Projekat Rastko Skadar: Stanovni�tvo slovenskog porijekla u Albaniji

Zoran Laki� i Tomislav �ugi�

Polo�aj jugoslovenskih manjina u Albaniji
1945-1990.

Izvor: "Stanovni�tvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa me�unarodnog nau�nog skupa odr�anog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

Odavno je znan podatak da su vi�e od 70% ljudskih zajednica u svijetu - vi�enacionalni. Slo�eni procesi koji su se odvijali na Balkanu u�inili su vi�enacionalnost balkanskih dr�ava istorijskom neminovno��u. Zbog toga, savremene ideje o nacionalnoj homogenizaciji, o �isto nacionalnim teritorijama i dr�avama - predstavljaju svojevrstan anahronizam. U svim balkanskim zemljama postoje brojne nacionalne manjine. U Rumuniji su najbrojniji Ma�ari, u Bugarskoj su to Turci, u Gr�koj ima Makedonaca. U Jugoslaviji su najbrojniji Albanci, a u Albaniji Grci i manjine slovenskog porijekla. Svi su oni gra�ani svojih dr�ava pa bi trebali da u�ivaju makar ona prava koja su sadr�ana u Op�toj Deklaraciji o pravima �ovjeka, jednom od najzna�ajnijih dokumenata Organizacije ujedinjenih nacija, koji je usvojen 10. decembra 1948. godine.

Polo�aj nacionalnih manjina istorijski gledano uvijek je zavisio od vi�e �inilaca, me�u kojima su izuzetno va�ni - civilizacijski stepen ukupnog razvitka sredine i stanje me�udr�avnih odnosa sa susjedima. Sa tog aspekta posmatramo i polo�aj jugoslovenskih manjina u Albaniji u periodu od 1945. do danas. �elja nam je, tako�e, da ovo pitanje sagledamo i prezentiramo i sa stanovi�ta univerzalnih prava sankcionisanih op�tim i posebnim pravnim aktima.

Albanija spada u manju grupaciju onih evropskih i balkanskih zemalja u kojima je, nakon drugog svjetskog rata 1945. godine, uspostavljena tzv. vlast narodne demokratije. Godinu dana kasnije (1946) ona je dobila svoj prvi ustav, uglavnom, po ugledu na Ustav FNRJ koji je done�en, tako�e, 1946. godine. U periodu do 1976. godine izvr�ene su njegove izmjene i dopune, da bi se iste godine (1976) do�lo do novog ustava kojim je Albanija "dr�ava diktature proletarijata koja izra�ava i brani interes svih trudbenika". U ovom Ustavu se jo� ka�e da je Albanija stupila u etapu potpune izgradnje socijalisti�kog dru�tva i da je njen cilj "ostvarenje potpune izgradnje socijalizma i komunizma". U vezi sa ovakvim opredjeljenjem ona je promijenila ime u Narodnu Socijalisti�ku Republiku Albaniju.^[1]

Sa aspekta naslovljene teme neophodan je globalni uvid u onaj dio ustava i drugih pravnih akata u kojima se tretiraju op�ta prava gra�ana stanovnika, odnosno dr�avljana Albanije. Lako je uo�iti da su ona evidentno reducirana. Ustav Narodne Socijalisti�ke Republike Albanije ne sadr�i niz onih prava gra�ana koja zna�e op�tu civilizacijsku vrijednost i koja su proklamovana univerzalnom deklaracijom o pravima �ovjeka.^[2] To su: pravo na slobodu rije�i, pravo na slobodno kretanje i vra�anje u zemlju, pravo na slobodno napu�tanje i vra�anje u zemlju, pravo na imovinu, pravo roditelja da slobodno bira vrstu �kole za svoju djecu, pravo na slobodno i mirno okupljanje, pravo na slobodu misli, vjeroispovijesti i savjesti, koje uklju�uje i pravo na promjenu vjeroispovjesti, savjesti i ubje�enja, pravo da �ovjek sam manifestuje svoju vjeru ili ubje�enje putem nastave, ispovijedanje vjere ili obavljanja obreda a da zbog toga ne bude uznemiravan, pravo na slobodno izra�avanje mi�ljenja uklju�uju�i pravo da ne bude uznemiravan zbog svoga mi�ljenja, pravo da prima ili emituje informaciju bez obzira na granice zemlje itd. Naveli smo samo ograni�enja ili reduciranja onih prava koja su univerzalno prihva�ena kao op�te civilizacijske vrijednosti.^[3] Dobar dio ostalih ograni�enja gra�anskih prava proizlaze zbog drasti�nog raskoraka izme�u proklamovanog i stvarnog.

Ne�emo detaljnije analizirati svako od navedenih a reduciranih gra�anskih prava. Analizira�emo radi ilustracije samo par takvih primjera. Proklamuje se sloboda organizovanja, ali se odmah potom ka�e da je Albanska partija rada (Partija na vlasti - primjedba autora) "jedina politi�ka snaga dru�tva". �ak se Ustavom zabranjuju organizacije "antidemokratskog, religioznog ili antisocijalisti�kog karaktera".^[4] I dalje: garantuje se sloboda nau�nog rada, knji�evnog i umjetni�kog stvarala�tva, ali se to podvodi pod socijalisti�ki realizam i komunizam, odnosno pod ideologiju marksizma-lenjinizma.^[5]

Kada su ovako drasti�no ograni�ena univerzalna prava svih gra�ana Albanije, jasno je da ni prava nacionalnih manjina nisu bila po�te�ena dodatnih ograni�enja. U stvari, po Ustavu Narodne Socijalisti�ke Republike Albanije "nacionalnim manjinama su garantovani za�tita i razvoj njihove kulture i narodnih tradicija, upotreba njihovog maternjeg jezika i njegovo u�enje u �koli, jednakost razvoja u svim oblastima dru�tvenog �ivota. Protivustavni su i ka�njivi po zakonu svaka privilegija, svaka nacionalna neravnopravnost i svaki postupak kojim se vre�aju prava nacionalnih manjina".^[6] Ova ustavna odredba razra�ena je u Krivi�nom zakonu na sljede�i na�in: "Pod pojmom genocida smatraju se djela u�injena u namjeri potpunog ili djelimi�nog uni�tenja nacionalne, etni�ke ili rasne grupe. Krivi�ni zakon inkrimini�e i radnje uperene protivu nacionalnih manjina, zatim izazivanje mr�nje ili razdora me�u nacionalnostima ili rasama."^[7] Na �alost, nijedan drugi pravni propis Albanije ne obezbe�uje druge garancije koje prema ustavu imaju nacionalne manjine. I ovdje �e do�i do drasti�nog odstupanja od proklamovanog i stvarnog, kako �e se to vidjeti u daljem izlaganju.

Istakli smo da je polo�aj jugoslovenskih manjina u Albaniji zavisio od stanja me�udr�avnih odnosa. Odnose izme�u Albanije i Jugoslavije u prvim godinama nakon oslobo�enja 1945. godine karakteri�e izuzetno prijateljstvo, koje je stvoreno u periodu narodno-oslobodila�kog rata i revolucije 1941-1945. godine. Razvoj me�udr�avnih odnosa do 1948. godine odvijao se u smislu �irokog i permanentnog produbljavanja politi�kih, ekonomskih, kulturnih i svih drugih odnosa. U tom smislu sklopljeno je niz raznih ugovora i konvencija kojima su pro�irivane ekonomske veze dviju dr�ava, kulturna saradnja medu narodima i naro�ito prijateljstvo albanskog i jugoslovenskih naroda. Da bi se uklonile sve barijere za lak�i i obimniji grani�ni saobra�aj ulo�en je obostrani napor za stvaranje carinske unije i izjedna�avanje nacionalnih valuta. Ove odnose je stimulisala ideja iz vremena NOR-a i revolucije o stvaranju jedne federativne zajednice albanskog i jugoslovenskih naroda, ili pak zajednice svih balkanskih naroda.

Ovoj saradnji je Jugoslavija pristupila sa �eljom da se podstaknu ljudski i materijalni potencijali siroma�ne i ratom opusto�ene Albanije. Odobravani su Albaniji beskamatni krediti isporu�ivana je �ak i ona roba i oprema u kojima je oskudijevala i jugoslovenska privreda, intenzivna je bila nau�no-tehni�ka i druga stru�na pomo�.

Prvih poslijeratnih godina Albaniji je isporu�ena investiciona oprema za izgradnju brojnih objekata: fabrika �e�era, fabrika za konzervaciju vo�a i povr�a, za preradu lana, zatim fabrika tekstila itd., zatim razne sirovine i industrijske prera�evine i najzad roba �iroke potro�nje sa kojima je tada i sama Jugoslavija oskudijevala.^[8]

Mehanizacija i stru�na oprema iz Jugoslavije kori��eni su za izgradnju pruge Dra�-Pe�in, du�ine 43 km i hidrocentrale Velika Selita kod Tirane, kao i za eksploataciju nafte. U stvari sve fabrike koje su izgra�ene u Albaniji u 1947. i 1948. godini, izuzev fabrike obu�e u Tirani, bile su kompletno opremljene iz Jugoslavije.^[9] Albanski ministar za finansije Ramadan �itaku u svom ekspozeu 1948. godine istakao je da Jugoslavija daje Albaniji pomo� "�to iznosi 48,13% od ukupnih prihoda nacionalnog bud�eta".^[10]

U maju 1948. godine u Albaniji se nalazilo oko 600 jugoslovenskih stru�njaka raznih profila. U isto vrijeme u jugoslovenskim srednjim privrednim i industrijskim �kolama �kolovalo se 1.500 u�enika, a na fakultetima 500 albanskih studenata koji su koristili stipendiju i druge pogodnosti �kolovanja od strane jugoslovenske vlade.^[11]

I na me�unarodnom planu Jugoslavija je pru�ala zna�ajnu pomo� Albaniji, u prvom redu na planu njene me�unarodne afirmacije. Jugoslavija je bila prva zemlja, �lanica antihitlerovske koalicije, koja je priznala vladu Narodne Republike Albanije jo� aprila 1945. godine i sa njom uspostavila diplomatske odnose. Zalagala se da se Albaniji prizna status savezni�ke zemlje i po tom osnovu da u�iva sva prava koja joj pripadaju. Jugoslovenska vlada je, najzad, na molbu Albanije zastupala i �titila interese ove zemlje u 16 evropskih zemalja, preko svojih diplomatskih i konzularnih predstavni�tava u inostranstvu.

Nakon izuzetne prijateljske saradnje dvije zemlje 1948. godine dolazi do iznenadnog i naglog zaokreta u me�udr�avnim odnosima. Kao �to je poznato te godine je izglasana Rezolucija Informbiroa komunisti�kih partija iz kluba zemalja tzv. narodne demokratije, kojom je rukovodstvo KPJ optu�eno za izdaju socijalizma. Kasnije su ove optu�be pro�irene na �itavo �lanstvo KPJ, na jugoslovenske dr�avne organe i, najzad.-na sve njene narode i gra�ane. Albanija je samo jedan dan poslije usvajanja Rezolucije IB - 1948. godine - jednostrano raskinula �ak 27 bilateralnih ugovora, sporazuma i aran�mana. Odmah potom je zatra�ila da svi jugoslovenski stru�njaci, savjetnici i specijalisti napuste Albaniju u roku od 48 �asova.^[12] Po�ela je organizovana kampanja protiv FNRJ u kojoj u�estvuju �tampa, radio, partijski i dr�avni organi na �elu sa najodgovornijim albanskim rukovodiocima. O toj i takvoj aktivnosti Albanije, Jugoslavija je 1961. godine pripremila Bijelu knjigu i prezentirala je Ujedinjenim nacijama. Iz nje �emo navesti neke bitne podatke koji ilustruju stanje odnosa dvije dr�ave.

U periodu 1948-1958. godine organizovano je 649 pograni�nih incidenata ili drugih diverzantskih i subverzivnih akcija protiv Jugoslavije.

Intenzitet je bio najja�i 1949, 1950. i 1951. godine. Na jugoslovensko-albanskoj granici je u periodu izme�u 1948. i 1954. godine ubijeno 12 i ranjena 22 jugoslovenska grani�ara. U 1960. godini izdato je �ak 21 zvani�no saop�tenje u kojima se napada Jugoslavija. Na radiju ili u �tampi 1959. i 1960. godine objavljeno je 486 �lanaka, komentara, predavanja sa antijugoslovenskim sadr�ajem.^[13]

Jugoslovenski dr�avljani u Albaniji prakti�no su pretvoreni u gra�ane drugoga reda. Ote�avan im je rad na poslu, pretresani su im stanovi, izlo�eni su svakodnevnim zastra�ivanjima, hap�eni su i internirani. Nasilno im je nametnuto albansko dr�avljanstvo. Ograni�avano im je pravo kretanja i onemogu�avan dolazak u jugoslovensko-diplomatsko poslanstvo u Albaniji - radi pru�anja pravne i druge pomo�i. S tim u vezi, u godi�njem izvje�taju konzularne slu�be Jugoslovenskog poslanstva u Tirani 1949. godine se ka�e i ovo: "Bilo je, na primer, slu�ajeva da su albanske vlasti nedu�no hapsile i protjerivale na�e dr�avljane... Pod la�nim optu�bama da su bili saboteri, fa�isti i drugo, iza �ega se u stvari prikrivao neiskreni i neprijateljski stav albanske vlasti i rukovodilaca prema na�oj dr�avi."^[14] U istom Izve�taju stoji da je "skoro nemogu� svaki kontakt Poslanstva sa na�im dr�avljanima".

Albanske vlasti su zabranile postojanje i rad "Jugoslovenske knjige" u Tirani, zabranjena je prodaja svih knjiga, novina i �asopisa na jezicima jugoslovenskih naroda i prikazivanje jugoslovenskih filmova. Onemogu�en je prelaz jugoslovenskim dvovlasnicima na svoja imanja radi njihove obrade, pozivan je narod Kosova i Metohije na pobunu i otcepljenje od Jugoslavije, organizuju se inscenirani sudski procesi i koriste se za nove neopravdane i neargumentovane optu�be protiv Jugoslavije i njenih dr�avnih organa. Na poziv jugoslovenske strane da se ispitaju i tako dovedu do kraja neka me�usobna potra�ivanja iz domena ekonomskih odnosa, albanska strana daje na�elnu saglasnost a, u stvari, u narednih 10 godina i ne poku�ava da izlo�i konkretna rje�enja.^[15]

Jugoslovenska strana je uporno nastojala da se odnosi izme�u dvije zemlje normalizuju. Neoptere�ena lo�im stanjem me�udr�avnih odnosa, Jugoslavija se, na primjer, 1955. godine zalagala za prijem Albanije u �lanstvo Organizacija Ujedinjenih nacija. I u kasnijim godinama vi�e puta je izra�avala znake dobre volje, zbog �ega su od sedamdesetih godina ti odnosi u�li u relativno mirnije vode. Sa jugoslovenske strane u�injeni su neki akti sa ciljem da se pomogne privredni razvitak Albanije. Radi primjera navodimo izgradnju pruge Skadar-Titograd i potapanje 700 hektara obradivog i �umskog zemlji�ta u Jugoslaviji radi izgradnje hidrosistema Fierza u Albaniji. Bez obzira na na�in kako je Jugoslavija ustupila Albaniji 12. TV kanal, evidentno je da je on koristio �ujnost i gledanost albanskog TV programa, posebno u prigrani�nom podru�ju du� granice Albanije i Crne Gore koja je duga 182 km. Ova pogodnost je, na�alost, iskori��ena za propagandnu aktivnost protiv Jugoslavije. U poslednjih 10 godina odnosi su ponovo vrlo slo�eni izme�u ostalog i zbog na�ina tretiranja prava nacionalnih manjina.

Polo�aj jugoslovenskih nacionalnih manjina u Albaniji

Ovakvo stanje me�udr�avnih odnosa uticalo je i na polo�aj jugoslovenskih manjina u Albaniji. I ovdje se mo�e govoriti o dva bitno razli�ita perioda odnosa u komne 1948. godina neosporno predstavlja pravi kamen me�a�. S obzirom da su glavna pravna akta koja reguli�u pitanja prava i �ivota nacionalnih manjina uop�te - uslijedila nakon 1948. godine, kratki trogodi�nji period najranijeg tretmana jugoslovenskih manjina u Albaniji - ostaje prakti�no epizodan.

Pod jugoslovenskim narodima koji kao manjina �ive u Albaniji podrazumijevamo Makedonce, Srbe, Crnogorce, Muslimane i Hrvate. Na takav zaklju�ak nas upu�uju pouzdani izvori kao �to su zapisni�ka saslu�anja povratnika iz Albanije i albanskih emigranata, zapa�anje na�ih gra�ana koji su boravili u Albaniji, razgovori sa gra�anima koji imaju svoju rodbinu u Albaniji itd.^[16] Izuzetno skromna literatura i novinski �lanci tako�e upu�uju na ovakav zaklju�ak.

Hronolo�ki gledano, jugoslovenske nacionalne manjine u Albaniji se nalaze jo� od prije stvaranja Albanije kao samostalne dr�ave prije prvog svjetskog rata. Jedan broj je do�ao u Albaniju u vrijeme prvog svjetskog rata 1914-1918. godine i u vrijeme me�uratnog perioda 1918-1941. godine. �ak i u vrijeme NOR-a i revolucije 1941-1945. godine imamo primjera da su pripadnici jugoslovenskih naroda stalno se nastanjivali sa svojim porodicama u Albaniji. Motivi njihovog dolaska na ovaj geografski prostor su istoriografski obja�njeni. Od mnogih razloga nave��emo samo ekonomski momenat - i�lo se iz siroma�nih u poljoprivredno bogatije krajeve. Zatim valja ista�i da ima dosta primjera da je glavni motiv ovakvih iseljavanja, naro�ito kod Crnogoraca, bio krvna osveta, odnosno bijeg zbog dugovanja u krvi.

Poslije 1945. godine ova narodna grupacija je uve�ana za blizu 1000 novih pripadnika jugoslovenskih naroda, koji su kao stru�na i tehni�ka pomo� dolazili u Albaniju. Jedan broj od njih je tamo zasnovao porodicu i trajno se naselio u Albaniji. Njima je, svakako, uve�ana jugoslovenska kolonija u Albaniji. Najzad da ka�emo da je nakon Rezolucije Informbiroa 1948. godine, tako�e, bilo prebjega iz Jugoslavije u Albaniju, kojima se prakti�no zavr�ava proces doseljavanja pripadnika jugoslovenskih naroda na teritoriju Albanije.

Veoma je te�ko utvrditi broj Jugoslovena koji kao nacionalne manjine �ive u Albaniji u navedenom periodu. Albanija je odmah poslije oslobo�enja 1945. godine proglasila da su svi dr�avljani Albanije isklju�ivo Albanci. U prvim statisti�kim popisima stanovni�tva nema kolona sa podacima o nacionalnim manjinama. Kako je religija odmah bila zabranjena, da bi kasnije bila i dekretom ukinuta, ni po tom osnovu nije mogu�e utvrditi brojnost nacionalnih manjina. Tim prije �to su i sami Albanci - pripadnici tri vjerske konfesije koje se iskazuju i u Jugoslaviji: pravoslavni, katolici i muslimani. Ipak se analiti�kim postupkom i komparativnom metodom mo�e do�i do pribli�no ta�nog broja jugoslovenskih nacionalnih manjina u Albaniji. Pri tome mislimo na crkvene knjige umrlih, ro�enih i kr�tenih do 1941. godine, na �kolske knjige i druge relevantne izvore.

Konkretnije procjene nalazimo u dokumentima Republi�kog sekretarijata za unutra�nje poslove Crne Gore, pa �emo taj dio dokumenata citirati: "Prema prebjegovim rije�ima u Skadru i njegovoj okolini �ivi znatan broj lica porijeklom iz Jugoslavije, prete�no sa podru�ja na�e republike. U samom gradu koji broji oko 60 hiljada stanovnika - �ivi prete�no oko osam hiljada ovih lica nastanjenih prete�no u la�e "Kiras" i "Partizani", dok u okolini Skadra, odnosno Vraki, ina�e etni�ki �istoj, ima oko 500 ovakvih porodica �to je pribli�no 1.500 ovih lica i u Dobra�u, u neposrednoj blizini la�e "Partizani", oko 20 porodica porijeklom iz na�e zemlje. U me�usobnim radnim ili drugim kontaktima - primjetna je solidarnost me�u ovim licima, kao i znatno izra�eno kori��enje srpskohrvatskog jezika, mada je njegova upotreba strogo zabranjena. "U jednom drugom dokumentu stoji da na podru�ju Skadra �ivi "oko 10 hiljada Crnogoraca, ra�unaju�i tu i muslimanske porodice iz Podgorice (Titograda) i Tuzi... Pored Crnogoraca i Muslimana iz Skadra i okoline ima veliki broj Srba starosjedelaca i oni se nalaze negdje ni�e od Tirane. Tako�e je veliki broj Crnogoraca, Srba i Muslimana raseljen po �itavoj Albaniji".

U svakom slu�aju u dokumentaciji Ujedinjenih naroda sa jugoslovenske strane su u�li podaci da u Albaniji danas �ivi oko sto hiljada pripadnika jugoslovenskih nacionalnih manjina i to oko 60 hiljada Makedonaca, do 20 hiljada Srba i Crnogoraca, zatim 17 hiljada doseljenika iz Bosne i Hercegovine slovenskog porijekla - u Albaniji ih zovu "Bo�njaci" i jedan broj Hrvata i Goranaca za �iju procjenu brojnosti nema dovoljno podataka.^[17] U dokumentaciji Republi�kog SUP-a Crne Gore pominje se popis stanovni�tva u Albaniji iz 1948. godine, po kome je zabilje�eno "preko 12 hiljada lica - iseljenika iz Crne Gore, mada prema nekim izvorima taj broj je bio daleko ve�i, pa se pominju dvostruke vrijednosti".^[18] u istom materijalu se ka�e da je tada "na podru�ju Skadra �ivjelo preko dvije hiljade, a na podru�ju Vrake hiljadu doma�instava iz Crne Gore, koja su se slu�ila srpskohrvatskim jezikom".^[19]

Albanska strana raspola�e sa drugim podacima, koji su, tako�e, prezentirani Ujedinjenim nacijama. U albanskim izvorima broj nacionalnih manjina u Albaniji iznosio je 1956. godine samo 5.566, �to �ini 0,4% ukupnog stanovni�tva Albanije. Pri tome valja imati u vidu da su me�u priznate manjine samo Grci i Makedonci, koji se prikazuju kao Sloveni. Popisom stanovni�tva 1979. godine Albanija evidentira jo� manji broj pripadnica nacionalnih manjina jugoslovenskog porijekla - samo 4.163, �to �ini 0.2% ukupnog stanovni�tva.^[20] Pominju se jo� i oko "stotinu pripadnika srpske, crnogorske, hrvatske i drugih manjina".^[21]

Ukoliko bi poklonih puno povjerenje navedenim podacima o broju pripadnika jugoslovenskih nacionalnih manjina u Albaniji, kada je rije� o jugoslovenskim, ali i albanskim izvorima, name�e se samo jedan zaklju�ak: za vrlo kratko vrijeme u Albaniji je izvr�ena asimilacija-albanizacija ogromnog broja pripadnika jugoslovenskih manjina.

Kada je rije� o nacionalnoj manjini porijeklom iz Crne Gore imamo pouzdane podatke odakle ona poti�e. Rije� je o slijede�im regionima: Cetinje - �evo i Cekin, Titograd - Zeta, Ku�i i Piperi, Budva - Maine i Be�i�i, zatim Virpazar. Bijelo Polje, Nik�i� - Pje�ivci, Danilovgrad - Spu� i selo Sekuli�i itd. Podaci govore da su doseljenici u Albaniji bili i iz Hercegovine - Stolac.^[22] Raspola�e se sa podatkom da su ovi do�ljaci porijeklom iz 147 bratstava iz Crne Gore, od kojih je 40 bratstava crnogorske nacionalnosti. Prema podacima iz 1981. godine u Albaniji je �ivjelo 809 porodica - iseljenika iz Crne Gore i to: sa podru�ja Titograda 426 porodica, Bara i Ulcinja - 271, Plava i Gusinja - 112 porodica.^{[23 ]}Me�u najbrojnija bratstva pominju se Martini�i, Matanovi�i, Pelevi�i, Re�etari. Ba�anovi�i, Brajovi�i, Roganovi�i, Popovi�i, Krstovi�i, Seni�i, �inovi�i. Mikuli�i, �ur�evi�i i Krkoti�i, a odmah iza njih dolaze Banjevi�i, �unjevi�i, Mrenovi�i. Kra�kovi�i, Kavari�i, Uskokovi�i, Ajkovi�i, �ekli�i, �ari�i, Be�ovi�i, Niki�i. Lambuli�i i Zlati�anini.^[24] Ipak se mo�e re�i da dobar dio crnogorske kolonije u Albaniji �ine Muslimani sa podru�ja Plava i Ro�aja, Bara i Ulcinja, i naravno iz Podgorice, odnosno Titograda

Jugoslovenske nacionalne manjine u Albaniji bile su uglavnom nastanjene uz grani�ni pojas prema Crnoj Gori, Srbiji (Kosovo i Metohija) i Makedoniji. Makedonci naseljavaju teritoriju Gorija, Donja Prespa, zatim dio ohridsko-prespanskog kraja, Golo Brdo i dio Gore. Srpskog �ivlja ima u Centralnoj Albaniji: Muze�eja. sela Fijer, Lju�nja, Berat, Uznovo, Divjake, �ijak, Kavaja, Elbasan. Takozvani Bo�njaci su bje�e�i od austrougarskog ugnjetavanja, nakon 1878. godine, krenuli prema Turskoj i zaustavili se u Albaniji - u neposrednoj blizini Dra�a, u gradi�u �ijak, u selima Biak i Kod�os. �ivalj iz Crne Gore - Crnogorci i Muslimani nastanjeni su na podru�ju Vrake, Dra�a i Skadra - u selima Omara, Grilja, Starog Bori�a, Kotrobudana i Kamenice. Rije� je o relativno bogatim i plodnim prostorima koje je opredjeljivalo i na�in �ivota i zanimanja. Tako se najve�i broj jugoslovenske kolonije u Albaniji bavi poljoprivredom, trgovinom i drugim zanimanjima. Ima me�utim, primjera da su pripadnici jugoslovenskih manjina postajali istaknuti privrednici, prosvjetni radnici, sportisti ili pak umjetnici.

Raspola�emo pouzdanim podacima da su zauzimali istaknute polo�aje u kulturnom i dru�tveno-politi�kom �ivotu mjesta ili zemlje. Nave��emo neke od tih funkcija: sekretar Centralnog komiteta omladine Albanije, sekretar Saveza knji�evnika i umjetnika Albanije, direktor Hladnja�e u Skadru i zamjenik sekretara Partije, oficir albanske armije, poslanik - �lan Narodne skup�tine Albanije, istaknuti i vrlo popularni knji�evnik i prevodilac sa albanskog na makedonski jezik i obratno, najzad prvotimac poznatog fudbalskog kluba Partizan iz Tirane.^[25] Taj li�ni uspon su lak�e ostvarivali ako su mijenjali nacionalnu pripadnost. Otuda su neki Kadi�i postajali Kadije, Mi�ovi�i - Misije, Fu�i�i - Fu�i, Matijevi�i - Matije, Bulatovi�i - Bulati, Brajovi�i - Ferizaj ili Jako, Sili�i - Sili�i, Nikoli�i - Mi�eni, Pev�i�i - Jovani, Krstovi�i - Nikolaji, Ajkovi�i Ajkaji, Spasovi�i - Spaso, Ba�i�i - Ba�i itd.

Raspola�emo sa dosta dugim spiskom izmijenjenih prezimena jugoslovenske manjine koja �ivi na podru�jima Skadra:

Uz navedeni tabelarni pregled albaniziranih prezimena, navodimo neke karakteristi�ne detalje. Recimo, detalj vezan za ime prebjega Musaja Julke iz 1986. godine koja ka�e da joj se otac zove Vojin �inovi� a majka Bosa Sekuli�, po profesiji - bera�ica duvana u mjesnoj kooperativi. Ina�e, J. Musaja je udata za Tom Ljumaja. I dalje, citiramo dokumenta iz istog arhivskog fonda: Albanski dr�avljanin Krsto Kosta, od oca Rada Zlati�anina i majke Ru�e "na na�e pitanje �ta je po nacionalnosti odgovara - Albanac" jer se "zvani�no ne priznaje postojanje crnogorske manjine". Ovaj dokumenat poti�e iz 1987. godine, a sli�an je slu�aj i sa prebjegom Androm Popajem iz 1989. godine. On je "od oca Radomira Popovi�a i majke Zore, ro�ene Matanovi�... Moj pokojni otac Radomir ima samo jednog brata - Vasilj Popaja". U istom kontekstu citiramo izjavu jo� jednog prebjega iz 1985. godine: "Ja sam ro�en na Zlati�anin. Imao sam svjedo�anstva sve dok sam zavr�io osnovnu �kolu sa tim prezimenom... �etiri godine dok sam u�io gimnaziju bio sam, tako�e, Zlati�anin. Kada je bilo da po�em na fakultet - neko mi je promijenio prezime a da nijesmo znali ko je to uradio. Onda sam primijetio da su mi dokumenta prepravljena na Krstoja. Cijela na�a porodica postala je Krstoja. Ko je to uradio - ne znam. Znam da se tra�ilo od ljudi da svi promijene prezimena, ona koja zavr�avaju na "i�". Od svih ku�a su uzeli po nekog predstavnika i pitali ga kako �e prezime da uzme. Moj otac je bio predstavnik Zlati�anina i s obzirom da mu se djed zvao Krsto - on je uzeo ime Krstoja."^[26]

Trebalo bi izvr�iti dopunska istra�ivanja da bi se ta�no utvrdilo u kojim slu�ajevima je bila u pitanju represija, veoma intenzivna i uporna, a kada se to radilo po osnovu protekcionizma i manjih privilegija. U svakom slu�aju i u ovakvim radnjama treba tra�iti razloge drasti�nih razlika u prikazivanju broja jugoslovenskih nacionalnih manjina u Albaniji u interpretaciji jugoslovenske i albanske strane. Ina�e, valja re�i da je jugoslovenska kolonija u Albaniji nastojala da u slozi �ivi sa svojim prvim susjedima - Albancima. O tome govori i jedan dokumenat prebjega Albanca iz 1986. godine, pa �emo taj dio citirati: "Stanovni�tvo crnogorskog porijekla je u mnogo prisnijim odnosima sa Albancima katolicima, nego sa Albancima - muslimanske vjeroispovjesti. U prilog toga, prebjeg navodi da se sa katolicima brojnije sklapaju prijateljstva udadba - �enidba, dok je sa muslimanima to vrlo rijetka pojava. Osim toga, za vrijeme vjerskih praznika Crnogorci i katolici se me�usobno obilaze, �estitaju slave i sli�no, dok to nije slu�aj sa Muslimanima. Stanovni�tvo crnogorskog porijekla slavi - Uskrs, Bo�i�, �ur�evdan i sli�no. To se �ini kriju�i od vlasti."^[26a]

U periodu do 1945. godine jugoslovenske manjine u Albaniji ostvarile su ona prava koja su proklamovale �lanice Dru�tva naroda svojom deklaracijom iz 1921. godine. Imali su svoje �kole i svoje u�itelje. U njima se nastava izvodila na maternjem jeziku, a po programu iz Jugoslavije. Imali su svoje crkve i druga vjerska obilje�ja. Okupljali su se u nacionalna kulturno-umjetni�ka dru�tva itd.

Sa tim pravima i pogodnostima za nacionalne manjine do�ekana je godina oslobo�enja 1945. U vrijeme izuzetno dobrih me�udr�avnih odnosa, dakle do 1948. godine, stimulisana je takva aktivnost. Ograni�avanje prava po osnovu vjeroispovjesti - jednako ih je poga�alo kao i sve Albance. Isto se mo�e re�i za ograni�enost univerzalnih ljudskih prava koja je jednako poga�ala sve dr�avljane Albance, uklju�uju�i tu i pripadnike jugoslovenskih nacionalnih manjina.

Nakon 1948. godine, me�utim, dolazi do drasti�nog smanjenja op�tih gra�anskih prava i prava nacionalnih manjina jugoslovenske kolonije u Albaniji, njih tretiraju vi�e kao neprijatelje nego kao sunarodnike. U izvje�taju Jugoslovenskog poslanstva od 8. II 1949. godine pominju se uskra�ena prava po osnovu Zakona o socijalnom osiguranju, zatim prava sklapanja brakova, prava za�tite imovine, kao i druga pitanja pravne pomo�i.^[27]

Postepeno se prelazi na razne vidove represije kojima su bili izlo�eni svi Jugosloveni u Albaniji. Nave��emo primjer maltretiranja lica koja su izrazila �elju za povratak u domovinu. To pravo im je uskra�eno s motivacijom da su dobrovoljno prihvatili albansko dr�avljanstvo jer su u�estvovali na prvim izborima u Albaniji organizovanim 2. XII 1945. godine. U stvari, tamo�nje vlasti su pozvale jugoslovenske dr�avljane da potpi�u izjavu o svom u�e��u na navedenim izborima bez posljedica po svoju dr�avnost. U pozivu za glasanje stajalo je obrazlo�enje "da mogu kao i jugoslovenski dr�avljani glasati za narodnu vlast koja je tako srodna sa vla��u FNRJ iako bira�ko pravo mo�e pripadati samo dr�avljanima doti�ne zemlje".^[28] Kasnije su objasnile da su �inom u�e��a na izborima na�i dr�avljani automatski postali albanski dr�avljani i da je zbog toga zahtjev za njihovu repatrijaciju bespredmetan ("na ovaj na�in oni su izjavili svoju slobodnu volju da prihvate albansko dr�avljanstvo", "albanski pravni sistem ne dozvoljava da albanski dr�avljani istodobno imaju i drugo dr�avljanstvo").^[29]

Ne upu�taju�i se u detaljniju analizu ovoga spora valja re�i da ovim glasanjem Jugosloveni u Albaniji "nisu protiv svoje volje mogli ste�i dr�avljanstvo Narodne Republike Albanije". Najzad, Zakon o dr�avljanstvu Narodna Republika Albanija je donijela tek 16. decembra 1946. godine, dakle godinu dana nakon spornog u�e��a Jugoslovena na izborima, decembra 1945. godine. I dalje, navedeni zakon predvi�ao je polaganje zakletve stranaca koji su primali albansko dr�avljanstvo. Nema podataka iz kojih bi se moglo zaklju�iti da je to uradio makar jedan jugoslovenski dr�avljanin. O te�ko�ama koje su pravljene Jugoslovenima po ovom osnovu govori i podatak da je do marta 1950. godine repatrirano samo 175 porodica, iako su takvi zahtjevi bili vi�estruko ve�i.

Sli�na maltretiranja do�ivljavaju vlasnici tzv. dvovlasni�kih imanja. Sa teritorije SR Crne Gore bila su 243 dvovlasnika sa posjedima u Albaniji i 132 albanska dvovlasnika sa imanjima u Crnoj Gori. Jugoslovenski dvovlasnici imali su na podru�ju Albanije 2.330 hektara imovine, od �ega 1.300 ha pa�njaka, 880 ha �uma i 150 ha oranice. Albanski dvovlasnici, me�utim, imali su u Jugoslaviji samo 100 ha zemlje.

Odmah nakon oslobo�enja 1945. godine - Zakonom o agrarnoj reformi u Albaniji 1945. i 1946. godine bespravno je oduzeto 123 dvovlasni�ka imanja sa teritorije Crne Gore. Albanske vlasti su oduzele zemlju jugoslovenskih dvovlasnika u Albaniji bez zakonskog osnova i bez ikakvog dogovora sa nadle�nim jugoslovenskim vlastima ili pak sa samim dvovlasnicima. Na drugoj strani, pak, albanski dvovlasnici su zadr�ali svoja ranija prava na imanja u Jugoslaviji, koja oni nisu koristili jer im albanske pograni�ne vlasti nisu davale dozvolu za prelaz preko granice.^[30]

I tzv. ibeovci, koji su nakon sukoba sa SSSR-om 1948. godine napu�tali Jugoslaviju i tra�ili uto�i�te u Albaniji, bili su tako�e izlo�eni raznoraznim pritiscima - da promijene dr�avljanstvo, da se kao diverzanti vra�aju u Jugoslaviju, da promijene nacionalnu pripadnost, ime i prezime itd. Jedan od njih koji se nakon 41 godine vratio iz Albanije sa urednim paso�kim ispravama (sa svojim imenom i prezimenom), razo�arano ka�e da je to prokleta zemlja i prokleti narod. Ono �to bi svuda zvu�alo kao nevjerovatno tamo je realno. Tamo, na primjer, niko ne smije da nosi bradu, a za no�enje brkova se tra�i odobrenje.

Proces obespravljivanja jugoslovenske manjine u Albaniji otvoren naro�ito 1948. godine pretvara se u represiju. Njeni pripadnici su progla�avani nepouzdanim i neprijateljskim elementom. Zabranjeno im je isticanje bilo kakvih obilje�ja i upra�njavanje obi�aja koji su podsje�ali na njihovo nacionalno porijeklo. Kao najbitnije - jugoslovenska manjina u Albaniji jednostavno nije ni pravno ni su�tinski priznavana. Ona kao da nije ni postojala. Pripadnici jugoslovenske nacionalne manjine bili su gra�ani drugog reda u Albaniji u prvih desetak godina nakon Rezolucije Informbiroa 1948 godine. Bili su protjerivani sa svojih ognji�ta, raseljavani u manje plodne krajeve Albanije i zatvarani pod optu�bom da su "titoisti".

Drugi talas obespravljivanja jugoslovenskih nacionalnih manjina u Albaniji po�eo je �ezdesetih godina - odmah nakon prezentiranja jugoslovenske Bele Knjige u Ujedinjenim nacijama. Vi�e nije rije� samo o fizi�koj represiji. Otvoren je proces sistematske albanizacije jugoslovenskih nacionalnih manjina, kojim su bitno ograni�ena nacionalna, etni�ka, kulturna i druga prava. Li�eni su mogu�nosti da komuniciraju na bilo koji na�in sa maticom zemljom. U sredstvima informisanja objavljeno je puno tekstova u kojima se tendenciozno prikazuju prava i polo�aj albanskog naroda u Jugoslaviji. Predstavnica makedonske manjine Leteri Male (u stvari, Malevska), sa tribine VI kongresa DGA (demokratski front zena Albanije) izjavljuje: "Nacionalne manjine u Albaniji su �ivi dokaz pravilne politike �to je vodi Partija."^[31]

U jeku ovako organizovane politi�ke kampanje done�en je �itav niz pravnih akata koji su ozna�ili tihu i sistematsku asimilaciju jugoslovenskih manjina. Pomenu�emo ona najva�nija koja su kao takva bila pravi udar na ina�e ograni�ena prava jugoslovenskih nacionalnih manjina. Prvi na redu je Dekret o promjeni neprikladnih imena i prezimena, donesen 1966. godine, koji je otvorio put zatiranja dotada�njih nacionalnih imena. Ve� smo naveli jedan broj takvih imena, �ime se ovo pitanje ne iscrpljuje. Godinu dana kasnije usvojen je Dekret o ukidanju religije (1967) �to je bio jedinstven slu�aj u civilizovanom svijetu. Poznato je da je crkva oduvijek bila centar prosvjete i za�titnik nacionalnog bi�a, pa je i ovaj akt usmjeren u asimilatorsku funkciju. Novi udar po nacionalna prava jugoslovenskih manjina predstavljaju dekreti o izmjeni naziva pojedinih mjesta, doneseni u kontinuitetu 29. V 1972, 22. XII 1974. i 23. IX 1975. godine. Iste 1975. godine usvojen je Dekret kojim je nalo�ena promjena, odnosno davanje samo albanskih imena koja su pobrojana na spiskovima mogu�ih imena.^[32]

�injenica da je po popisu stanovni�tva u Albaniji 1979. godine evidentiran ukupan broj nacionalnih manjina od malo vi�e od 4.000 dovoljno govori da je Albanija u ovom periodu veoma uspje�no sprovodila politiku asimilacije svih nacionalnih manjina, pa tako i jugoslovenske nacionalne manjine.

Tre�i asimilatorski talas jugoslovenskih manjina u Albaniji zapo�inje dono�enjem i danas va�e�eg Ustava Narodne Socijalisti�ke Republike Albanije 1976. godine. U njemu se, kako smo ve� istakli, pominju nacionalne manjine kojima se garantuju za�tita i razvoj kulture i narodnih tradicija, upotreba maternjeg jezika i njegovo u�enje u �kolama. U istom periodu, kako smo naprijed izlo�ili, dolazi do pobolj�anja me�udr�avnih odnosa i intenzivnije svestranije saradnje. Po popisu stanovni�tva iz 1979. godine pored Makedonaca, pominju se i ostali jugoslovenski narodi koji kao manjina �ive u Albaniji. U svim ovim radnjama, me�utim, ispoljava se velika razlika izme�u proklamovanog i stvarnog, pa se mo�e i dalje govoriti o konstantnoj asimilatorskoj politici i presiji kojima su izlo�eni pripadnici jugoslovenskih nacionalnih manjina. Nijedan od donesenih dekreta u drugom talasu asimilacije - nije obesna�en, ve� je njihova primjena nastavljena. Uvode se i novi oblici asimilacije. Zabranjeno je, na primjer, gledanje jugoslovenskog TV programa i slu�anje jugoslovenskih radio stanica, �to nije slu�aj sa italijanskim radio i TV programima. Za ovaj "prekr�aj" uslijedila bi prvo opomena, a za ponovljeni prekr�aj kao kazna - oduzimanje televizijskog aparata. �aci, pripadnici jugoslovenskih manjina ni danas ne mogu poha�ati �kole na maternjem jeziku iako je takvih �kola bilo u periodu izme�u dva rata. �to se stranaca ti�e valja re�i da ni oni nemaju pravo upisa u albanske �kole, a nema �kola za strance na bilo kom jeziku. Zanimljivo je obja�njenje asimilatorske politike: ako se u Jugoslaviji pripadnici jugoslovenskih naroda mogu deklarisati kao Jugosloveni, za�to se u Albaniji ti isti pripadnici jugoslovenske manjine ne bi mogli izja�njavati kao Albanci. Zao�travanja do kojih je do�lo u me�udr�avnim odnosima zbog tzv. "kosovske krize", pove�avaju zebnju za golu egzistenciju pripadnika jugoslovenskih nacionalnih manjina u Albaniji. S tim u vezi, u jednom dokumentu iz 1981. godine, se ka�e: "Prilikom izbijanja doga�aja na Kosovu, albanske vlasti posebnu pa�nju obratile su ba� na mjesta gdje zive Crnogorci, pa su sa njima u vi�e navrata odr�ani sastanci. Na njima je obja�njavano - kako sa doga�ajima na Kosovu Albanija nema nikakve veze ali je ipak interesuje - kako �ive Albanci u Jugoslaviji, gdje ih ima oko dva miliona. Dalje se govori da �e Albanija uvijek biti spremna da pomogne Jugoslaviji, ako zatreba, jer su Jugoslavija i Albanija kroz istoriju - uvijek imale zajedni�kog neprijatelja." U sli�nom dokumentu iz 1987. godine, ka�e se da me�u na�im �ivljem "vlada odre�ena doza straha i i��ekivanja, jer su ubije�eni da, ukoliko bi se desilo ne�to sli�no kao u Rumuniji, preduzele bi se rigorozne mjere i veliki broj bio poubijan. Ovaj strah posebno je nagla�en kod onih koji su dalje od jugoslovenske granice, jer se pretpostavlja da ne bi imali vremena da na vrijeme predu jugoslovensko-albansku granicu".^[33]

Ovakva politika asimilacije ubla�ena je u posljednjih desetak godina poja�anim kontaktima jugoslovenske manjine u Albaniji sa turistima i drugim prolaznicima iz zemlje matice. U tom smislu nesaglediva je uloga radio i TV programa koji se probijaju na albanski prostor. Time su pru�eni sna�ni stimulansi jugoslovenskim nacionalnim manjinama u Albaniji da istraju i uspiju u svojoj borbi za o�uvanje svoga nacionalnog individualiteta. Sada se druga�ije razmi�lja i o pravima manjina, o �emu govori i slijede�i zapis: "U reagovanjima (na�eg �ivlja primjedba autora) se uglavnom izra�ava nezadovoljstvo �to se Crnogorcima ne omogu�ava �kolovanje na maternjem - srpsko-hrvatskom jeziku i iskazuje revolt �to im se na svadbama i drugim veseljima ne dozvoljava pjevanje pjesama crnogorskog melosa i uop�te pjesama na srpskohrvatskom jeziku. Prisutni su komentari u kojima se isti�e da je nedovoljna zastupljenost Crnogoraca iz Vrake na privrednim i politi�kim funkcijama u Skadru, zbog �ega se Crnogorci osje�aju kao gra�ani drugog reda, s obzirom na to da nema ko da zastupa i �titi njihove interese."^[33]

Ina�e, prema istima izvorima se ka�e da bi se "najmanje 80% pisalo kao Crnogorci, ako ne i vi�e" ukoliko bi se obezbijedilo tajno izja�njavanje na�ih sunarodnika u Albaniji, odnosno ukoliko bi im se zagarantovala puna sloboda pri izja�njavanju.

Raspola�emo sa pouzdanim podacima da je u periodu od 1948. godine do danas iz Albanije prebjeglo samo u Crnu Goru preko 1.200 lica. Me�u njima je najvi�e katolika, zatim muslimana, a najmanje pravoslavnih. U pitanju su mla�i ljudi od 25-30 godina starosti, zdrava i sposobna lica do tada neosu�ivana. Uglavnom, nisu partijski organizovani, poti�u iz prigrani�nog podru�ja. Kao motiv bjekstva navodi se te�ko ekonomsko stanje, ograni�enost ljudskih prava i razne represije kojima su izlo�eni ("Kada su i sami Albanci obespravljeni te�ko da se mogu boriti i za na�a manjinska prava."). Jednom rije�ju, glavni razlog bjekstva je besperspektivnost �ivota. Me�u ovim prebjezima nema nijedan posto pripadnika jugoslovenskih nacionalnih manjina, �to mo�e da uputi na zaklju�ak da su pod poja�anom i stalnom prismotrom albanskih organa bezbjednosti.^[33b] polovinom 1990. godine, broj prebjega iz Albanije je pove�an. Jedan od njih (Ar�an Peli�i�) - ovaj problem obja�njava na sljede�i na�in: "... Bje�anje Srba i Crnogoraca iz Albanije - pla�alo se glavom."

2. Aktivnost jugoslovenske vlade za za�titu prava Jugoslovenskih manjina u Albaniji.

Jugoslovenska vlada nije ispoljila jednaku aktivnost za sudbinu jugoslovenskih manjina u Albaniji u periodu od 1945. godine do danas. U svakom slu�aju, ta aktivnost nije bila adekvatna te�ini raznih represija kojima je bila izlo�ena ova manjina u nazna�enom periodu. Jugoslovenska vlada, npr. nije protestovala kod albanskih vlasti kada je jugoslovenskim manjinama uskra�eno pravo da se nacionalno iskazuju i opredjeljuju - prilikom prvog popisa stanovni�tva u Albaniji nakon oslobo�enja 1945. godine.

Nakon rata, zaklju�enje (9. 7. 1946. godine) Ugovor o prijateljstvu i uzajamnoj pomo�i izme�u FNRJ i NR Albanije. U �est ta�aka su kompletno formulisana bitna pitanja budu�e saradnje ove dvije zemlje. Apostrofirana su sljede�a pitanja: ja�anje prijateljstva, osiguranje nezavisnosti, unapre�ivanje mira, u ovom dijelu svijeta. Precizno je formulisana obaveza da se pru�i vojna i druga pomo� zemlji koja bude napadnuta. Isto tako je re�eno da zemlja ne�e stupiti u savez ili koaliciju uperenu protiv ugovorene strane. Najzad je zaklju�eno da se sva me�usobna pitanja rje�avaju na bazi najiskrenijih prijateljstava. Posebnim �lanom ovog ugovora (�lan 6) re�eno je da Ugovor va�i 20 godina, a da se automatski produ�ava za narednih pet godina.

Ne�to op�irniji komentar ovog Ugovora bio je neophodan sa stanovi�ta boljeg razumijevanja kasnijih veza i odnosa ove dvije zemlje. Zapa�amo, npr., da uop�te nije tretirano pitanje polo�aja jugoslovenskih nacionalnih manjina, koje �ive u Albaniji od najstarijeg vremena ljudske istorije. Istina, u �lanu 5 je preuzeta obaveza da se kulturne i druge veze ostvaruju putem posebnog sporazuma. Ta obaveza nije realizovana. �ak ni u intenzivnim kontaktima predstavnika dvije dr�ave - nije ispoljen takav interes sa jugoslovenske strane. Ali je Jugoslovenska strana na�la za potrebno da, npr., protestuje kod albanske strane �to se u albanskoj �tampi malo pi�e o Titu kao "simbolu borbe naroda Balkana i Evrope".^[33c]

Po svemu sude�i pitanje prisajedinjenja Kosova i Metohije Albaniji - pokrenuto jo� u toku rata, i stvaranje balkanske federacije - bacili su u zasjenak pitanje brige za jugoslovensko manjinsko stanovni�tvo u Albaniji i za�titu i razvijanje kulturnih i ljudskih prava jugoslovenske nacionalne manjine. Poznato je da je Centralni komitet KP Albanije jo� polovinom 1943. godine tra�io da se pitanje Kosova i Metohije rije�i analogno Istri i Slovena�kom primorju, iako ova analogija nije dolazila u obzir. Za Tita, krajem 1943. godine, nije moglo biti spora oko ovog pitanja - izme�u dvije zemlje, ukoliko u Albaniji pobijede "anti-imperijalisti�ke snage", "progresivan re�im", kako je govorio Sreten �ujovi�, godinu dana kasnije. U pismu Svetozaru Vukmanovi�u Tempu od 1943. godine, Tito ka�e: "... Mislim da nije potrebno nagla�avati kako bi se to pitanje sjutra postavilo, ako Albanija zaista bude ostvarena kao demokratska anti-imperijalisti�ka dr�avna tvorevina."

Prema najnovijoj arhivskoj gradi Kardelj je, 1947. godine, razgovarao sa Staljinom "o predaji Kosova i Metohije Albaniji". Zanimljivo je ista�i da Srbija nije bila konsultovana o svemu ovome, iako se radilo o njenoj teritoriji i duhovnoj postojbini srpskog naroda.

U prvom talasu drasti�nih ograni�enja prava jugoslovenskih nacionalnih manjina u Albaniji, nakon izbijanja Rezolucije Informbiroa 1948. godine - Jugoslovenska vlada je uputila vi�e desetina nota koje su se ticale jugoslovensko-albanskih odnosa: jednostrani prekid 27 me�udr�avnih ugovora, 649 grani�nih incidenata itd.^[34] Samo su dva pitanja jugoslovenskih nacionalnih manjina u Albaniji bila predmet diplomatske aktivnosti Jugoslavije. Rije� je o pitanju kr�enja prava jugoslovenskim manjinama po osnovu dvovlasni�kih imanja uz jugoslovensko-albansku granicu i prisiljavanja jugoslovenskih gra�ana u Albaniji da nasilno prime albansko dr�avljanstvo, odnosno uskra�ivanje prava da se mogu vratiti u svoju domovinu.^[35] O rezultatima ove diplomatske intervencije jugoslovenske vlade te�ko je izvoditi kona�an zaklju�ak. Poznato je da se samo do marta 1950. godine iz Albanije vratilo 175 porodica. Ovako mali broj repatriraca se tuma�i "pote�ko�ama oko dobijanja albanske vize i u maltretiranju i pritisku, koje albanske vlasti primenjuju protiv onih koji tra�enje (vize za povratak primjedba autora) podnose".^[36]

Zapa�anja na�ih gra�ana koji su boravili u Albaniji ili na�ih prebjega iz Albanije tako�e ukazuju "da je Jugoslavija za svoje manjine preduzela svuda ve�e korake - nego �to je to uradila za nas". Iz jednog drugog zapa�anja bilje�imo jo� o�triju kritiku koja je formulisana u samo jednoj re�enici: "Vra�ani su ogor�eni da ih nigdje Jugoslavija ne pominje kao svoj narod." Citira�emo, bez komentara, i jo� jedan dokumenat, koji pripada 1985. godini: "Spreman sam da ustvrdim da - kada bi se sada raspisao neki referendum, na kome bi se izja�njavali �to smo po nacionalnosti, svi bi se javno deklarisali kao Albanci. Ovo iz razloga �to je kod nas utjeran strah od svakoga, kao i zbog toga �to se Crna Gora i Jugoslavija, bar koliko je meni poznato, nije oglasila i izjavila da na podru�ju Skadra �ive Crnogorci. Ako zvani�na albanska politika nastavi ovako, kako je do sada bilo, te ako Crna Gora i Jugoslavija za nas i dalje bude zainteresovana kao do sada, uvjeren sam da �e za 50 godina nastupiti totalna asimilacija Crnogoraca u Albaniji." U drugim uslovima, pak, ka�e se u jednom drugom dokumentu, smatra se da bi se 80% albaniziranih izjasnilo da su Crnogorci.^[37] Jedan stari Bo�njak, nastanjen u Albaniji, ka�e da su svoj jezik, kulturu i obi�aje zadr�ali samo u krugu porodice. Svuda drugdje su izvr�ili asimilaciju, pa predvi�a da �e za 30-40 godina svi biti asimilirani: "Malo �e jo� vremena trebati pa da i sami zaboravimo odakle smo. Posta�emo Albanci, a mi to ne �elimo, jer se ovde vode sve igre da ne budemo ono �to jesmo... Moj sin ne�e nositi ime Omer, ve� mo�da Ilija..." Najzad da navedemo opa�anje jednog povratnika iz 1990. godine koji je, u stvari, sa urednim paso�em do�ao sa porodicom u zemlju. On smatra da se na� �ivalj u Albaniji osje�a napu�tenim: "Za razliku od Grka koji tra�e i ostvaruju susrete sa svojim diplomatima, nama je u odre�enim vremenskim intervalima savjetovano da primamo albansko dr�avljanstvo."

Istini za volju, valja re�i da je Jugoslavija ovo pitanje poku�ala da rije�i razvijaju�i �iru me�unarodnu aktivnost. Prezentacija ve� navo�ene Bijele Knjige o neprijateljskoj politici vlade Narodne Republike Albanije prema FNR Jugoslaviji u Ujedinjenim nacijama 1961. godine - dijelom je bila i u funkciji za�tite prava jugoslovenskih nacionalnih manjina u Albaniji. Me�utim, upravo u narednih desetak godina do�lo je, kako smo izlo�ili do jo� ve�eg kr�enja prava manjina koja su se ogledala kroz dono�enje takvih pravnih akata kao �to su Dekret o promjeni neprikladnih imena i prezimena iz 1966. godine, Dekret o ukidanju religije 1967. godine kojim su vjerski objekti zatvarani, ru�eni ili im je promijenjena namjena. Prema najnovijim podacima ovih dana objavljenim nakon ovog dekreta u Albaniji je bilo zatvoreno 2.169 objekata vjerskih svetili�ta ("Pobjeda" - 18. VI 1990). U istoj funkciji su doneseni dekreti o izmjeni pojedinih naziva sela iz 1972, 1974. i 1975. godine, koje smo u prethodnom tekstu analizirali ili komentarisali. Nije nam poznato da li je jugoslovenska strana reagovala na ove inkriminisane radnje kojima su jugoslovenske nacionalne manjine dovedene u jo� te�i polo�aj. Poznato je, me�utim, da je Jugoslavija aktivni sudionik u svim me�unarodnim radnjama za pobolj�anje univerzalnih ljudskih prava i prava nacionalnih manjina.

U posljednjih desetak godina pove�ana je ova aktivnost jugoslovenske strane, kako sa saveznog, tako isto i sa republi�kog nivoa. Pritome u prvom redu mislimo na promemorije upu�ene NSR Albaniji 14. maja 1981. i 20. juna 1983. godine, zatim na notu upu�enu vladi u Tirani 3. maja 1984. godine, razgovore sekretara za inostrane poslove dvije zemlje 30. septembra 1987. godine u Njujorku, Konferenciji ministara inostranih poslova balkanskih zemalja u Beogradu februara 1988. godine, kada su nacionalne manjine prvi put dobile mjesto u dokumentu koji su prihvatile sve balkanske zemlje itd.^[38] Pomenu�emo najzad da je u toku 1989. godine Savezni dru�tveni savjet za me�unarodne odnose razmatrao pitanje polo�aja i ostvarivanja prava jugoslovenskih manjina u susjednim zemljama u svjetlosti me�unarodnih dokumenata organizacija Ujedinjenih nacija i KEBS-a o problematici nacionalnih manjina - kolektivnih manjinskih i individualnih ljudskih prava.^[39]

I na republi�kom nivou u ovom periodu je ispoljena zna�ajna aktivnost. Na republi�kim organima u Makedoniji, na primer, u 1989. godini je dva puta razmatrana ova tematika sa posebnim osvrtom na polo�aj Makedonaca i njihovim uslovima �ivota u Albaniji.^[40]

Kada je rije� o Crnoj Gori valja re�i da je Republi�ki komitet za odnose sa inostranstvom - u martu 1980. godine, osnovao stru�nu radnu grupu u sastavu: dr Branko Babi�, dr Zoran Laki�, dr �oko Pejovi�, dr Gavro Perazi�, Kosara Vukasovi� i Mitar Buri�. Stavljeno joj je u zadatak da radi na "prou�avanju polo�aja crnogorske nacionalne manjine" i da potom pristupi "mogu�oj nau�noj obradi ovog veoma kompleksnog i delikatnog pitanja od posebnog politi�kog zna�aja". Sa�injen je nau�ni projekt koji je usvojen maja 1980. godine. U njemu se akcentira potreba prikupljanja dokumentacije, o porijeklu, broju, razmje�taju i posebno o polo�aju Crnogoraca i Muslimana iz Crne Gore koji su stalno nastanjeni u Albaniji. U narednoj 1981. godini radna grupa je pripremila prvi op�iran Izve�taj o realizaciji projekta, obima od 31 strane. Na osnovu prvorazredne partijske dokumentacije, koja je sa Izvje�tajem pohranjena u Istorijskom institutu u Titogradu ocijenjeno je da "narodi iz Crne Gore koji kao nacionalna manjina �ivi u Albaniji - ne u�iva ni najmanje prava u pogledu ostvarivanja nacionalnog, kulturnog, vjerskog i jezi�kog identiteta, �ak ni ona koja formalno pru�a Ustav Narodne Socijalisti�ke Republike Albanije, te da su u du�em vremenskom periodu izlo�eni politici nasilne asimilacije i denacionalizacije".

Na osnovu ovakvih nalaza i ocjena stru�ne Radne grupe najvi�i republi�ki, politi�ki i dr�avni organi inicirali su da se "u Skup�tini SFRJ prilikom razmatranja Informacije o polo�aju na�ih nacionalnih manjina u susjednim zemljama, istakne izuzetno te�ak polo�aj naroda iz Crne Gore, kao i pripadnika drugih jugoslovenskih naroda, koji kao nacionalne manjine �ive u NSR Albaniji. U januaru 1983. godine osnovano je �ire dru�tveno tijelo kome je stavljeno u zadatak da brine o organizovanim pripremama za realizaciju ovoga nau�nog, dru�tvenog i politi�kog zadatka. Kao rezultat ovakve aktivnosti republi�kih i dr�avnih organa SR Crne Gore stvoreni su materijalni uslovi za odr�avanje reprezentativnog i inter-disciplinarnog me�unarodnog nau�nog skupa o stanovni�tvu slovenskog porijekla u Albaniji.^[41]

Zbog poznatog neregularnog ustavnog statusa SR Srbije iz 1974. godine, ona je prakti�no prepustila ovu vrlo suptilnu materiju me�udr�avnih odnosa organima SAP Kosova. Ovo stanje je Albanija vje�to koristila da bi obezbijedila svoje interese kroz jednostranu saradnju usmjerenu samo prema Kosovu i Metohiji, odnosno albanskoj nacionalnoj manjini u ovoj Pokrajini. U vrlo kratkom vremenskom intervalu do 1981. godine sklopljen je veliki broj sporazuma o saradnji izme�u raznih subjekata iz Albanije sa onima na Kosovu i Metohiji, koje �emo �ire komentarisati u tre�em dijelu ovog teksta. U njima nije moglo biti govora o za�titi prava srpske nacionalne manjine u Albaniji i dovo�enja do onog nivoa prava nacionalnih manjina, kako je to regulisano u Jugoslaviji.

Nakon poznatih kosovskih doga�aja iz 1981. godine, svi ovi sporazumi su bili suspendovani - do potpisivanja me�unarodnog sporazuma, �to je Albanija uporno odlagala. Od 1983. godine mo�e se govoriti o kontinuiranoj aktivnosti dr�avnih organa u SR Srbiji na planu brige za polo�aj srpske manjine u Albaniji. Te godine sa�injen je Operativni program zadataka, koji je aktueliziran 1986. godine. U njemu su ozna�eni osnovni pravci i aktivnosti, i predlo�ene konkretne mjere i zadaci dr�avnih organa u Republici, ali i pojedinih specijalizovanih nau�nih institucija. U 1984. godini usvojen je nau�ni projekat Nacionalne manjine jugoslovenskih naroda u Albaniji. Pomenu�emo i Srednjoro�ni pregled aktivnosti (1986-1990) prema djelovima srpskog naroda koji kao nacionalna manjina �ivi u susjednim zemljama.^[41a]

U poslednjim godinama aktivnost dr�avnih organa u SR Srbiji bila je jo� ofanzivnija prije svega prema organima federacije. Uo�eno je da se na nekonsekventan na�in vodi briga prema svim manjinama jugoslovenskih naroda u svim susjednim zemljama. Tako je bilo i kod potpisivanja Sporazuma o kulturno-prosvjetnoj saradnji izme�u SFRJ i NSR Albanije u Tirani 18. 2. 1988. godine, kada u ugovor nije u�la odredba o jugoslovenskim nacionalnim manjinama u Albaniji, jer se tome protivila delegacija Albanije. Ni u programu saradnje dvije zemlje za 1988. i 1989. godinu nije u�la odredba o jugoslovenskim manjinama o Albaniji iz istih razloga. Najzad pominjemo zahtjev dr�avnih organa Srbije upu�en organima federacije da se objasne razlozi zbog kojih se jugoslovenska delegacija na zasijedanju Komisije OUN za ljudska prava, pro�le godine, uzdr�ala od glasanja, prilikom usvajanja Rezolucije o stanju ljudskih prava u Albaniji. Organi federacije su neobja�njivim respektom uva�avali zahtjeve susjedne Albanije, koji su �esto i�li na u�trb brige o polo�aju jugoslovenskih manjina u Jugoslaviji. I u stavovima Predsjedni�tva i Skup�tine SR Srbije iz 1989. godine, izra�en je trajan interes SR Srbije za sudbinu nacionalnih manjina u susjednim zemljama, pa tako i za sudbinu srpske manjine u Albaniji.

Najzad da ka�emo da je ova tematika razmatrana i na zajedni�kim i posebnim sjednicama politi�kih i dr�avnih organa Jugoslavije. Pri tome imamo u vidu zajedni�ku sjednicu Predsjedni�tva SFRJ i Predsjedni�tva Centralnog komiteta SKJ 1978. godine, sjednicu Predsjedni�tva SFRJ od 18. VI 1986. godine, zatim zasjedanja Skup�tine SFRJ, sjednice Saveznog izvr�nog vije�a i Centralnog komiteta SKJ. Kroz sve navedene aktivnosti do�lo se do stavova o univerzalnim ljudskim pravima i pravima nacionalnih manjina. S tim u vezi citira�emo jedan dio teksta iz materijala Saveznog sekretarijata za inostrane poslove od 14. novembra 1989. godine: "Na�e je polazi�te uvijek bilo i jeste - da samo priznavanje prava nacionalnih manjina na sopstveni kulturni identitet i razvoj i o�uvanje svog nacionalnog bi�a - predstavlja onaj demokratski, civilizacijski i kulturni domet, koji omogu�uje ravnopravnost ljudi u odre�enoj zemlji..." U daljem tekstu se ka�e da uporedo sa �irenjem me�udr�avne saradnje uvijek treba pokretati "... pitanje op�teg polo�aja na�ih manjina, tj. njihovog priznavanja i ostvarivanja njihovih prava u skladu sa me�unarodnim sporazumima, odredbama finalnog akta KEBSA, dokumentima Ujedinjenih nacija i drugim me�unarodnim instrumentima, koji tretiraju prava nacionalnih manjina i etni�kih grupa..." Najzad se u ovom dokumentu ka�e da pitanje prava nacionalnih manjina treba postavljati "i u kontekstu humanitarne dimenzije saradnje i ostvarivanja �irih ljudskih i gra�anskih prava". Va�no je, tako�e, apostrofirati i stav u kome se ka�e da "manjine se moraju suprotstavljati objektivnim i subjektivnim elementima asimilatorske politike ..." Na taj na�in i uz me�unarodnu pomo� i pomo� zemlje matice doprinije�e se suzbijanju "politike asimilacije kakvu sprovode sve susjedne zemlje, neke od njih otvoreno i direktno".^[42]

III
Polo�aj albanske manjine u Jugoslaviji

U navedenom dokumentu Saveznog sekretarijata za inostrane poslove od 14. novembra 1989. godine, u kome se analizira polo�aj i ostvarivanje prava jugoslovenskih manjina u susjednim zemljama, navod i se, izme�u ostalog, da "Jugoslavija takav (pozitivan - prim. autora) pristup ima i u odnosu na pripadnike djelova drugih naroda na svojoj teritoriji.^[43] Ovaj stav �emo analizirati samo na primjeru prava i polo�aja Albanaca kao nacionalne manjine u Jugoslaviji, u vremenu poslije rata 1945. godine.

Poslijeratnim ustavima, ustavnim amandmanima i va�e�im Ustavom iz 1974. godine regulisana su prava narodnosti, odnosno nacionalnih manjina na bazi povelje OUN i deklaracije o ljudskim pravima. Prema odredbama Ustava SFRJ iz 1974. godine, narodi i narodnosti su ravnopravni. Ravnopravni su jezici i njihova pisma. Zajam�eno je svakoj narodnosti da radi ostvarivanja prava na izra�avanje svoje narodnosti i kulture, slobodno upotrebljava svoj jezik i pismo, razvija svoju kulturu i da u�iva sva ustavna prava.^[44] Gra�ani su jednaki u pravima i du�nostima bez obzira na nacionalnost, rasu, pol, jezik, vjeroispovjest, obrazovanje ili dru�tveni polo�aj.^[45] Prema tome, zajam�ena je sloboda izra�avanja nacionalne kulture i sloboda upotrebe svog jezika i pisma. Pripadnici narodnosti imaju u skladu sa Ustavom i Zakonom pravo na upotrebu svog jezika i pisma. Posebno je regulisana nastava na maternjem jeziku u skladu sa zakonskom regulativom. Isto tako je slobodno ispovjedanje vjere i privatno pravo �ovjeka^[46] Na bazi ovih i drugih prava formiran je poseban fond federacije za finansiranje br�eg razvoja privredno nedovoljno razvijenih republika i autonomnih pokrajina.

Albanska nacionalna manjina �ivi u Jugoslaviji upravo na nedovoljno razvijenom podru�ju. To su, uglavnom, Kosovo i Metohija, dio Makedonije i Crne Gore. Istorijski je poznato da se turska feudalna vlast najdu�e zadr�ala na prostoru Kosova i Metohije, �to je, naravno, ostavilo te�ke posledice. Samo radi ilustracije navodimo da, npr., procenat nepismenih u Sloveniji - u vrijeme ujedinjenja 1918. godine bio oko 13%, upola manje od tog procenta bilo je pismenih na Kosovu i Metohiji. Sa takvom zaostalo��u se u�lo u novu dr�avu. Prema podacima do 1945. godine - albanska nacionalna manjina u Jugoslaviji bila je 90% nepismena. Te godine je na Kosovu i Metohiji bilo 278 osnovnih i samo 11 srednjih �kola sa 27.400 osnovaca i 4.733 srednjo�kolaca.

Bez obzira na �injenicu da je Kosovo i Metohija danas najnerazvijeniji dio Jugoslavije, vjerovatno �e to jo� za dugo vremena biti, evidentno je da se njegova materijalna osnova stalno uve�avala od 1945. godine do danas.

Te�ko�u pri�injava i enormni prira�taj albanskog stanovni�tva koje je ve�insko. Danas u Jugoslaviji �ivi oko 1.850.000 Albanaca. Najvi�e ih je nastanjeno na Kosovu i Metohiji. Prema poslednjem popisu stanovni�tva obavljenom u staroj Jugoslaviji - na ovoj prostoru je �ivjelo 552.664 stanovnika i to: 331.549 Albanaca, 180.170 Srba i Crnogoraca i 40.345 ostalih. 1948. godine broj stanovnika je iznosio 733.000, �to je �inilo 4,6% ukupnog stanovni�tva Jugoslavije. Ve� 1981. godine, broj stanovni�tva je narastao na 1.585.000 ili 7,1% ukupnog stanovni�tva Jugoslavije. Prira�taj stanovni�tva u periodu 1961 -1971. bio je �ak 74% ve�i od evropskog prosjeka. U periodu 1971-1981. broj stanovnika u ovoj pokrajini pove�anje za 27%. Dok je jugoslovenski prosjek prira�taja 6,1% na Kosovu i Metohiji iznosi �ak 24,7%, �to nije zabilje�eno nigdje u Evropi.^[47] Samo u periodu 1948-1974. godine broj albanskog stanovni�tva u Jugoslaviji bio je udvostru�en.^[48]

Jugoslovensko dru�tvo je ulo�ilo ogromna sredstva za ekonomski razvoj Kosova i Metohije, stoje uzrokovalo pove�anje zaposlenosti koje je u 1984. godini bilo procentualno najve�e u Jugoslaviji - 5,4 puta. Iste godine iz Fonda za nerazvijene utro�eno je 44% za Kosovo i Metohiju. U istom procentu su raspore�ivana sredstva tzv. inokredita za nedovoljno razvijena podru�ja. Da navedemo jo� i ovaj primjer: U 1983. godini investicije u osnovna sredstva iznosile su 9,2, dok je jugoslovenski prosjek tada bio 6,0.^[49]

Naro�ito je evidentan kulturno-prosvjetni razvoj Kosova i Metohije. Po�imo redom od elementarne pismenosti. Procenat pismenih Albanaca u Jugoslaviji danas je duplo povoljniji nego u Albaniji. Sli�no je i sa �kolovano��u albanske mlade�i. Prema zvani�nim podacima Republi�kog zavoda za unapre�ivanje vaspitanja i obrazovanja SR Srbije, iz novembra 1987. godine - obuhvat albanske djece osnovnim obrazovanjem iznosio je �ak 98%.^[50] U periodu od 1948. do 1981. godine pove�an je broj osnovnih �kola za 34,4% a srednjih �kola 15,3%. I ovo pove�anje je iznad jugoslovenskog prosjeka.^[51] Prema statisti�kim podacima u 1970/71. godini SAP Kosovo je imalo 824 osnovne �kole, odnosno 3 puta vi�e nego, 1945. godine, do 242.235 polaznika i 69 srednjih �kola, �to je 6,5 puta vi�e nego 1945. godine, sa 42.171 u�enikom. Prema ve� navedenim podacima Republi�kog zavoda za unapre�ivanje vaspitanja i obrazovanja u Beogradu - oko 30% u�enika Albanaca dobija besplatne ud�benike, 50% u�enika dobija besplatno po jedan obrok, a svim u�enicima je pla�en put do �kole. Jednom broju u�enika obezbije�en je besplatan smje�taj u �a�kim domovima, a u tro�kovima drugih u�enika zna�ajno participira dru�tvo. Prema istim podacima, redovno se organizuju seminari radi stru�nog usavr�avanja nastavnika, koji izvode nastavu u �kolama na albanskom jeziku.^[52]

Sedamdesetih godina je u Pri�tini osnovan Univerzitet sa 10 fakulteta i vi�ih �kola, na kome je 1971. godine, nastavu na albanskom i srpskohrvatskom jeziku pratilo preko 16 hiljada redovnih i vanrednih studenata. Samo 10 godina je trebalo da pro�e pa da Kosovo - po obuhva�enosti omladine vi�im i visokim �kolstvom znatno prema�i jugoslovenski prosjek. Naime, 1981. godine, na Kosovu i Metohiji je ovim stepenom obrazovanja obuhva�eno 17,1%, a jugoslovenski prosjek je iznosio 12,6%. U Srbiji, npr., na 10 hiljada stanovnika dolazio je 171 Student na Kosovu i Metohiji �ak 205 studenata. Ina�e jugoslovenski prosjek je iznosio 148. studenata.

U istom kontekstu valja saop�titi i ove podatke: U prvih pet godina nakon uspostavljanja saradnje Univerziteta u Pri�tini sa onim u Tirani, u Pri�tini je bilo anga�ovano oko 218 pedagoga iz Albanije. �ak 29 univerzitetskih profesora i nau�nika iz Albanije dr�alo je predavanja na postdiplomskim studijama Pri�tinskog univerziteta iz albanologije i istorije.^[53] Nastavnici iz Tirane bili su anga�ovani na ovim predmetima: 1. Albanski politi�ki pokret i nacionalni preporod, 2) Problemi istorije Albanije izme�u dva svjetska rata i 3) Razvitak narodno-oslobodila�ke borbe.^[54] Nave��emo i podatak da su na Kosovu i Metohiji kori��eni ud�benici iz Albanije koji su u periodu od 1974. do 1981. godine �inili 13% ud�benika na albanskom jeziku.

Za oblast kulture, nauke i umjetnosti, tako�e mo�emo navesti i brojne podatke, koji govore da albanska narodnost u Jugoslaviji u�iva takva nacionalna prava nezabilje�ena kod drugih evropskih zemalja i neuporediva sa pravima jugoslovenske manjine u Albaniji. Pomenimo prvo Akademiju nauka umjetnosti Kosova i Metohije, �to je sa postoje�im nacionalnim Univerzitetom u Pri�tini, nezabilje�eno u istorijskom razvoju svijeta. Zatim, nacionalni teatar u Pri�tini koji dugo godina uspje�no izvodi repertoar na albanskom jeziku. Pored radio-televizije Pri�tina, program na albanskom jeziku emituju svakodnevno jo� radio TV Titograd, radio TV Skoplje i radio TV Beograd. U Albaniji je za dugi niz godina bilo ka�njivo slu�anje jugoslovenskih radio stanica ili pra�enje jugoslovenskog TV programa. Radio Pri�tina ima �ak dva programa koji subotom i nedeljom rade punih 24 �asa. Jezi�ka struktura programa iznosi: 73% na albanskom, 19,45% na srpskohrvatskom i 7% na Turskom i 0,55% na romskom jeziku. Na Kosovu i Metohiji statistika bilje�i jo� �est regionalnih radio stanica. I televizija Pri�tina ima dva programa. Jezi�ka struktura ovog programa je pribli�no ista kao kod radio programa. Prema statisti�kim podacima za 1986. godinu, na Kosovu i Metohiji bilo je 133 hiljade radio aparata, ili 1,7 doma�instava na jedan aparat. Iste godine bilo je 109.000 TV aparata, ili 2,1 doma�instava na jedan aparat.^[55]

U Pri�tini izlazi dnevnik na albanskom jeziku - Rilindija u tira�u oko 50 hiljada primeraka. Ina�e, prema statisti�kim podacima iz 1987. godine, u ovoj pokrajini je izlazilo 55 listova ukupnog tira�a od 21. milion 209 hiljada primjeraka, zatim 40 �asopisa sa tira�om od 267.000 primjeraka. Prema istim podacima radilo je 180 biblioteka. Samo u 1986. godini je izvedeno 16 hiljada bioskopskih predstava koje je pratilo 3.325.000 gledalaca.^[56]

Da je kultura si�la u narod i da se pretvorila u pravi pokret - govore i ovi podaci. �ak i seoska kulturno-umjetni�ka dru�tva u�estvuju sa dobrim programima na jugoslovenskoj i me�unarodnoj sceni. Kao primjer navodimo KUD "Emin Duraku" iz sela Zur koje je u 1971. godini. imalo 21 koncert, od �ega devet u Albaniji.^[57]

Jo� potpuniji podaci o svim navedenim pitanjima sadr�ani su u informativnim materijalima Stalne konferencije gradova i op�tina Jugoslavije.^[58]

Na osnovu izlo�enog nije te�ko zaklju�iti da nigdje u svijetu nacionalne manjine nemaju ve�a prava nego �to ih imaju Albanci u Jugoslaviji. Upravo zato su jugoslovenski Albanci vi�e od Albanaca u Albaniji doprinijeli afirmaciji albanske nacionalne kulture u inostranstvu.

IV

Zaklju�ak - Nesporna je ocjena da postoji �vrsta povezanost izme�u univerzalnih ljudskih prava i prava nacionalnih manjina. Tamo gdje su ova prava bila normirana u skladu sa Deklaracijom Ujedinjenih nacija o pravima �ovjeka i gdje su ona po�tovana, tamo su i nacionalne manjine u�ivale svoja posebna prava. Navedeni podaci i izvedene analize o pravima jugoslovenskih manjina u Albaniji potvr�uju ovakav zaklju�ak.

Evidentno je, tako�e, da su na ovom prostoru i op�ta gra�anska prava i prava nacionalnih manjina, i posebno jugoslovenskih manjina, bila vi�e po�tovana u istorijskom periodu, koji prethodi periodu nakon oslobo�enja 1945. godine. To je svakako neshvatljivo i paradoksalno. Drugim rije�ima, dok se �ovjek kao jedinka, ali i kao pripadnik naroda i dru�tva - sve vi�e razvijao i sve vi�e osvajao dobra za ljudsku korist na evropskim prostorima, njegova prava u Albaniji - ljudska i nacionalna, bila su zna�ajno reducirana u periodu tzv. realnog socijalizma. Njegova pozicija je bila jo� te�a zbog evidentnog i drasti�nog raskoraka izme�u Ustavom Albanije progla�enih prava i mogu�nosti njihovog vr�enja i kori��enja.

Prema pripadnicima jugoslovenskih manjina, albanske vlasti su, nakon 1948. godine, primijenile u istoriji poznate metode utiranja identiteta nacionalnih manjina: prvo su ru�ili institucije kulture i Objekte nacionalnog obilje�ja, kao �to su crkveni objekti i crkvene knjige u njima, zatim su zatvarali manjinske �kole i zabranjivali nastavu na maternjem jeziku. Pravnim aktima su, ne�to kasnije, zabranili upotrebu slovenskih narodnih imena - mjesta i gra�anskih lica. Imena na "i�" sasvim su zamijenjena imenima na "aj". Ova presija je kasnije izvo�ena na jo� perfidniji na�in. Kompaktnost manjinskih naselja razbijana je politikom nasilnog raseljavanja porodica, po pravilu, u ekonomski nerazvijena podru�ja. Brojna dokumenta govore da su istoj namjeri bili usmjeravani i mje�oviti brakovi: albanske djevojke su �esto po zadatku udavane za momke manjinskih naroda ili su manjinske djevojke navodno kao stasite - udavane za albanske momke iz krajeva gdje su oni fizi�ki slabiji - da bi im popravili rasu. Stalnom propagandom protiv jugoslovenskih manjina kao pripadnika srpskog naroda stvorili su atmosferu da se na velikim sportskim priredbama - onaj protivni�ki tabor podrugljivo nazivao Srbima (Skandiranje navija�a - Srbi, Srbi).

Sve je to moralo uticati na smanjenje ukupnog broja pripadnika jugoslovenskih manjina, koje se u prvom Ustavu Narodne Republike Albanije i ne pominju, �to bi trebalo da zna�i i da ih nema. Trag im se, me�utim, ponovo pojavio, pa su tretirani u sada�njem Ustavu Narodne Socijalisti�ke Republike Albanije koji je usvojen 1976. godine.

Navedene analize i izvedeni zaklju�ci upu�uju na neophodnost revitalizacije univerzalnih ljudskih prava i prava nacionalnih manjina u Albaniji u duhu makar onih dokumenata �iji je potpisnik i NSR Albanija. Samo tako nacionalne manjine mogu biti most saradnje dr�ava i naroda, a ne eventualno �ari�te sukoba sa nesagledivim posledicama. To je u civilizovanom svijetu odavno uo�eno pa se i danas u organima Ujedinjenih nacija vodi intenzivna aktivnost pentagonalne grupe o nacionalnim manjinama, koju sa�injavaju Austrija, Ma�arska, �ehoslova�ka, Italija i Jugoslavija. Zahtjeva se da se prava nacionalnih manjina normiraju na na�in kako je to ura�eno sa op�tim ljudskim pravima jo� 1948. godine. U tom smislu u 20 ta�aka razra�eni su principi za pobolj�anje polo�aja nacionalnih manjina, koji su kao dokumenat stavljeni na uvid i razmatranje Konferencije o ljudskoj dimenziji KEBS-a, koja na ambasadorskom nivou zasjeda u Kopenhagenu, upravo u ovom mjesecu (jun 1990).

Na kraju ho�emo da konstatujemo da se u najnovije vrijeme i Albanija deklari�e za pove�anje i pobolj�anje obima i kvaliteta prava za svoje dr�avljane, �to treba da doprinese i pobolj�anju polo�aja nacionalnih manjina u ovoj zemlji. Najavljeno je, na primjer, slobodnije kretanje albanskih dr�avljana. Ovih dana sti�u informacije da su albanske vlasti izdale ukupno 4.200 paso�a. Po prvi put poslije 1948. godine jedan pripadnik crnogorske manjine u Albaniji, nedavno je sa urednim paso�em pre�ao jugoslovensko-albansku granicu i prispio u Crnu Goru. Svojim zapa�anjima potvrdio je saznanja koja su ovdje izlo�ena o polo�aju jugoslovenskih manjina u Albaniji. Isto tako, valja konstatovati da jugoslovenska strana, u najve�em dijelu nakon oslobo�enja 1945. godine nije ispoljila du�nu brigu za polo�aj jugoslovenskih manjina u Albaniji. Ona je to, po pravilu, �inila na indirektan na�in, aktivno��u kroz razne me�unarodne forume i organizacije.

Uvjereni smo da Jugoslavija ima puno moralno pravo da se zala�e da jugoslovenske manjine u Albaniji dobiju ista prava koja u�iva albanska nacionalna manjina u Jugoslaviji. A poznato je da nigdje u svijetu nacionalne manjine nemaju ve�a prava nego �to ih imaju Albanci u Jugoslaviji. Ni u jednoj zemlji u svijetu ne postoji univerzitet na kome se izvodi nastava na jeziku nacionalne manjine, kakav je slu�aj sa Univerzitetom u Pri�tini. Uostalom, aktuelna kriza jugoslovenskog ustavnog sistema uzrokovana je stavom albanske nacionalne manjine u Jugoslaviji koja ne dozvoljava promjenu Ustava SFRJ iz 1974. godine, iako su se za takve promjene izjasnili svi jugoslovenski narodi i sve jugoslovenske republike. Toga zaista nema nigdje u svijetu.

Napomene

1. Ustav Narodne Socijalisti�ke Republike Albanije objavljen je u integralnom tekstu u knjizi Zbirka novih ustava, knjiga 6, Beograd, 1979, str. 91-116.

2. Op�tu deklaraciju o pravima �ovjeka proglasila je Generalna skup�tina Ujedinjenih nacija 10. XII 1948. godine i pozvala sve �lanice-dr�ave da je se konsekventno pridr�avaju. Citira�emo �lan 2 ove deklaracije: "Svakom pripadaju sva prava i slobode progla�eni u ovoj deklaraciji bez ikakvih razlika u pogledu rase, boje ko�e, pola, jezika, religije, politi�kog ili svakog drugog mi�ljenja, nacionalnog ili dru�tvenog porijekla, imovine ro�enja ili drugih okolnosti. Dalje, ne�e se praviti nikakva razlika na osnovu politi�kog, pravnog ili me�unarodnog statusa zemlje ili teritorije kojoj neko lice pripada, bilo da je ona nezavisna, pod starateljstvom, nesamoupravna, ili da se nalazi pod ma kojim drugim ograni�enjem suvereniteta."

3. Op�irnije o ovome pi�e dr Zorica Radovi� - Gra�anin u Albaniji, Arhiv za pravne i dru�tvene nauke, broj 1-2/1989, str. 143-164.

4. Zbirka novih propisa (ustava)... n. d., str. 49, �l. 55.

5. Isto, �l. 35 i 51, str. 100-103. Istini za volju treba re�i da gra�ani Albanije imaju neka prava na koja se ne nailazi u ustavima drugih dr�ava. Mislimo na pravo na besplatno obezbje�enje medicinske pomo�i i njege u sanitetskim ustanovama u zemlji (�l. 47), zatim na pravo da ne pla�aju bilo kakve poreze i takse (�l. 31) koja se odredba ne srije�e ni u jednom ustavu do sada.

6 Isto, �l. 42 Ustava, str. 101.

7- Dr Zorica Radovi�, n. d., str. 154.

8. Arhiv Saveznog sekretarijata za inostrane poslove (SIP-a) Beograd, Godi�nji konzularni izvje�taj od 8. II 1949.

9. Enver-Hod�ina Albanija, Beograd, 1981, str. 57.

10. Isto, str. 61.

11. Bela knjiga o neprijateljskoj politici vlade Narodne Republike Albanije prema Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji. Beograd, 1961, str. 28-29.

12. Isto. str. 36.

13. Isto, str. 136-140.

14. Arhiv SIP-a, nesre�ena gra�a.

15. Bela knjiga. n. d. str. 39

16. Dokumentacija Republi�kog sekretarijata za unutra�nje poslove Crne Gore (Republi�kog SUP-a) Titograd, nesre�ena gra�a.

17. Arhiv SIP-a, nesre�ena grada.

18. Dokumentacija Republi�kog SUP-a, nesre�ena gra�a.

19. Isto.

20. Dr. Zorica Radovi�. Polo�aj jugoslovenskih naroda u Albaniji, �lanak u rukopisu. O vjerodostojnosti ovih albanskih izvora o broju Jugoslovena koji kao nacionalne manjine �ive u Albaniji dovoljno govori i ovaj podatak: zvani�na statistika Albanije iz 1939 godine bilje�i cifru od 450 hiljada Grka koji su tada �ivjeli u Albaniji (Enver-Hod�ina Albanija. Beograd. 1981. str. 197).

21. Isto.

22. Lazar Roganovi� - Vraka i Vra�ani. Titograd. 1978, str. 37-38.

23. Dokumentacija Republi�kog SUP-a - Titograd. nesre�ena gra�a.

24. Lazar Roganovi�. n. d. str. 40-41.

25. Treba pomenuti da je pet pripadnika jugoslovenske nacionalne manjine u Albaniji odlikovano Ordenom narodnog heroja u Albaniji: Vasilj �anto, Branko Kadija, Jordan Misija, Vojo Kusi i Danilo Mateja.

26. Dokumentacija Republi�kog SUP-a Titograd, nesre�ena gra�a.

26a. Dokumentacija Republi�kog SUP-a Titograd, nesre�ena gra�a.

27. Dokumentacija SIP-a Beograd, nesre�ena gra�a.

28. Dokumentacija Skup�tine SR CG, nesre�ena gra�a.

29. Dokumentacija SIP-a - Beograd, Nota albanske vlade od 8. X 1948.

30. Dokumentacija Skup�tine SR Crne Gore, nesre�ena gra�a.

31. Dokumentacija Sobranja SR Makedonije - Skoplje, nesre�ena gra�a.

Valja ista�i da su nakon 1956. godine makedonskoj manjini u Albaniji vra�ena prava koja su se ogledala kroz pravo u�enja i makedonskog jezika u �kolama, i to samo u I i II razredu osnovne �kole - isklju�ivo u onim naseljima koja su kompaktno naseljena manjinskim stanovni�tvom. Kasnije je ova povoljnost bila ukinuta sa obrazlo�enjem da nema dovoljno u�enika.

32. Dr Zorica Radovi�, n. d., �lanak u rukopisu.

33. Dokumentacija Republi�kog SUP-a Titograd, nesre�ena gra�a.

33a. Isto. Iz navedene dokumentacije citiramo ovaj zanimljivi detalj: "Na nekoliko dana prije nego �to smo trebali da se vratimo ovamo (u zemlju) umrla mi je ta�ta. Ista je sahranjena u crnogorsku no�nju koju smo joj mi odavde donijeli na poklon. Na sahranu je bilo izuzetno mnogo naroda i svi su sa odu�evljenjem gledali moju ta�tu u crnogorskoj no�nji. Ovo je bilo prvi put da se neko od rata naovamo - tako sahrani."

33b. Isto. Interesantna je analiza prebjega u periodu 1981-1988, pa �emo taj dio citirati: " ...od ukupno 55 prebjega. 24 ima zavr�enu srednju stru�nu spremu, petorica su studenti, dvojica sa visokom �kolskom spremom, 11 vojnika koji su prebjegli u vrijeme slu�enja vojnog roka, dok se u ostalim slu�ajevima, uglavnom, radi o kvalifikovanim i nekvalifikovanim radnicima sa zavr�enom osmogodi�njom �kolom koji su radili u tzv. kooperativama - pod veoma te�kim uslovima, motivisani da napu�taju svoju zemlju iz ekonomskih, politi�kih, pa i avanturisti�kih pobuda i sli�no."

33c. Les communistes albanais contre le revisionisme, Paris 1974. str. 10.

34. Bela knjiga. n. d., str. 133-139.

35. Arhiv SIP-a, Beograd, nesre�ena gra�a.

36. Isto.

37. Isto.

38. Dokumentacija Skup�tine SFRJ, nesre�ena gra�a.

39. Arhiv SIP-a Beograd, nesre�ena gra�a.

40. Dokumentacija Sobranja Makedonije - nesre�ena gra�a.

41. Dokumentacija Skup�tine SR Crne Gore, nesre�ena gra�a.

41a. Arhiv NR Srbije, nesre�ena gra�a.

42. Arhiv SIP-a, Beograd, materijal od 14. 11. 1988.

43. Isto, navedeni materijal, str. 31.

44. Ustav SFRJ, �lan 245.

45. Isto, �lan 154.

46 Isto, �lan 170-171.

47. Statisti�ki godi�njak SR Crne Gore, 1988, Titograd, 1988, str. 448-449.

48. Jugoslavija 1945-1985, Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1986, str. 199.

49. Op�irniji podaci se nalaze u ve� citiranim publikacijama - Statisti�ki godi�njak Crne Gore 1988 - Titograd, 1988. i Jugoslavija 1945-1985, Beograd, 1960.

50. Izve�taj o stanju i problemima osnovnog vaspitanja i obrazovanja narodnosti u SR Srbiji, Beograd 1987.

51. Statisti�ki godi�njak SR Crne Gore, n. d, str. 448-449.

52. Izvje�taj o stalnim problemima osnovnog vaspitanja i obrazovanja narodnosti u SR Srbiji, Beograd 1987.

53. Pajazit Nu�i - saradnja Univerziteta u Pri�tini i Univerziteta u Tirani, Pri�tina 1977.

54. Isto.

55. Statisti�ki godi�njak SR Crne Gore, n. d.

56. Isto i Jugoslavija 1945-1985, Beograd, 1986.

57. Kongres kulturne akcije u SR Srbiji, Kragujevac 28, 29. i 30. 10. 1971 - magnetofonske bilje�ke sa prve Komisije u kojoj se vodila rasprava na temu - Dru�tveni �inioci i materijalna osnova samoupravne kulturne politike.

58. Osnovni podaci o ekonomskoj, socijalnoj i dru�tveno-politi�koj situaciji u op�tinama sa podru�ja SAP Kosova, Beograd, 1989, str. 195.

Autori | Jezik | Folklor | Istorija | Umetnost | Prevodi | O Albaniji | Bibliografija | Linkovi
Naslovna | Promena pisma | Novosti | Mapa | Kontakt