Savezni društveni savjet za međunarodne odnose razmatrao pitanje položaja i ostvarivanja prava jugoslovenskih manjina u susjednim zemljama u svjetlosti međunarodnih dokumenata organizacija Ujedinjenih nacija i KEBS-a o problematici nacionalnih manjina - kolektivnih manjinskih i individualnih ljudskih prava.^[39]

I na republičkom nivou u ovom periodu je ispoljena značajna aktivnost. Na republičkim organima u Makedoniji, na primer, u 1989. godini je dva puta razmatrana ova tematika sa posebnim osvrtom na položaj Makedonaca i njihovim uslovima života u Albaniji.^[40]

Kada je riječ o Crnoj Gori valja reći da je Republički komitet za odnose sa inostranstvom - u martu 1980. godine, osnovao stručnu radnu grupu u sastavu: dr Branko Babić, dr Zoran Lakić, dr Đoko Pejović, dr Gavro Perazić, Kosara Vukasović i Mitar Burić. Stavljeno joj je u zadatak da radi na "proučavanju položaja crnogorske nacionalne manjine" i da potom pristupi "mogućoj naučnoj obradi ovog veoma kompleksnog i delikatnog pitanja od posebnog političkog značaja". Sačinjen je naučni projekt koji je usvojen maja 1980. godine. U njemu se akcentira potreba prikupljanja dokumentacije, o porijeklu, broju, razmještaju i posebno o položaju Crnogoraca i Muslimana iz Crne Gore koji su stalno nastanjeni u Albaniji. U narednoj 1981. godini radna grupa je pripremila prvi opširan Izveštaj o realizaciji projekta, obima od 31 strane. Na osnovu prvorazredne partijske dokumentacije, koja je sa Izvještajem pohranjena u Istorijskom institutu u Titogradu ocijenjeno je da "narodi iz Crne Gore koji kao nacionalna manjina živi u Albaniji - ne uživa ni najmanje prava u pogledu ostvarivanja nacionalnog, kulturnog, vjerskog i jezičkog identiteta, čak ni ona koja formalno pruža Ustav Narodne Socijalističke Republike Albanije, te da su u dužem vremenskom periodu izloženi politici nasilne asimilacije i denacionalizacije".

Na osnovu ovakvih nalaza i ocjena stručne Radne grupe najviši republički, politički i državni organi inicirali su da se "u Skupštini SFRJ prilikom razmatranja Informacije o položaju naših nacionalnih manjina u susjednim zemljama, istakne izuzetno težak položaj naroda iz Crne Gore, kao i pripadnika drugih jugoslovenskih naroda, koji kao nacionalne manjine žive u NSR Albaniji. U januaru 1983. godine osnovano je šire društveno tijelo kome je stavljeno u zadatak da brine o organizovanim pripremama za realizaciju ovoga naučnog, društvenog i političkog zadatka. Kao rezultat ovakve aktivnosti republičkih i državnih organa SR Crne Gore stvoreni su materijalni uslovi za održavanje reprezentativnog i inter-disciplinarnog međunarodnog naučnog skupa o stanovništvu slovenskog porijekla u Albaniji.^[41]

Zbog poznatog neregularnog ustavnog statusa SR Srbije iz 1974. godine, ona je praktično prepustila ovu vrlo suptilnu materiju međudržavnih odnosa organima SAP Kosova. Ovo stanje je Albanija vješto koristila da bi obezbijedila svoje interese kroz jednostranu saradnju usmjerenu samo prema Kosovu i Metohiji, odnosno albanskoj nacionalnoj manjini u ovoj Pokrajini. U vrlo kratkom vremenskom intervalu do 1981. godine sklopljen je veliki broj sporazuma o saradnji između raznih subjekata iz Albanije sa onima na Kosovu i Metohiji, koje ćemo šire komentarisati u trećem dijelu ovog teksta. U njima nije moglo biti govora o zaštiti prava srpske nacionalne manjine u Albaniji i dovođenja do onog nivoa prava nacionalnih manjina, kako je to regulisano u Jugoslaviji.

Nakon poznatih kosovskih događaja iz 1981. godine, svi ovi sporazumi su bili suspendovani - do potpisivanja međunarodnog sporazuma, što je Albanija uporno odlagala. Od 1983. godine može se govoriti o kontinuiranoj aktivnosti državnih organa u SR Srbiji na planu brige za položaj srpske manjine u Albaniji. Te godine sačinjen je Operativni program zadataka, koji je aktueliziran 1986. godine. U njemu su označeni osnovni pravci i aktivnosti, i predložene konkretne mjere i zadaci državnih organa u Republici, ali i pojedinih specijalizovanih naučnih institucija. U 1984. godini usvojen je naučni projekat Nacionalne manjine jugoslovenskih naroda u Albaniji. Pomenućemo i Srednjoročni pregled aktivnosti (1986-1990) prema djelovima srpskog naroda koji kao nacionalna manjina živi u susjednim zemljama.^[41a]

U poslednjim godinama aktivnost državnih organa u SR Srbiji bila je još ofanzivnija prije svega prema organima federacije. Uočeno je da se na nekonsekventan način vodi briga prema svim manjinama jugoslovenskih naroda u svim susjednim zemljama. Tako je bilo i kod potpisivanja Sporazuma o kulturno-prosvjetnoj saradnji između SFRJ i NSR Albanije u Tirani 18. 2. 1988. godine, kada u ugovor nije ušla odredba o jugoslovenskim nacionalnim manjinama u Albaniji, jer se tome protivila delegacija Albanije. Ni u programu saradnje dvije zemlje za 1988. i 1989. godinu nije ušla odredba o jugoslovenskim manjinama o Albaniji iz istih razloga. Najzad pominjemo zahtjev državnih organa Srbije upućen organima federacije da se objasne razlozi zbog kojih se jugoslovenska delegacija na zasijedanju Komisije OUN za ljudska prava, prošle godine, uzdržala od glasanja, prilikom usvajanja Rezolucije o stanju ljudskih prava u Albaniji. Organi federacije su neobjašnjivim respektom uvažavali zahtjeve susjedne Albanije, koji su često išli na uštrb brige o položaju jugoslovenskih manjina u Jugoslaviji. I u stavovima Predsjedništva i Skupštine SR Srbije iz 1989. godine, izražen je trajan interes SR Srbije za sudbinu nacionalnih manjina u susjednim zemljama, pa tako i za sudbinu srpske manjine u Albaniji.

Najzad da kažemo da je ova tematika razmatrana i na zajedničkim i posebnim sjednicama političkih i državnih organa Jugoslavije. Pri tome imamo u vidu zajedničku sjednicu Predsjedništva SFRJ i Predsjedništva Centralnog komiteta SKJ 1978. godine, sjednicu Predsjedništva SFRJ od 18. VI 1986. godine, zatim zasjedanja Skupštine SFRJ, sjednice Saveznog izvršnog vijeća i Centralnog komiteta SKJ. Kroz sve navedene aktivnosti došlo se do stavova o univerzalnim ljudskim pravima i pravima nacionalnih manjina. S tim u vezi citiraćemo jedan dio teksta iz materijala Saveznog sekretarijata za inostrane poslove od 14. novembra 1989. godine: "Naše je polazište uvijek bilo i jeste - da samo priznavanje prava nacionalnih manjina na sopstveni kulturni identitet i razvoj i očuvanje svog nacionalnog bića - predstavlja onaj demokratski, civilizacijski i kulturni domet, koji omogućuje ravnopravnost ljudi u određenoj zemlji..." U daljem tekstu se kaže da uporedo sa širenjem međudržavne saradnje uvijek treba pokretati "... pitanje opšteg položaja naših manjina, tj. njihovog priznavanja i ostvarivanja njihovih prava u skladu sa međunarodnim sporazumima, odredbama finalnog akta KEBSA, dokumentima Ujedinjenih nacija i drugim međunarodnim instrumentima, koji tretiraju prava nacionalnih manjina i etničkih grupa..." Najzad se u ovom dokumentu kaže da pitanje prava nacionalnih manjina treba postavljati "i u kontekstu humanitarne dimenzije saradnje i ostvarivanja širih ljudskih i građanskih prava". Važno je, takođe, apostrofirati i stav u kome se kaže da "manjine se moraju suprotstavljati objektivnim i subjektivnim elementima asimilatorske politike ..." Na taj način i uz međunarodnu pomoć i pomoć zemlje matice doprinijeće se suzbijanju "politike asimilacije kakvu sprovode sve susjedne zemlje, neke od njih otvoreno i direktno".^[42]

III
Položaj albanske manjine u Jugoslaviji

U navedenom dokumentu Saveznog sekretarijata za inostrane poslove od 14. novembra 1989. godine, u kome se analizira položaj i ostvarivanje prava jugoslovenskih manjina u susjednim zemljama, navod i se, između ostalog, da "Jugoslavija takav (pozitivan - prim. autora) pristup ima i u odnosu na pripadnike djelova drugih naroda na svojoj teritoriji.^[43] Ovaj stav ćemo analizirati samo na primjeru prava i položaja Albanaca kao nacionalne manjine u Jugoslaviji, u vremenu poslije rata 1945. godine.

Poslijeratnim ustavima, ustavnim amandmanima i važećim Ustavom iz 1974. godine regulisana su prava narodnosti, odnosno nacionalnih manjina na bazi povelje OUN i deklaracije o ljudskim pravima. Prema odredbama Ustava SFRJ iz 1974. godine, narodi i narodnosti su ravnopravni. Ravnopravni su jezici i njihova pisma. Zajamčeno je svakoj narodnosti da radi ostvarivanja prava na izražavanje svoje narodnosti i kulture, slobodno upotrebljava svoj jezik i pismo, razvija svoju kulturu i da uživa sva ustavna prava.^[44] Građani su jednaki u pravima i dužnostima bez obzira na nacionalnost, rasu, pol, jezik, vjeroispovjest, obrazovanje ili društveni položaj.^[45] Prema tome, zajamčena je sloboda izražavanja nacionalne kulture i sloboda upotrebe svog jezika i pisma. Pripadnici narodnosti imaju u skladu sa Ustavom i Zakonom pravo na upotrebu svog jezika i pisma. Posebno je regulisana nastava na maternjem jeziku u skladu sa zakonskom regulativom. Isto tako je slobodno ispovjedanje vjere i privatno pravo čovjeka^[46] Na bazi ovih i drugih prava formiran je poseban fond federacije za finansiranje bržeg razvoja privredno nedovoljno razvijenih republika i autonomnih pokrajina.

Albanska nacionalna manjina živi u Jugoslaviji upravo na nedovoljno razvijenom području. To su, uglavnom, Kosovo i Metohija, dio Makedonije i Crne Gore. Istorijski je poznato da se turska feudalna vlast najduže zadržala na prostoru Kosova i Metohije, što je, naravno, ostavilo teške posledice. Samo radi ilustracije navodimo da, npr., procenat nepismenih u Sloveniji - u vrijeme ujedinjenja 1918. godine bio oko 13%, upola manje od tog procenta bilo je pismenih na Kosovu i Metohiji. Sa takvom zaostalošću se ušlo u novu državu. Prema podacima do 1945. godine - albanska nacionalna manjina u Jugoslaviji bila je 90% nepismena. Te godine je na Kosovu i Metohiji bilo 278 osnovnih i samo 11 srednjih škola sa 27.400 osnovaca i 4.733 srednjoškolaca.

Bez obzira na činjenicu da je Kosovo i Metohija danas najnerazvijeniji dio Jugoslavije, vjerovatno će to još za dugo vremena biti, evidentno je da se njegova materijalna osnova stalno uvećavala od 1945. godine do danas.

Teškoću pričinjava i enormni priraštaj albanskog stanovništva koje je većinsko. Danas u Jugoslaviji živi oko 1.850.000 Albanaca. Najviše ih je nastanjeno na Kosovu i Metohiji. Prema poslednjem popisu stanovništva obavljenom u staroj Jugoslaviji - na ovoj prostoru je živjelo 552.664 stanovnika i to: 331.549 Albanaca, 180.170 Srba i Crnogoraca i 40.345 ostalih. 1948. godine broj stanovnika je iznosio 733.000, što je činilo 4,6% ukupnog stanovništva Jugoslavije. Već 1981. godine, broj stanovništva je narastao na 1.585.000 ili 7,1% ukupnog stanovništva Jugoslavije. Priraštaj stanovništva u periodu 1961 -1971. bio je čak 74% veći od evropskog prosjeka. U periodu 1971-1981. broj stanovnika u ovoj pokrajini povećanje za 27%. Dok je jugoslovenski prosjek priraštaja 6,1% na Kosovu i Metohiji iznosi čak 24,7%, što nije zabilježeno nigdje u Evropi.^[47] Samo u periodu 1948-1974. godine broj albanskog stanovništva u Jugoslaviji bio je udvostručen.^[48]

Jugoslovensko društvo je uložilo ogromna sredstva za ekonomski razvoj Kosova i Metohije, stoje uzrokovalo povećanje zaposlenosti koje je u 1984. godini bilo procentualno najveće u Jugoslaviji - 5,4 puta. Iste godine iz Fonda za nerazvijene utrošeno je 44% za Kosovo i Metohiju. U istom procentu su raspoređivana sredstva tzv. inokredita za nedovoljno razvijena područja. Da navedemo još i ovaj primjer: U 1983. godini investicije u osnovna sredstva iznosile su 9,2, dok je jugoslovenski prosjek tada bio 6,0.^[49]

Naročito je evidentan kulturno-prosvjetni razvoj Kosova i Metohije. Pođimo redom od elementarne pismenosti. Procenat pismenih Albanaca u Jugoslaviji danas je duplo povoljniji nego u Albaniji. Slično je i sa školovanošću albanske mladeži. Prema zvaničnim podacima Republičkog zavoda za unapređivanje vaspitanja i obrazovanja SR Srbije, iz novembra 1987. godine - obuhvat albanske djece osnovnim obrazovanjem iznosio je čak 98%.^[50] U periodu od 1948. do 1981. godine povećan je broj osnovnih škola za 34,4% a srednjih škola 15,3%. I ovo povećanje je iznad jugoslovenskog prosjeka.^[51] Prema statističkim podacima u 1970/71. godini SAP Kosovo je imalo 824 osnovne škole, odnosno 3 puta više nego, 1945. godine, do 242.235 polaznika i 69 srednjih škola, što je 6,5 puta više nego 1945. godine, sa 42.171 učenikom. Prema već navedenim podacima Republičkog zavoda za unapređivanje vaspitanja i obrazovanja u Beogradu - oko 30% učenika Albanaca dobija besplatne udžbenike, 50% učenika dobija besplatno po jedan obrok, a svim učenicima je plaćen put do škole. Jednom broju učenika obezbijeđen je besplatan smještaj u đačkim domovima, a u troškovima drugih učenika značajno participira društvo. Prema istim podacima, redovno se organizuju seminari radi stručnog usavršavanja nastavnika, koji izvode nastavu u školama na albanskom jeziku.^[52]

Sedamdesetih godina je u Prištini osnovan Univerzitet sa 10 fakulteta i viših škola, na kome je 1971. godine, nastavu na albanskom i srpskohrvatskom jeziku pratilo preko 16 hiljada redovnih i vanrednih studenata. Samo 10 godina je trebalo da prođe pa da Kosovo - po obuhvaćenosti omladine višim i visokim školstvom znatno premaši jugoslovenski prosjek. Naime, 1981. godine, na Kosovu i Metohiji je ovim stepenom obrazovanja obuhvaćeno 17,1%, a jugoslovenski prosjek je iznosio 12,6%. U Srbiji, npr., na 10 hiljada stanovnika dolazio je 171 Student na Kosovu i Metohiji čak 205 studenata. Inače jugoslovenski prosjek je iznosio 148. studenata.

U istom kontekstu valja saopštiti i ove podatke: U prvih pet godina nakon uspostavljanja saradnje Univerziteta u Prištini sa onim u Tirani, u Prištini je bilo angažovano oko 218 pedagoga iz Albanije. Čak 29 univerzitetskih profesora i naučnika iz Albanije držalo je predavanja na postdiplomskim studijama Prištinskog univerziteta iz albanologije i istorije.^[53] Nastavnici iz Tirane bili su angažovani na ovim predmetima: 1. Albanski politički pokret i nacionalni preporod, 2) Problemi istorije Albanije između dva svjetska rata i 3) Razvitak narodno-oslobodilačke borbe.^[54] Navešćemo i podatak da su na Kosovu i Metohiji korišćeni udžbenici iz Albanije koji su u periodu od 1974. do 1981. godine činili 13% udžbenika na albanskom jeziku.

Za oblast kulture, nauke i umjetnosti, takođe možemo navesti i brojne podatke, koji govore da albanska narodnost u Jugoslaviji uživa takva nacionalna prava nezabilježena kod drugih evropskih zemalja i neuporediva sa pravima jugoslovenske manjine u Albaniji. Pomenimo prvo Akademiju nauka umjetnosti Kosova i Metohije, što je sa postojećim nacionalnim Univerzitetom u Prištini, nezabilježeno u istorijskom razvoju svijeta. Zatim, nacionalni teatar u Prištini koji dugo godina uspješno izvodi repertoar na albanskom jeziku. Pored radio-televizije Priština, program na albanskom jeziku emituju svakodnevno još radio TV Titograd, radio TV Skoplje i radio TV Beograd. U Albaniji je za dugi niz godina bilo kažnjivo slušanje jugoslovenskih radio stanica ili praćenje jugoslovenskog TV programa. Radio Priština ima čak dva programa koji subotom i nedeljom rade punih 24 časa. Jezička struktura programa iznosi: 73% na albanskom, 19,45% na srpskohrvatskom i 7% na Turskom i 0,55% na romskom jeziku. Na Kosovu i Metohiji statistika bilježi još šest regionalnih radio stanica. I televizija Priština ima dva programa. Jezička struktura ovog programa je približno ista kao kod radio programa. Prema statističkim podacima za 1986. godinu, na Kosovu i Metohiji bilo je 133 hiljade radio aparata, ili 1,7 domaćinstava na jedan aparat. Iste godine bilo je 109.000 TV aparata, ili 2,1 domaćinstava na jedan aparat.^[55]

U Prištini izlazi dnevnik na albanskom jeziku - Rilindija u tiražu oko 50 hiljada primeraka. Inače, prema statističkim podacima iz 1987. godine, u ovoj pokrajini je izlazilo 55 listova ukupnog tiraža od 21. milion 209 hiljada primjeraka, zatim 40 časopisa sa tiražom od 267.000 primjeraka. Prema istim podacima radilo je 180 biblioteka. Samo u 1986. godini je izvedeno 16 hiljada bioskopskih predstava koje je pratilo 3.325.000 gledalaca.^[56]

Da je kultura sišla u narod i da se pretvorila u pravi pokret - govore i ovi podaci. Čak i seoska kulturno-umjetnička društva učestvuju sa dobrim programima na jugoslovenskoj i međunarodnoj sceni. Kao primjer navodimo KUD "Emin Duraku" iz sela Zur koje je u 1971. godini. imalo 21 koncert, od čega devet u Albaniji.^[57]

Još potpuniji podaci o svim navedenim pitanjima sadržani su u informativnim materijalima Stalne konferencije gradova i opština Jugoslavije.^[58]

Na osnovu izloženog nije teško zaključiti da nigdje u svijetu nacionalne manjine nemaju veća prava nego što ih imaju Albanci u Jugoslaviji. Upravo zato su jugoslovenski Albanci više od Albanaca u Albaniji doprinijeli afirmaciji albanske nacionalne kulture u inostranstvu.

IV

Zaključak - Nesporna je ocjena da postoji čvrsta povezanost između univerzalnih ljudskih prava i prava nacionalnih manjina. Tamo gdje su ova prava bila normirana u skladu sa Deklaracijom Ujedinjenih nacija o pravima čovjeka i gdje su ona poštovana, tamo su i nacionalne manjine uživale svoja posebna prava. Navedeni podaci i izvedene analize o pravima jugoslovenskih manjina u Albaniji potvrđuju ovakav zaključak.

Evidentno je, takođe, da su na ovom prostoru i opšta građanska prava i prava nacionalnih manjina, i posebno jugoslovenskih manjina, bila više poštovana u istorijskom periodu, koji prethodi periodu nakon oslobođenja 1945. godine. To je svakako neshvatljivo i paradoksalno. Drugim riječima, dok se čovjek kao jedinka, ali i kao pripadnik naroda i društva - sve više razvijao i sve više osvajao dobra za ljudsku korist na evropskim prostorima, njegova prava u Albaniji - ljudska i nacionalna, bila su značajno reducirana u periodu tzv. realnog socijalizma. Njegova pozicija je bila još teža zbog evidentnog i drastičnog raskoraka između Ustavom Albanije proglašenih prava i mogućnosti njihovog vršenja i korišćenja.

Prema pripadnicima jugoslovenskih manjina, albanske vlasti su, nakon 1948. godine, primijenile u istoriji poznate metode utiranja identiteta nacionalnih manjina: prvo su rušili institucije kulture i Objekte nacionalnog obilježja, kao što su crkveni objekti i crkvene knjige u njima, zatim su zatvarali manjinske škole i zabranjivali nastavu na maternjem jeziku. Pravnim aktima su, nešto kasnije, zabranili upotrebu slovenskih narodnih imena - mjesta i građanskih lica. Imena na "ić" sasvim su zamijenjena imenima na "aj". Ova presija je kasnije izvođena na još perfidniji način. Kompaktnost manjinskih naselja razbijana je politikom nasilnog raseljavanja porodica, po pravilu, u ekonomski nerazvijena područja. Brojna dokumenta govore da su istoj namjeri bili usmjeravani i mješoviti brakovi: albanske djevojke su često po zadatku udavane za momke manjinskih naroda ili su manjinske djevojke navodno kao stasite - udavane za albanske momke iz krajeva gdje su oni fizički slabiji - da bi im popravili rasu. Stalnom propagandom protiv jugoslovenskih manjina kao pripadnika srpskog naroda stvorili su atmosferu da se na velikim sportskim priredbama - onaj protivnički tabor podrugljivo nazivao Srbima (Skandiranje navijača - Srbi, Srbi).

Sve je to moralo uticati na smanjenje ukupnog broja pripadnika jugoslovenskih manjina, koje se u prvom Ustavu Narodne Republike Albanije i ne pominju, što bi trebalo da znači i da ih nema. Trag im se, međutim, ponovo pojavio, pa su tretirani u sadašnjem Ustavu Narodne Socijalističke Republike Albanije koji je usvojen 1976. godine.

Navedene analize i izvedeni zaključci upućuju na neophodnost revitalizacije univerzalnih ljudskih prava i prava nacionalnih manjina u Albaniji u duhu makar onih dokumenata čiji je potpisnik i NSR Albanija. Samo tako nacionalne manjine mogu biti most saradnje država i naroda, a ne eventualno žarište sukoba sa nesagledivim posledicama. To je u civilizovanom svijetu odavno uočeno pa se i danas u organima Ujedinjenih nacija vodi intenzivna aktivnost pentagonalne grupe o nacionalnim manjinama, koju sačinjavaju Austrija, Mađarska, Čehoslovačka, Italija i Jugoslavija. Zahtjeva se da se prava nacionalnih manjina normiraju na način kako je to urađeno sa opštim ljudskim pravima još 1948. godine. U tom smislu u 20 tačaka razrađeni su principi za poboljšanje položaja nacionalnih manjina, koji su kao dokumenat stavljeni na uvid i razmatranje Konferencije o ljudskoj dimenziji KEBS-a, koja na ambasadorskom nivou zasjeda u Kopenhagenu, upravo u ovom mjesecu (jun 1990).

Na kraju hoćemo da konstatujemo da se u najnovije vrijeme i Albanija deklariše za povećanje i poboljšanje obima i kvaliteta prava za svoje državljane, što treba da doprinese i poboljšanju položaja nacionalnih manjina u ovoj zemlji. Najavljeno je, na primjer, slobodnije kretanje albanskih državljana. Ovih dana stižu informacije da su albanske vlasti izdale ukupno 4.200 pasoša. Po prvi put poslije 1948. godine jedan pripadnik crnogorske manjine u Albaniji, nedavno je sa urednim pasošem prešao jugoslovensko-albansku granicu i prispio u Crnu Goru. Svojim zapažanjima potvrdio je saznanja koja su ovdje izložena o položaju jugoslovenskih manjina u Albaniji. Isto tako, valja konstatovati da jugoslovenska strana, u najvećem dijelu nakon oslobođenja 1945. godine nije ispoljila dužnu brigu za položaj jugoslovenskih manjina u Albaniji. Ona je to, po pravilu, činila na indirektan način, aktivnošću kroz razne međunarodne forume i organizacije.

Uvjereni smo da Jugoslavija ima puno moralno pravo da se zalaže da jugoslovenske manjine u Albaniji dobiju ista prava koja uživa albanska nacionalna manjina u Jugoslaviji. A poznato je da nigdje u svijetu nacionalne manjine nemaju veća prava nego što ih imaju Albanci u Jugoslaviji. Ni u jednoj zemlji u svijetu ne postoji univerzitet na kome se izvodi nastava na jeziku nacionalne manjine, kakav je slučaj sa Univerzitetom u Prištini. Uostalom, aktuelna kriza jugoslovenskog ustavnog sistema uzrokovana je stavom albanske nacionalne manjine u Jugoslaviji koja ne dozvoljava promjenu Ustava SFRJ iz 1974. godine, iako su se za takve promjene izjasnili svi jugoslovenski narodi i sve jugoslovenske republike. Toga zaista nema nigdje u svijetu.

Napomene

1. Ustav Narodne Socijalističke Republike Albanije objavljen je u integralnom tekstu u knjizi Zbirka novih ustava, knjiga 6, Beograd, 1979, str. 91-116.

2. Opštu deklaraciju o pravima čovjeka proglasila je Generalna skupština Ujedinjenih nacija 10. XII 1948. godine i pozvala sve članice-države da je se konsekventno pridržavaju. Citiraćemo član 2 ove deklaracije: "Svakom pripadaju sva prava i slobode proglašeni u ovoj deklaraciji bez ikakvih razlika u pogledu rase, boje kože, pola, jezika, religije, političkog ili svakog drugog mišljenja, nacionalnog ili društvenog porijekla, imovine rođenja ili drugih okolnosti. Dalje, neće se praviti nikakva razlika na osnovu političkog, pravnog ili međunarodnog statusa zemlje ili teritorije kojoj neko lice pripada, bilo da je ona nezavisna, pod starateljstvom, nesamoupravna, ili da se nalazi pod ma kojim drugim ograničenjem suvereniteta."

3. Opširnije o ovome piše dr Zorica Radović - Građanin u Albaniji, Arhiv za pravne i društvene nauke, broj 1-2/1989, str. 143-164.

4. Zbirka novih propisa (ustava)... n. d., str. 49, čl. 55.

5. Isto, čl. 35 i 51, str. 100-103. Istini za volju treba reći da građani Albanije imaju neka prava na koja se ne nailazi u ustavima drugih država. Mislimo na pravo na besplatno obezbjeđenje medicinske pomoći i njege u sanitetskim ustanovama u zemlji (čl. 47), zatim na pravo da ne plaćaju bilo kakve poreze i takse (čl. 31) koja se odredba ne srijeće ni u jednom ustavu do sada.

6 Isto, čl. 42 Ustava, str. 101.

7- Dr Zorica Radović, n. d., str. 154.

8. Arhiv Saveznog sekretarijata za inostrane poslove (SIP-a) Beograd, Godišnji konzularni izvještaj od 8. II 1949.

9. Enver-Hodžina Albanija, Beograd, 1981, str. 57.

10. Isto, str. 61.

11. Bela knjiga o neprijateljskoj politici vlade Narodne Republike Albanije prema Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji. Beograd, 1961, str. 28-29.

12. Isto. str. 36.

13. Isto, str. 136-140.

14. Arhiv SIP-a, nesređena građa.

15. Bela knjiga. n. d. str. 39

16. Dokumentacija Republičkog sekretarijata za unutrašnje poslove Crne Gore (Republičkog SUP-a) Titograd, nesređena građa.

17. Arhiv SIP-a, nesređena grada.

18. Dokumentacija Republičkog SUP-a, nesređena građa.

19. Isto.

20. Dr. Zorica Radović. Položaj jugoslovenskih naroda u Albaniji, članak u rukopisu. O vjerodostojnosti ovih albanskih izvora o broju Jugoslovena koji kao nacionalne manjine žive u Albaniji dovoljno govori i ovaj podatak: zvanična statistika Albanije iz 1939 godine bilježi cifru od 450 hiljada Grka koji su tada živjeli u Albaniji (Enver-Hodžina Albanija. Beograd. 1981. str. 197).

21. Isto.

22. Lazar Roganović - Vraka i Vračani. Titograd. 1978, str. 37-38.

23. Dokumentacija Republičkog SUP-a - Titograd. nesređena građa.

24. Lazar Roganović. n. d. str. 40-41.

25. Treba pomenuti da je pet pripadnika jugoslovenske nacionalne manjine u Albaniji odlikovano Ordenom narodnog heroja u Albaniji: Vasilj Šanto, Branko Kadija, Jordan Misija, Vojo Kusi i Danilo Mateja.

26. Dokumentacija Republičkog SUP-a Titograd, nesređena građa.

26a. Dokumentacija Republičkog SUP-a Titograd, nesređena građa.

27. Dokumentacija SIP-a Beograd, nesređena građa.

28. Dokumentacija Skupštine SR CG, nesređena građa.

29. Dokumentacija SIP-a - Beograd, Nota albanske vlade od 8. X 1948.

30. Dokumentacija Skupštine SR Crne Gore, nesređena građa.

31. Dokumentacija Sobranja SR Makedonije - Skoplje, nesređena građa.

Valja istaći da su nakon 1956. godine makedonskoj manjini u Albaniji vraćena prava koja su se ogledala kroz pravo učenja i makedonskog jezika u školama, i to samo u I i II razredu osnovne škole - isključivo u onim naseljima koja su kompaktno naseljena manjinskim stanovništvom. Kasnije je ova povoljnost bila ukinuta sa obrazloženjem da nema dovoljno učenika.

32. Dr Zorica Radović, n. d., članak u rukopisu.

33. Dokumentacija Republičkog SUP-a Titograd, nesređena građa.

33a. Isto. Iz navedene dokumentacije citiramo ovaj zanimljivi detalj: "Na nekoliko dana prije nego što smo trebali da se vratimo ovamo (u zemlju) umrla mi je tašta. Ista je sahranjena u crnogorsku nošnju koju smo joj mi odavde donijeli na poklon. Na sahranu je bilo izuzetno mnogo naroda i svi su sa oduševljenjem gledali moju taštu u crnogorskoj nošnji. Ovo je bilo prvi put da se neko od rata naovamo - tako sahrani."

33b. Isto. Interesantna je analiza prebjega u periodu 1981-1988, pa ćemo taj dio citirati: " ...od ukupno 55 prebjega. 24 ima završenu srednju stručnu spremu, petorica su studenti, dvojica sa visokom školskom spremom, 11 vojnika koji su prebjegli u vrijeme služenja vojnog roka, dok se u ostalim slučajevima, uglavnom, radi o kvalifikovanim i nekvalifikovanim radnicima sa završenom osmogodišnjom školom koji su radili u tzv. kooperativama - pod veoma teškim uslovima, motivisani da napuštaju svoju zemlju iz ekonomskih, političkih, pa i avanturističkih pobuda i slično."

33c. Les communistes albanais contre le revisionisme, Paris 1974. str. 10.

34. Bela knjiga. n. d., str. 133-139.

35. Arhiv SIP-a, Beograd, nesređena građa.

36. Isto.

37. Isto.

38. Dokumentacija Skupštine SFRJ, nesređena građa.

39. Arhiv SIP-a Beograd, nesređena građa.

40. Dokumentacija Sobranja Makedonije - nesređena građa.

41. Dokumentacija Skupštine SR Crne Gore, nesređena građa.

41a. Arhiv NR Srbije, nesređena građa.

42. Arhiv SIP-a, Beograd, materijal od 14. 11. 1988.

43. Isto, navedeni materijal, str. 31.

44. Ustav SFRJ, član 245.

45. Isto, Član 154.

46 Isto, član 170-171.

47. Statistički godišnjak SR Crne Gore, 1988, Titograd, 1988, str. 448-449.

48. Jugoslavija 1945-1985, Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1986, str. 199.

49. Opširniji podaci se nalaze u već citiranim publikacijama - Statistički godišnjak Crne Gore 1988 - Titograd, 1988. i Jugoslavija 1945-1985, Beograd, 1960.

50. Izveštaj o stanju i problemima osnovnog vaspitanja i obrazovanja narodnosti u SR Srbiji, Beograd 1987.

51. Statistički godišnjak SR Crne Gore, n. d, str. 448-449.

52. Izvještaj o stalnim problemima osnovnog vaspitanja i obrazovanja narodnosti u SR Srbiji, Beograd 1987.

53. Pajazit Nuši - saradnja Univerziteta u Prištini i Univerziteta u Tirani, Priština 1977.

54. Isto.

55. Statistički godišnjak SR Crne Gore, n. d.

56. Isto i Jugoslavija 1945-1985, Beograd, 1986.

57. Kongres kulturne akcije u SR Srbiji, Kragujevac 28, 29. i 30. 10. 1971 - magnetofonske bilješke sa prve Komisije u kojoj se vodila rasprava na temu - Društveni činioci i materijalna osnova samoupravne kulturne politike.

58. Osnovni podaci o ekonomskoj, socijalnoj i društveno-političkoj situaciji u opštinama sa područja SAP Kosova, Beograd, 1989, str. 195.

Autori | Jezik | Folklor | Istorija | Umetnost | Prevodi | O Albaniji | Bibliografija | Linkovi
Naslovna | Promena pisma | Novosti | Mapa | Kontakt