Katarina Lisavac

Palata Zmajević u Perastu

Ključne riječi: Andrija Zmajević, palata Zmajević, zvonik, crkva Gospe od Rozarija, Spila, Perast, arhitektonska istraživanja, barok, iluzionističko slikarstvo, Tripo Kokolja.

Za palatu Zmajević u Perastu zna se da je završena 1664. godine, po natpisu na pročelju. O počecima gradnje i istorijatu nisu do sada nađeni nikakvi arhivski podaci, osim nekih posrednih kao i činjenica koje proističu iz arhitektonskih istraživanja i koje ukazuju na bar tri faze izgradnje palate.

Poznato je da su Zmajevići pre izgradnje ove palate živeli u starijoj kući na obali koja je bila njihovo vlasništvo sigurno do 1769.^[1] Ova kuća i danas postoji, nalazi se u osi današnje palate Zmajević, i ima na jednom zidu porodični grb Zmajevića. Kuća je pretrpela brojne izmene, pa bi se tek detaljnijim istraživanjem moglo nešto više reći o njenom nekadašnjem izgledu. Podatak da je ta starija kuća na obali bila vlasništvo Zmajevića sve vreme dok su živeli u palati, kao i činjenica da su sve bogatije kuće u Perastu koje su imale palate u brdu imale i skladišne prostore uz obalu, može uticati na objašnjenje organizacije gornje palate Zmajević.

Palata Zmajević poznata je i kao Biskupija jer su u njoj stolovala dva biskupa: Andrija (1624-1694)2 i Vicko Zmajević (1670-1745), a svoj najsjajniji period doživljava baš u vreme Andrije Zmajevića kada dobija konačni barokni izgled, kada peraški slikar Tripo Kokolja oslikava njenu unutrašnjost i kada ovu palatu posećuju ličnosti koje su imale veliki uticaj u politici i kulturi XVII veka. Svestrana ličnost Andrije Zmajevića, njegov duh i interesovanja, svakako su uticali na specifičan karakter, izgled i organizaciju palate koju je gradio.

Po završetku školovanja u Kongregaciji za propagandu vere u Rimu^[3], gde je stekao zvanje doktora teologije i filozofije, Andrija Zmajević se vratio u Perast. Od 1656. do 1671. bio je opat sv. Đorđa i peraški župnik, a 1664. dobio je funkciju vikara crkve u Budvi i zvanje komesara Svete stolice. Papa Klement X imenovao ga je 1671. za nadbiskupa barskog i "primasa Kraljevstva Srbije". Kako zbog Turaka nije mogao da boravi u Baru, najviše je vremena provodio u Perastu. Oko 1670. godine završio je i uredio svoju palatu. Palatu je oslikao Tripo Kokolja, peraški slikar kome je Andrija Zmajević bio mecena, a u palati se nalazila velika biblioteka, po nekim izvorima najveća u Dalmaciji, sa knjigama iz teologije, literature i istorije. Ovu biblioteku posredno pominje Julije Balović u svojoj hronici kada piše da je od monsinjora Zmajevića pozajmio jednu knjigu švedskog autora.^[4] U nesigurnim vremenima, kada su Perastu pretile opasnosti od Turaka i gusara, u palati su se čuvale i stvari od najveće vrednosti za grad, među kojima čak i Gospina slika, što svedoči o brizi Andrije Zmajevića da se sačuvaju opšta dobra ali i o sigurnosti palate jer su se svakako najdragocenije stvari čuvale na najsigurnijim mestima.

Osamdesetih godina XVII veka najveći deo Boke oslobođen je od Turaka i Andrija je učestvovao u obnovi mnogih crkava u Risnu i Herceg-Novom, a najveću ulogu imao je u radovima na crkvi Gospe od Škrpjela i izgradnji župne crkve i zvonika sv Nikole.^[5] Budući veoma zainteresovan za antičku kulturu, skupljao je stare natpise i druge ostatke iz antičkog doba i uklapao ih u građevine koje je podizao ili obnavljao^[6]. Tako na fasadi njegove palate i danas stoji jedan rimski cipus iz Risna, a jedan deo spolija je iz palate prenet u lapidarijum muzeja na Gospi od Škrpjela. Na organizaciju biskupije sigurno su uticale i prijateljske veze i veliko divljenje Andrije Zmajevića prema Dubrovniku. Zmajević je prepisivao dela dubrovačkih pesnika (Gundulićev "Osman"), pisao je i sam, a tokom 1675. završio je i svoj čuveni "Ljetopis crkovni".^[7] Andrija je umro 1694, a nadzor nad završavanjem onoga što je započeo preuzeo je njegov bratanac Vicko.

Vicko Zmajević je završio kao i njegov stric Andrija Propagandin zavod u Rimu i stekao doktorat iz filozofije i teologije. Bio je opat sv. Đorđa od 1695. do 1701, kada je postao Barski nadbiskup. 1713. postao je zadarski nadbiskup.

U palati Zmajević živeo je i Matija Zmajević (1680-1735) sin Krila Zmajevića, Andrijinog brata, čuveni moreplovac i ruski admiral.^[8] Grof Tolstoj, koji je u Perastu boravio 1698, pominje u svom dnevniku da je bio ugošćen u palati Zmajević. Tada stvoreno poznanstvo uticalo je kasnije u velikoj meri na život Matije Zmajevića.

Palata je najverovatnije napuštena posle smrti Matijine žene Agneze, 1761. godine. Pretpostavlja se da je velika Zmajevićeva biblioteka stradala u požaru kuće Burović 1806. godine.^[9] Nema više podataka, od kraja XVIII veka, o naslednicima i o tome ko je živeo u palati Zmajević. Zna se samo da je sa palate 1876. skinut krov i da je tada počelo njeno naglo propadanje.^[10]

Palata Zmajević pominje se u delima Pavla Butorca, a u Zmajevićima iz 1928, i Kulturnoj povijesti grada Perasta je detaljnije opisana. U Godišnjaku pomorskog muzeja iz 1987-1988. u tekstu don Gracije Brajkovića i grupe autora nalazi se i opis palate, mauzoleja i zvonika Zmajevića. Palata je opisana i u tekstu don Nika Lukovića Na ruševinama dvorca Zmajevića, u časopisu Stvaranje 4/1952. Opštinski (sada Regionalni) Zavod za zaštitu spomenika kulture iz Kotora izradio je 1983. godine tehničku dokumentaciju postojećeg stanja palate.^[11]

Od starih fotografija značajna je jedna iz 1909. gde se jasno vidi gornji vrt Zmajevića i granica imanja, ali je u to vreme palata već bez krova (slika 2).

Na Koronelijevom planu Perasta iz 1687. godine prepoznaje se pročelje palate Zmajević, sa prilaznim stepeništem i zadnjim vrtom (slika 1). Od kasnijih planova može da se izdvoji austrijski katastarski plan sa kraja devetnaestog veka. Sačuvani su i akvareli austrijskog kapetana Karačaja iz prve polovine XIX veka, na kojima je prikazana i palata. 12

Opis kompleksa

Kompleks palate Zmajević sa kapelom i zvonikom dominira severozapadnim delom Perasta. Kompleksu se sa mora prilazi uzanom i strmom ulicom Stipčića, jednom od najvažnijih utvrđenih ulica u Perastu, brojnim stepenicama.^[13] Put prema palati počinje kapelicom sv. Krsta.^[14] Zatim se odvaja jedno stepenište koje vodi do glavnog ulaza u palatu i vrt, dok se ulica nastavlja prema zvoniku i kapeli. Na otprilike pola puta, uz stepenište, na kamenom podestu nalazi se veliki kameni krst sa Hristovim monogramom.^[15] Kompleks je nekada imao osim sa donje i sa gornje strane palate veliki vrt koji se protezao do Spile (jednog od retkih izvora slatke vode, na odseku stene). Danas je ova celina podeljena magistralnim putem Kotor - Risan, tako da je gornji deo vrta ostao odsečen od palate i kompleks se više ne doživljava kao jedinstvena celina. Kapela posvećena Gospi od Rozarija i zvonik na njenoj severozapadnoj strani čine manju celinu u okviru kompleksa i nalaze se na izdignutoj terasi ojačanoj jakim zidom.

Crkva Gospe od Rozarija

Andrija Zmajević je crkvu Gospe od Rozarija podigao kao svoj mauzolej 1678, što se vidi na zidnom natpisu. Crkvi se prilazi preko terase, kroz zvonik ili stepeništem ulice Stipčića.^[16] Takođe, moguć je prilaz i iz gornjeg vrta palate, kroz portal iznad koga se nalazi uklesan nadbiskupski krst. Crkva ima pravougaonu osnovu sa kvadratnom apsidom, koja je delom na steni. Na fasadama se prepoznaju stilske karakteristike i renesanse i baroka, kao i na palati i na zvoniku (crtež 11). Monumentalni barokni portal na zapadnoj fasadi, po određenim elementima može se dovesti u vezu sa lođom zvonika katedrale sv. Tripuna u Kotoru iz 1680. godine. Istaknut prelomljeni timpanon, tipične profilacije kakva se nalazi i na drugim portalima u Perastu postavljen je iznad arhitrava sa natpisom ANDREAS ZMAIEVICH ARCHIEP. ANTIB. Arhitravnu gredu nose polustubovi sa kapitelima sličnim dorskim, dok njihovu bazu čine izdignuti postamenti sa isklesanim grbovima porodice Zmajević, krilati zmaj iznad dva prekrštena pera. 17 I unutar timpanona je nadbiskupski grb Andrije Zmajevića. Prostor između grba i unutrašnjih ivica timpanona ispunjen je stilizovanom dekoracijom sa motivima podvodnog sveta. Iznad portala nalazi se rozeta sa osam latica, bogato dekorisana u plitkom reljefu motivima cveća barokne stilizacije i renesansnih girlandi i kima. Renesansni zupčasti krovni venac u slemenu se završava akroterijumom u obliku kugle. Na bočnim fasadama nalaze se po dva uzana, polukružno završena prozora.

Ulazna vrata crkve su drvena i polukružno završena. U unutrašnjosti, svodovi naosa i apside su prelomljeni. Pod je izveden od kamenih ploča različitih veličina.^[18] U naosu su to male ploče u šah šemi naizmenično postavljenih crvenkastih i belih ploča. Pod apside je sličan ali su ploče veće. U centru glavnog poda nalazi se grobnica Andrije Zmajevića. Ploča sadrži nadbiskupski grb Andrije Zmajevića i izvedena je od mermera različitih boja. Oltar je u baroknom stilu, od mermera.^[19]

Zvonik

Zvonik se nalazi između crkve i palate i njegova zapadna fasada je u ravni zida terase (platoa ispred crkve). Ovaj zid funkcionalno i vizuelno objedinjuje kompleks, protežući se od crkve do južne fasade palate. Zvonik je profilisanim vencima raščlanjen na prizemlje, tri sprata, otvorenu ložu za zvona i krov. Do glavnog ulaza dolazi se iz ulice Stipčića strmim stepeništem postavljenim uz zid terase (crteži 1, 5,6,11).

Prizemlje zvonika je pravougaone osnove, sa glavnim ulazom na zapadnoj fasadi i sporednim, južnim, kojem se prilazi sa terase. Iznad venca prizemlja dolazi do zakošenja i svođenja pravougaone osnove na osmougaonu, tako da su strane osmougla nejednake.^[20] Prvi sprat ima po jedan uzan, izdužen, polukružno završen prozor sa tri strane, dok su sa severne strane vrata koja vode u unutrašnjost zvonika. Sudeći po sačuvanim kamenim konzolicama i ostacima drvene konstrukcije za nošenje zvona, tavanice u zvoniku su bile drvene i najverovatnije povezane drvenim stepeništem. Samo je između prizemlja i gornjih spratova zvonika krstasti svod, izveden od sige.

Na drugom spratu ovalni barokni prozori postavljeni su vertikalno za razliku od njihovog uobičajenog horizontalnog položaja u stambenoj i crkvenoj arhitekturi. Identični prozori nalaze se na crkvi Gospe od Karmena u Perastu. Na trećem spratu nalaze se izduženi, profilisani, polukružno završeni prozori koji po obliku odgovaraju prozorima na zvoniku sv. Nikole u Perastu.^[21] Loža za zvona je neobično izvedena, ima uže strane osmougla pune, dok su šire strane otvorene u obliku bifora sa dvojnim stubićima u sredini, a polukružni luci bifora lome se na prelazu od ravni otvora ka zakošenim delovima zvonika. Krov zvonika zidan je od kamena i u donjem delu dekorisan volutama i stilizovanim školjkama, a završen akroterijumom u obliku kugle (crtež 11).

Različiti podeoni venci, pažljivo raspoređeni, ali i prozori na zvoniku, vezani za različite objekte i neobično upotrebljeni, govore o sposobnosti graditelja za uklapanje elemenata koje je imao na raspolaganju sa osećajem za harmoniju i proporcije. Iz natpisa na zapadnoj fasadi zvonika može se zaključiti da je Andrija započeo, a Vicko Zmajević završio gradnju zvonika.^[22] Moguće je da je prekid u gradnji nastao na nivou lože za zvona jer se iznad venca trećeg sprata primećuje upotreba druge vrste kamena i većih blokova.

Vrt

U kotorskom katastru je zabeleženo u drugoj polovini devetnaestog veka da imanje naslednika arhiepiskopa Vicka Zmajevića čine ruševina, vrt, crkva, pašnjak i voda. Ruševina se svakako odnosi na palatu, crkva na crkvu Gospe od Rozarija, a pašnjak na već tada zapušten gornji vrt (slika 2). Iza palate, na mestu gde je sada magistrala, nalazio se veliki rezervoar za vodu, u katastru označen kao voda. Kako su sve važnije ulice u gradu bile utvrđene jer grad nije imao utvrđene zidine, tako su i imanja u Perastu bila ograđena visokim zidovima. Ogradni zid vrta Zmajevića bila je suhomeđa na steni čiji je veliki deo očuvan i ispod i iznad magistrale (slika 5). Između dva krševita dela danas se vide ostaci nekadašnjih međa, staza, pitomih biljaka. Gornja granica vrta bi mogla biti Spila, tajanstveno mesto, stalni izvor slatke vode na steni (slika 6). Ova voda, po kazivanju Peraštana, sprovođena je do same palate. Uz palatu, sa zadnje strane i uz sam južni zid nalazile su se jaže, otvoreni rezervoari za vodu gde se skupljala kišnica koja se mogla koristiti za navodnjavanje okolnih vrtova. Vrt Zmajevića bio je uređen po baroknoj koncepciji, što potvrđuje i Koronelijev plan Perasta (slika 1). Poznato je da je Koroneli plan izradio prema izveštaju, ali način na koji je vrt prikazao, kao zaokruženu i uređenu celinu (jedinstvenu uz vrt sv. Antuna), svedoči o uređenosti, o nekadašnjem izgledu i značaju ovog vrta. Na žalost, danas se vrt ne doživljava kao celina, jer je gornji njegov deo grubo odsečen od palate provlačenjem magistralnog puta koji je narušio u velikoj meri i neposrednu okolinu palate, jer su prilikom miniranja razrušene nekadašnje međe i stepeništa. Tako se nekadašnji savršen sklad između građenog i prirodnog danas samo naslućuje.

Opis palate

Palata se nalazi u središtu imanja, na stenama. Na južnoj strani uz palatu je strma provalija iznad koje se okomito uzdižu stene uklopljene u zid terase zvonika i crkve. Uz severni zid palate nalazi se jedna prostorija osnove trapezoidnog oblika koja je takođe oslonjena na stene, dok se deo prema moru nalazi iznad udubljenja u steni, tzv. "pećine". Srasla sa terenom, kao da izrasta iz stena, palata je građena od lokalnog kamena. Izbačeni deo, prema moru, niži je za jedan sprat od zadnjeg dela palate i završavao se verovatno krovnom terasom. Izduženi, zadnji deo palate okrenut prema brdu, završavao se jednovodnim krovom. Podnožje ovog zadnjeg dela čine veoma jaki i visoki podzidi terasa. Velike visinske razlike prouzrokovane gradnjom na litici savlađuju se vešto rešenim, po koncepciji baroknim spoljnim stepeništem, koje predstavlja i važan arhitektonski motiv palate.

Palata u vreme Andrije Zmajevića

Posle polukružno završenog, natkrivenog, baroknog ulaznog portala sa Hristovim monogramom, stepenište "razvedeno na troje" 23 vodi do glavnog ulaza u palatu i do donjeg vrta. Centralni krak stepeništa, čiji se stepenici sužavaju prema vrhu (barokni princip), vodi do nivoa odakle se jedan krak, sa profilisanim stepenicima, penje prema glavnom ulazu a drugi vodi do donjeg vrta.^[24] Donji vrt je ograničen sa istočne strane, prema palati, stenama, a ispod pročelja palate postoji jedno udubljenje u steni – "pećina", u koju se može ući iz vrta. U dnu pećine nalaze se ostaci oltara zidanog opekom, a njena desna strana delom je zidana.^[25] Stepenišni krak koji vodi do ulaza u palatu postavljen je iznad ove pećine. Stepenište se posle glavnog ulaza nastavlja prema ulazu u severno krilo palate. Ovo izuzetno stepenište, izgrađeno na nepristupačnom stenovitom terenu, iznad pećine, očaravalo je posetioce toliko da su palatu nazivali dvorcem.

Kroz jednostavan glavni ulaz, postavljen u osu pećine, ulazi se u zasvedeno predvorje. U jednom uglu predvorja nalazi se otvor bistijerne. Bočni zidovi imaju po jedan prozor, s tim što je onaj na severnoj strani zazidan i pretvoren u otvor za puškarnicu. Na unutrašnjoj strani zida pročelja nalaze se dve niše (jedna je sa puškarnicom), koje su verovatno služile kao polica i umivaonik. Čitava ova organizacija podseća veoma na organizaciju dubrovačkih palata.^[26] Predvorje ima upola manju površinu od sledećih spratova i njegov zadnji zid oslonjen je na stenu (crtež 2). Centralno postavljeno kameno stepenište, u steni, slične profilacije kao stepenište koje vodi do glavnog ulaza, vodi do ulaza u jednu izduženu zasvedenu podrumsku prostoriju i ovaj ulaz je na nižem nivou od ostalog dela I sprata. "Podrum" je uklesan u stenu, u obradi poda i zadnjeg zida stenovit teren je iskorišćen u najvećoj meri, dok je svod izveden od kamena. Uz visoko postavljen bočni prozor sa rešetkama nalazi se puškarnica, dok su tri prozora okrenuta ka moru zazidana. Ispred ovih zazidanih prozora je zid podzida terase gornjeg sprata, na udaljenosti otprilike 1,50 m, koji u visini prozora podruma ima male okuluse (puškarnice?). Ovakav jedan okulus se nalazi i na južnom zidu podzida. Postavlja se pitanje koja je funkcija okulusa pošto nema ostataka nekakvog ulaza u ovu moguću prostoriju (crtež 3).

Pod prvog sprata isturenog dela palate je jednim delom na steni i to je niži deo, prema podrumu, i drugim delom iznad svoda prizemlja. Ova prostorija ima po jedan prozor bočno i dva na prednjoj strani i taj se raspored nastavlja kroz sve sledeće spratove. Na svim spratovima sačuvane su i konzolice koje su nosile međuspratnu konstrukciju, kao i pravilno raspoređene puškarnice između ili ispod prozora. Skoro svi prozori palate karakteristični su po klupama uzidanim u parapet.^[27] Posebno su interesantni prozori na prvom spratu isturenog dela palate jer su u prostoru parapeta otkriveni ostaci nekadašnjeg poda - male rozikaste i bele ploče naizmenično postavljene u šah poretku. U uglu ove dvorane ostaci maltera ukazuju na zatvoreno drveno jednokrako stepenište prislonjeno uz južni zid. Na istočnom zidu, na svim spratovima, jasno se uočavaju naknadno ubačena vrata, a iznad vrata na poslednjem spratu nalazi se nadvratni rasteretni luk od pločastog kamena čiji ključni kamen predstavlja konzola oblika pramca broda (još jedna takva konzola nalazi se u lapidarijumu na Gospi od Škrpjela).^[28] Po određenim ostacima pretpostavlja se da se deo palate prema moru završavao krovnom terasom sa balustradama.^[29]

U severno krilo, koje je od pročelja palate više za dve spratne visine (ako računamo i pećinu sa bistijernom, tri), ulazilo se sa spoljne strane preko velikog broja stepenika prolazeći pored glavnog ulaza. Ulaz u severno krilo ima na nadvratniku natpis XPUS NOBISCVM STATE što označava ulaznu dvoranu, sudeći po istom ovakvom natpisu koji se nalazi i na ulazu u svečanu dvoranu palate Visković. Po pričama Peraštana očuvalo se mišljenje da je kroz ovaj ulaz ulazio narod, da bi se poklonio biskupu i produžio ka gornjem vrtu preko stepeništa koje vodi iz ove dvorane do zadnjeg ulaza. "Biskupski presto", neobična klupa isklesana u steni, nalazi se u uglu ove prostorije.

Uz severni zid dvorane, koji je do nivoa prvog sprata zidan kao fasadni, nalazi se jedna mala prizemna prostorija osnove trapezoidnog oblika za koju se smatra da je u vreme Andrije Zmajevića služila kao kuhinja.

Iz ulazne dvorane, kroz naknadno ubačena vrata u južnom zidu, ulazi se u svečanu dvoranu, kućnu kapelu. Sama osnova ove prostorije ima raspored kapele. Sa tri strane nalaze se vrata, dok je na istočnoj niša sa polukružnim svodom, oltarskim prostorom. To je raspored koji je napravio Andrija Zmajević. Čitava ova prostorija bila je oslikana. Oslikavanje palate je kao što sam pomenula najverovatnije bilo povereno peraškom slikaru Tripu Kokolji.^[30] U niši, oltarskom prostoru, bilo je naslikano dvoje mučenika, svetac i svetica. Zidovi su bili oslikani po ugledu na Veronezeovo slikarstvo: između naslikanih polustubova i balustrada bili su prikazani "najlepši prizori Mletaka."31 Na zapadnom zidu se vide, zbog vlage i nezaštićenosti veoma izbledeli, balusteri, crkva i zvonik. Na donjem delu istočnog zida naslikane su podne ružičaste i bele ploče u rasporedu šah polja.^[32] Iz ove kapele u zapadno krilo vode najdekorativnije obrađena vrata palate, a ipak sa okvirom sastavljenim od spolija, nepravilno uklopljenih, čija je profilacija ista kao na crkvi Gospe od Karmena. Vrata iz kućne kapele vode i u otvorenu zasvedenu lođu. Svod je bio oslikan verovatno po uzoru na dubrovačke lođe, a danas se vide ostaci ovog slikarstva, jedan puto, zmaj, dekorativni elementi u simetričnom rasporedu. Iz lođe se pruža pogled na Verige, sv. Nedelju i izlaz iz zaliva, a njeni lučni otvori vode na terasu.

Za prelazak iz prizemlja palate na prvi sprat, koristilo se stepenište u delu prema moru i kameno stepenište iznad kućne kapele. Ovaj sprat ima vrata prema vrtu i ponovljen raspored vrata koja vode iz centralne prostorije ka krilima (crtež 5). Kao i na isturenom delu palate, i na zidovima krila nalazimo puškarnice, ali drugačijeg tipa. Prema moru, to su skrivene puškarnice koje se veoma teško primećuju na fasadi, dok su u unutrašnjosti to piramidalni otvori pokriveni jednim slojem maltera.

Na drugom spratu, organizacija palate se donekle menja. Ovaj sprat je imao značajnu funkciju jer dvoja vrata vode na veliku krovnu terasu a južno krilo ima mali renesansni balkon i po dva prozora i na zapadnom i na istočnom zidu. Na balkonu se nalaze jedini balusteri na fasadi, iako ima dosta naznaka da ih je možda bilo i na krovnoj terasi. Na ovaj sprat, kao i na potkrovlje vodilo je veoma strmo drveno stepenište, postavljeno uz severni zid palate (crtež 6).

Potkrovlje je orijentisano prema brdu, a raspored otvora je takav da svakom delu palate odgovara po jedan kružno završen renesansni prozor između dve puškarnice, dok su na jugoistoku vrata (kao ona na zvoniku) vodila na kulu stražaru sa puškarnicama.

Natpisi

Kao što je već pomenuto, Andrija Zmajević je sakupljao stare latinske i grčke natpise i donosio ih, naročito iz Risna u Perast. Na pročelju palate, pored centralnog ulaza, nalazimo jedan rimski cipus ugrađen u zid fasade. U predvorju, u lukovima ispod svoda nalaze se niše u koje su nekada bile, po svedočenju Peraštana, postavljene spolije.^[33]

Na prozorskim okvirima prvog i drugog sprata dela palate prema moru, uklesani su natpisi na latinskom jeziku (slika 3). Njihov položaj je takav da se mogu čitati iz donjeg vrta i tokom kretanja spoljašnjim stepeništem prema severnom krilu. Na svakom prozoru natpisi na natprozorniku i potprozorniku čine par, a svaki par sadrži neku moralnu pouku: NIMIVM FVGITO – PARVO GAVDET (Što je previše izbegavaj - Malenome se raduj), TEMPORI CEDE – PRINCIPIS OBSTA (Popusti pred vremenom - Počecima se usprotivi), ACCIPIENS REDDE – HABENS GRATIFICAR (Primajući daje - Imajući zahvaljuje).^[34] Na ulazu u severno krilo, na nadvratniku, nalazi se natpis XPUS NOBISCVM STATE koji se može naći i na drugim peraškim palatama kao na ulazu u veliku dvoranu palate Visković.

Iznad prozora II sprata pročelja Andrija Zmajević je između dve rozete postavio natpis:

A M D G
ANDREAS ZMAJEVICH
PHIL AC SAC THEOL
DOCTOR ET MAGISTER
SCTI GEROGII ABBAS
EXTVXIT A
DNI MDCLXIV 35

Iznad natpisa je grb Zmajevića.

Hronologija gradnje

Centralna organizacija spolja sa izbačenim pročeljem sa porodičnim grbom i natpisom, izrastanje palate iz stena, sa pećinama i liticama, kao i izuzetno barokno stepenište, ostavljaju utisak kao da je palata nastala u jednom dahu, po baroknoj koncepciji. U unutrašnjosti, i pored glavne centralne ose, ova palata nema jedinstvenu koncepciju jer je sukcesivno građena, u fazama. Proučavanjem palate, načina zidanja, ostataka otvora, došlo se do zaključka da je građena u nekoliko faza, ali da sa sigurnošću možemo izdvojiti tri. Ove faze podrazumevaju ne samo dograđivanje već i promene namena određenih delova palate. Od odbrambene kule, preko kuće do raskošne palate, sa transformacijama kapela.

I faza (skice 1,4,5)

Najstariji delovi palate su onaj prema moru i mala prizemna prostorija trapezoidne osnove uz severni zid palate. To su baš oni delovi za koje se u literaturi kaže da su poslednji nastali.

Na osnovu načina zidanja, ostataka zazidanih otvora i tragova dvovodnog krova na istočnom zidu dela palate prema moru, zaključujemo da ovaj istureni deo palate predstavlja najstariju fazu njene izgradnje.^[36] Tako je deo palate prema moru prvobitno bio samostalan objekat kvadratne osnove veličine približno 6/6 m. Bio je podignut na steni, na nepristupačnom terenu, iznad pomenute pećine. U dnu ove pećine, dubine 3,5 i visine 2,90 m, nalazi se ostatak oltara što ukazuje na nekadašnju kapelu u steni.^[37] Iznad kapele, ovaj objekat je imao prizemlje, dva sprata i potkrovlje. Na svim spratovima vide se sistematizovano raspoređene puškarnice između ili ispod prozora, a na poslednjem spratu i veći otvori sa okulusima na fasadi, po jedan na južnoj i severnoj strani i dva na istočnoj, verovatno za određenu vrstu topova.^[38] Okulusi i puškarnice na istočnom zidu su u kasnijim pregradnjama zazidani. Kuća je imala dvovodan krov. Spratne visine prvobitne kule razlikovale su se od onih koje danas možemo da uočimo (koje su posledica ujednačavanja spratnih visina starijih i novijih delova palate posle dogradnji). Ova kuća je imala veliku bistijernu ispod prizemlja, a povezana je i sa pomenutom pravougaonom zasvedenom prostorijom u steni.^[39] Pošto je ulaz u ovu prostoriju na nižem nivou od ostalog dela prvog sprata i kameno stepenište vodi do tog nivoa, moguće je da je stepenište bilo prvobitno namenjeno ulazu u zasvedenu prostoriju, a ne na I sprat, odnosno da je "podrum" stariji od kule i da je verovatno kasnijim adaptacijama kule prilagođen stambenoj nameni. Osim toga, svod podruma je izveden od kamena za razliku od svih ostalih svodova u palati i zvoniku. Iznad svoda, u prizemlju palate (u lođi i kućnoj kapeli), nalazimo ostatke zidova i poda od nabijene zemlje. Sve ovo upućuje na zaključak da bi ta zasvedena prostorija mogla prethoditi izgradnji palate i da je imala fortifikacioni karakter.

Gradnja na nepristupačnom terenu, sistematizovane puškarnice, velika bistijerna i veza sa dobro branjenom, izolovanom zasvedenom prostorijom navode na zaključak da je deo palate prema moru nekada bio odbrambena kula koja je mogla imati i stambenu funkciju.

Prostorija uz severni zid palate je trapezoidnog, nepravilnog oblika i ima na istočnoj strani nišu u steni. Na njenom južnom zidu (severni zid palate), koji je jednim delom stena, vide se ostaci ulaznih vrata sa kružnim otvorom za rozetu i prozor. Ovi elementi ukazuju na mogućnost da je i ovo nekada bila kapelica. Kapelica ima nepravilan oblik uslovljen u velikoj meri terenom, ali je pretrpela i neke izmene na šta ukazuju i ostaci jednog zida uz sadašnji istočni zid, kao i veliki prozor na severnom zidu koji je iz kasnijeg vremena. Fasadni zidovi kapelice su pažljivo zidani.

Prostor ispred kapelice, na južnoj strani, jeste terasa na prirodnom terenu i prilazilo joj se stazom koja je vodila pored kule. Ovaj put koji povezuje kapelu u steni i staru kapelu, nastavljao se verovatno do Spile.

II faza (skice 2, 6)

Na osnovu načina zidanja, ostataka zazidanih otvora na zidovima koji dele centralni deo palate od krila, uzidane krovne konzole (koja je nosila kameni oluk) na spoju dela palate prema moru i južnog krila, zaključujemo da drugu fazu izgradnje palate predstavlja dogradnja kule, njen produžetak prema brdu. Istovremeno se formira jedna otvorena, popločana terasa između stare kapele i palate. Terasa je bila ograničena prema brdu stenom, dok je napred bila otvorena prema moru. Moguće je da u ovom periodu ta stara kapela gubi kultnu funkciju. Na severnom i južnom zidu dograđenog dela danas se zapažaju zazidana vrata i prozori koji spadaju u ovu fazu. Kuća i u toj fazi ima dvovodan krov. Moguće je da se već tada izjednačavaju spratne visine između dograđenog i starog dela. Ovo je verovatno period posle peraškog boja, a sigurno pre Andrije Zmajevića, tj. pre 1664. godine.^[40]

III faza (skica 3)

U treću fazu spada proširenje palate krilima i objedinjavanje starijih delova palate u jedinstvenu celinu. Severno krilo spaja palatu i staru kapelicu i zatvara terasu. Prilaz ovom severnom krilu ostvaruje se preko niza stepenica. Kapelica postaje kuhinja, a terasa svečana dvorana. Formira se kućna kapela u centralnoj prostoriji palate. Takođe, otvaraju se vrata i formira stepenište koje vodi iz ulazne dvorane u zadnji vrt. U prizemlju južnog krila gradi se lođa sa lučnim otvorima i svodom, a u delu prema moru svod predvorja. Povećava se visina centralnog dela palate i formira terasa na isturenom delu prema moru. Ujednačavaju se visine spratova.^[41] Zaziđuju se neki otvori iz druge faze dok se neki pretvaraju u niše. Otvaraju se nova vrata koja spajaju krila palate, urezuju se natpisi na natprozornike i potprozornike i ugrađuju spolije, najverovatnije iz Risna, u fasadni zid. Na pročelje Andrija Zmajević postavlja porodični grb i natpis koji ukazuje na 1664. godinu kao godinu izgradnje palate. Ovim dogradnjama palata ne samo da dobija monumentalni izgled već i celovitost kao da je izgrađena u jednom dahu. U ovo vreme se grade i terase ispred lođe i ispred severnog krila. Zidanje terase i podzida ispred lođe je dovelo do zaziđivanja prozora zasvedene prostorije.

Kasnije, usled opasnosti od Turaka (Risan su osvojili Venecijanci 1687), neki prozori palate, naročito na severnoj strani, zaziđuju se i pretvaraju u puškarnice.

Sukcesivno građenje objašnjava neobičnu organizaciju palate iz vremena Andrije Zmajevića, veliki broj fasadnih zidova i zazidanih prozora i vrata u unutrašnjosti palate. Na objašnjenje organizacije palate iz vremena Andrije Zmajevića može uticati i podatak da su Zmajevići imali i kuću na obali.

Značaj palate Zmajević

Danas je palata Zmajević u ruševinama, jedinstvo teško izvučenih vrtova iz krša i palate uništeno je provlačenjem magistralnog puta Kotor Risan. Dominantan položaj palate izgubio se gradnjom na susednim parcelama, prema Risnu potpunim menjanjem karakteristika pejzaža, a prema Kotoru dogradnjama.

Ipak, i u tako ruševnom stanju, sa uništenom neposrednom vezom sa okolnim vrtovima, palata Zmajević i dalje svojom arhitekturom snažno utiče na formiranje slike grada i na identitet Perasta. U dosadašnjim izvorima najviše se pominje značaj palate zbog ljudi koji su je gradili i u njoj živeli: Andrije, Vicka i Matije Zmajevića. Ovim istraživanjem otkrivene su neke osobenosti ove palate koje u velikoj meri povećavaju njen značaj. Razvoj palate u nekoliko faza (bar tri) pomera početke njenog građenja u nazad i to je značajan podatak za razvoj Perasta. Važna odbrambena uloga palate vidi se kroz sve faze razvoja, pa tako od mogućeg odbrambenog punkta i kule, možemo da pratimo, zajedno sa razvojem palate, i razvoj različitih tipova puškarnica, otvora za topove, kula stražara.

Osim važne odbrambene uloge, palata je imala i nekoliko kultnih mesta. Kapela u steni, zatim moguća kapela na mestu kasnije kuhinje, zatim u vreme Andrije Zmajevića kućna kapela i crkva Gospe od Rozarija.

U unutrašnjosti palate sačuvano je više ostataka Kokoljinog slikarstva nego što se u dosadašnjim izvorima smatralo. Ovo slikarstvo značajno je kao početak iluzionističkog slikarstva u Boki, ali i kao važan deo Kokoljinog slikarstva koji povezuje slikarstvo Gospe od Škrpjela i sv. Ane.

Palata predstavlja celinu sa zvonikom i kapelom i ta se celina i danas snažno oseća kroz njihov položaj i arhitekturu. Palata je građena od lokalnog kamena, fundirana na stenama i taj specifičan teren kao i prožimanje prirodnog i građenog čine njenu arhitekturu tako izuzetnom. Okolni vrtovi, danas skoro potpuno uništeni, činili su nerazdvojnu celinu sa palatom, protežući se do Spile, izvora vode na steni. Sprovođenje ove vode do otvorenih jaža uz palatu predstavlja izuzetno tehničko rešenje.

Ono što je značajno za palatu je da njena veličanstvenost, i pored različitih uticaja, nije rezultat jednog uvezenog tipa, već sukcesivnog građenja i veštog prilagođavanja starijih objekata, njihovih dogradnji i sposobnosti graditelja za formiranje jedne celovite arhitekture. Kao što su teren i stariji objekti iskorišćeni u najvećoj meri, tako se i u detaljima često primećuje da su nastajali od spolija, često nepravilno uklopljenih ili okrenutih na neočekivan način. To svedoči o sposobnosti Andrije Zmajevića (i njegovog arhitekte, ako ga je imao) da ono što je imao iskoristi na najbolji način, sa finim osećajem za harmoniju i proporcije.

Istraživanje palate Zmajević u Perastu ukazuje na još uvek veliki broj podataka za rekonstrukciju ovog značajnog spomenika kulture, koji godinama propada.

Situacija kapela sv. Krsta Ulaz palata zvonik crkva Gospe od Rozarija-mauzolej Zmajevića kameni krst susedna kuća

Osnova prizemlja palate Osnova prvog sprata kule Osnova predvorja

Osnova drugog sprata palate Osnova prvog sprata palate

Poprečni presek kroz centralni deo palate Poprečni presek kroz južno krilo

Južni izgled Severni izgled

Izgled prema moru palate Zmajević, crkve Gospe od Rozarija i zvonika

Prikaz palate Zmajević na Kornelijevom planu Perasta iz 1688. godine	Palata 1909. godine

Zazidani prozor na severnoj fasadi	Detalj slikarstva u lođi-zmaj

Spila-izvor vode u steni	Suhomeđa na steni-ogradni zid imanja (detalj)

Zapadni izgled palate Zmajević, crkve Gospe od Rozarija i zvonika

Fusnote

1 Ovu godinu navodi Pavao Butorac prema podatku iz Kotorskog sudskog arhiva, Pavao Butorac, Kulturna povijest grada Perasta, Perast, 1999, 120

2 U nekim izvorima nalazi se kao godina rođenja i 1628. godina.

3 Fasade palate Kongregacije radili su Bernini i Boromini, a boravak u Rimu sigurno je uticao na formiranje Andrije Zmajevića.

4 Opis rukopisa Julija Balovića u Analisti hroničari biografi, Cetinje 1996, 191

5 Ovo učešće u izgradnji veoma je značajno za istraživanje palate jer se na palati javljaju identični elementi kao na ovim objektima.

6 Poznatim evropskim starinarima Andrija Zmajević slao je prepise nekih starih natpisa i crteže spolija. Vidi, Miroslav Pantić Književnost na tlu Crne Gore i Boke Kotorske od XVI do XVII veka, Beograd, 1990.

7 Delo je radio u tri verzije, osnovna je bila na “slovinskom" jeziku, ilustrovana crtežima od kojih se za jedan deo smatra da su delo Andrije Zmajevića.

8 O životu Matije Zmajevića su pisali Pavao Butorac, don Gracija Brajković, dr. Miloš Milošević i drugi.

9 Matija je imao tri ćerke, dve su živele u dominikanskom samostanu sv. Pavla u Kotoru, a treća je posle udaje za konta Burovića prešla da živi u Herceg Novom.

10 1965. godine palata postaje društvena imovina, a zatim vlasništvo Filološkog fakulteta iz Beograda. 2001. palata prelazi u privatno vlasništvo i celina palate, zvonika i crkve se definitivno i funkcionalno razbija.

11 Ovom prilikom zahvaljujem se Regionalnom zavodu za zaštitu spomenika kulture Kotor koji mi je ustupio pomenutu dokumentaciju. Tehnička dokumentacija Zavoda mi je služila kao polazna osnova u istraživanju.

12 Cvito Fisković, Boka Kotorska u akvarelima Fedora Karačaja iz prve polovice 19. stoljeća, Spomenik SANU CXXVII, Beograd 1986, 224,225

13 Postoji nekoliko tumačenja za naziv ulice koja od kapele sv. Krsta vodi do zvonika i crkve Gospe od Rozarija, jedan od naziva je ulica Stipčića. Vidi, P. Butorac, n. d. 119

14 Kapela sv. Krsta sagrađena je u XVII veku. Njen položaj je karakterističan, jer se na početku pojedinih, važnijih ulica u Perastu nalazi ili kapela ili neki znak kao što je krst od kamena ili kugla. Ova kapela je verovatno imala u početku drugačiji izgled što se vidi po slogu kamena na glavnoj fasadi. U kapelici se nalazi kameni krst. Krov je dvovodni sa preslicom za zvono.

15 Butorac daje objašnjenje za položaj ovog krsta i kapelice sv. Krsta vezujući ih za crkvena prikazanja koja su u Perastu napuštena tokom XIX veka. “Kameni ovisoki i prostrani podij ispred kapelice na Počiljutu, kao i onaj manji ispred Bronzine kapelice, kraj velikih kamenih križeva, sigurno su služili za ova dramatska prikazivanja. Lako da se do položaja ispred kuće Širovića, gdje je drugi kameni križ u ulici Ružarija, razvijala povorka na spomen Kristova uzlaza na Kalvariju." Butorac, nav. djelo, 350

16 Na terasi se vidi da je zakošeni deo zida dodat, na osnovu detalja venca. Nekadašnji zid je išao uz južni zid crkve.

17 Porodica Zmajević pripadala je kazadi Peroević čiji su simbol dva prekrštena pera.

18 Ovakve ploče bile su i u palati i u zvoniku, a dimenzije su 7,5‑/7,5 sm, 16/16 cm i 30/30 cm.

19 Smatra se da je sliku za oltar (sa temom Gospe od Rozarija) radio Tripo Kokolja.

20 Prizemlje i I sprat odvojeni su jako naglašenim podeonim vencem, karakterističnim za fortifikacionu arhitekturu. Venci slični ovom nalaze se na podzidima platoa i palate, i to je jedan od elemenata koji objedinjuje arhitekturu kompleksa.

21 Detaljnijom uporednom analizom arhitekture Perasta moglo bi se doći do zanimljivih zaključaka vezanih za način na koji se gradilo, nabavku materijala, kombinaciju elemenata.

22 Natpis na zapadnoj fasadi zvonika (preuzeto iz P.Butorac, n. d. 417): ANDREAS ZMAJEVICH ARCH ANTIBARENSIS PRIMAS ... AN MDC ...NO CAMPANARIVM ... REINCEPIT PIETAS PATRVI PERFECIT AMOR NEPOTIS AC HAEREDIS VINCT ... ZMAJEVICH PHIL AC SAC THEOL. DOC. ABB. S. GEORG. AN MDC ... NO

23 P. Butorac, nav. djelo. 423

24 Stepenište je u velikoj meri uništeno i razrušeno u vreme I svetskog rata, kada su Austrijanci iskoristili stepenike za pravljenje prilaza sanatorijumu za bolesnike od tuberkuloze. Vidi, P. Butorac, nav. djelo. 118, 423 - 424.

25 Ovaj zid predstavlja severni zid velike bistijerne.

26 Vidi, Duško Živanović, Dubrovačke kuće i polače, Beograd, Srpska Akademija nauka i umetnosti, 2000. Posebno deo o dubrovačkim palatama sa predvorjem, dvoranicom i dvoranom.

27 Na prozorima postavljenim u vreme Andrije Zmajevića, ove klupe imaju fino profilisana sedišta.

28 Ovaj sprat nema konzolice već su bordunali nalegali na bočne zidove, a jedna središnja greda na pomenute konzole u obliku pramca broda. Preko ovih greda bile su postavljene grede paralelno pročelju, a preko greda daske i iznad jedna vrsta teraca debljine 15 cm.

29 Deo palate prema moru završava se horizontalnim vencem, na čijoj se gornjoj površini zapažaju plitka kružna udubljenja na pravilnim razmacima. Na fasadnom zidu zadnjeg dela palate, iznad ovog venca, udubljenja u zidu mogla bi odgovarati nekadašnjem položaju ograde. Na osnovu ovih ostataka može se pretpostaviti da je iznad poslednjeg sprata isturenog dela bila terasa i da je imala ogradu sa balustradama. U pisanim izvorima se ne pominje ni terasa ni ograda, a na Karačajevim akvarelima izgleda kao da je na tom mestu postojao krov. Butorac pominje zabatni zid iznad krovnog venca na Biskupiji, P. Butorac, n. d. 428

30 Za Tripa Kokolju se sa sigurnošću ne može tvrditi gde se školovao, da li u Rimu ili Veneciji, s obzirom na veze Perasta sa Venecijom, ali i Andrije Zmajevića sa Rimom. Slikarstvo Tripa Kokolje na Gospi od Škrpjela vezano je za Andrijin Ljetopis crkovni, a svakako je i temu oslikavanja palate odredio Andrija Zmajević.

31 Zanimljivo je uporediti ovo slikarstvo sa slikarstvom u Paladijevoj vili Barbaro u Trevizu.

32 Ovaj podatak može nešto da govori i o podovima najsvečanijih prostorija u palati, jer takve podove nalazimo i u zvoniku i u kapeli, ali i u parapetu nekih prozora palate.

33 Butorac pominje da su se na fasadi nalazili stari rimski natpisi, ali ne navodi njihov položaj, P. Butorac, nav. djelo. 424

34 Prevodi su preuzeti iz knjige Pavla Butorca Kulturna povijest grada Perasta, 424, a za prevod natpisa ACCIPIENS REDDE – HABENS GRATIFICAR, zahvalnost dugujem don Antonu Belanu.

35 P. Butorac, nav. djelo. 423

36 To je najstarija faza koja se može jasno izdvojiti.

37 U dosadašnjim izvorima nema pomena ove kapele.

38 Na ovom, poslednjem spratu, prozori su naknadno ubačeni, podignuti za dva reda kamena. Ovi prozori su novijeg tipa, sa profilisanim okvirom, nalazimo ih na krilima palate i na poslednjem spratu kule (poslednja faza palate), pa ne možemo sa sigurnošću tvrditi kakvi su pre njih na tim mestima stajali.

39 Po položaju, obliku i načinu građenja zasvedena prostorija je imala odbrambenu ulogu u toj najstarijoj fazi.

40 Zna se da je u vreme peraškog boja bilo 9 kula u Perastu i da je jedna bila kula Zmajevića ili Hercegovića. Najstarija faza palate Zmajević, odbrambena kula, mogla bi biti baš ta kula Zmajevića. U tom slučaju bi druga faza gradnje se mogla desiti između 1654. i 1664. Ako se prihvati tvrdnja da je kula Zmajevića kuća ispod kapele Gospe od Rozarija onda je u vreme peraškog boja palata Zmajević već mogla biti u II fazi.

41 Prvo je građeno severno krilo, a zatim južno, a po izgradnji južnog krila izjednačene su visine. Na to ukazuju dva reda konzolica koje su nosile međuspratnu konstrukciju na istočnom zidu severnog krila i centralnog dela palate.

Katarina Lisavac
Summary

The Zmajevic palace, with the bell-tower and the church Gospa od Rozarija, although ruined, still dominates the northwest part of Perast. It owes its specific organization to its builder Andrija Zmajevic (1624 - 1694), to his education in Rome, his interests in antique culture, position in church hierarchy, contacts with the builders his contemporaries, as well as the historical circumstances that led to his spending most of the lime in Perast while being the Archbishop of Bar.

Below and above the palace situated in the very heart of the vast Zmajevic property once there was the cascade baroque garden surrounded by the high walls. The garden extended to Spila, one of the rare fresh water springs, on the foot of the cliff. From that point the water was carried to the palace. Unfortunately, the construction of the main road through Perast split the complex cutting the upper part of the garden off the palace thus ruining the unity of architecture and surrounding landscape.

The palace, built on the cliffs and of local stone, represents an exceptional constructive solution. The symmetrical organization of the palace with the protruding central part built above the cave, with the wings on the strong supporting walls and magnificent external staircase, seems as if it had been built in a single attempt. This research shows, however, that its construction had been carried out in several phases. The main three, dealt with in this paper are: building of the defense tower and the old chapel, today integral parts of the palace (first phase), construction of the extension of the tower towards the mount (second phase) and building of the north and south wings that turned the already existing parts into a harmonic whole (third phase). Certain parts of the palace, the cave and the vaulted chamber, are likely to have been built at an earlier date (preceding the above mentioned phases) and were used for the cult and fortification purposes.

The last phase of the construction of the palace was ideated by Andrija Zmajevic when the older parts were skillfully used and united in order to form representative residence, complex including palace, bell-tower, church and large baroque garden. At that time palace got the decorated vaulted loggia, house chapel, entrance hall and spacious roof terrace. The fresco decoration of the palace, remarkable as one of the first examples of illusionistic painting in Boka Kotorska, was carried out by the famous baroque painter Tripo Kokoqa whose Maecenas was Andrija Zmajevic.

(Prevod autora)

// Zemlja / Povijest / Ljudi / Duhovnost / Umjetnost //
[ Promjena pisma | Pretraživanje | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]

© 2001-2003. "Projekat Rastko - Biblioteka srpske kulture na Internetu"; Tehnologije, izdavaštvo i agencija "Janus"; kao i nosioci pojedinačnih autorskih prava. Nijedan dio ovog sajta ne smije se umnožavati ili prenositi bez prethodne saglasnosti. Za zahtjeve kliknite ovdje.