Nevenka Mitrović

Stara bokeljska periodika
1841-1945

Izložba, Herceg-Novi, 5-17. februar 2003. god.

• Organizator izložbe: Gradska biblioteka i čitaonica Herceg-Novi
• Autor izložbe: Nevenka Mitrović
• Postavka: Biljana Ivanović, Nevenka Mitrović
• Likovna oprema kataloga: Voislav Bulatović
• Štampa: Birokonto Igalo
• Tiraž 300

Boka Kotorska, sa svojom duhovnom i kulturnom prestonicom Kotorom, zbog svojih prirodnih ljepota i izuzetnog geostrateškog položaja, bila je kroz istoriju inspiracija pjesnika i slikara, odredište putnika i putopisaca, neiscrpna tema istraživača i naučnika različitih interesovanja, ali na žalost uvijek u žiži interesovanja mnogobrojnih osvajača. Na toj svojevrsnoj istorijskoj pozornici smjenjivale su se tuđinske vlasti, dolazile i odlazile vojske, prolazilo na stotine “velikih i malih ljudi” , a Boka je opstajala, uvijek svoja. Samo su kulturni i civilizacijski uticaji ovdje nalazili pogodno tlo. Upravo stoga nametnula se okruženju kao sinonim pomorstva, duhovnosti i kulture.

“Boka Kotorska, kao rijetko koji kraj jadranskog primorja, čuva na čitavoj svojoj teritoriji ostatke ljudske civilizacije i kulture iz raznih epoha istorijskog bitisanja. Ovim krajevima, odzvanjala je pjesma jasne i elegantne riječi sa vizantijskih spomenika, ozarivao nas sjaj umilnog lica sa srpske freske, oduševljavao nas proizvod mletačke kičice i eho njihovih orgulja i zvona” napisao je Bokelj, zavičajni istraživač pok. Maksim Zloković.

I uprkos ratovima, pustošenjima, prirodnim stihijama, ali i ljudskom nemaru, do naših dana sačuvan je veliki broj istorijskih spomenika: crkava, palata, arhivalija, fresaka, slika, liturgijskih predmeta, inkunabula i uopšte bogatstvo knjižnog fonda. Svakako značajno mjesto u riznici kulturnog blaga ove regije pripada staroj periodici, koja je veoma citirana i nezaobilazna za svakog istraživača Boke Kotorske, ali i nedovoljno poznata široj javnosti.

Pod pojmom serijske publikacije ili periodika podrazumijevamo sve one publikacije koje karakteriše periodičnost izlaženja, kontinuirani niz i numeracija, a to su: novine, revije, listovi, bilteni, odnosno: časopisi, zbornici, godišnjaci, kalendari, almanasi ... Definicija upućuje na formu, no kada se analizira sadržaj, čak samo sa nivoa bibliografskog opisa, otkrivamo suštinu i značaj periodičnih publikacija, koje ilustruju sveukupnost života kroz decenije. Novinska informacija prati svakodnevni život, tekuće događaje u društvu, politici, ekonomiji, kulturi, umjetnosti ..., dok časopisi, zbornici, almanasi dostižu jedan viši nivo i predstavljaju bogate baze naučnih informacija iz istorije, kulturne istorije, umjetnosti ..., koje je neophodno sačuvati od zaborava za nove generacije istraživača.

Veoma značajan preduslov za publikovanje periodičnih publikacija, prije svega dnevnih listova, jeste postojanje štamparije u neposrednom okruženju. Iako je na Cetinju u drugoj polovini 19. vijeka radila Državna štamparija njene usluge nijesu korišćene, jer su austrougarske vlasti jasno stavljale do znanja da ne dozvoljavaju bilo koju vrstu saradnje sa Crnom Gorom. I pored činjenice što su imena trojice Bokelja: Andrije Paltašića (15. v.), Jeronima Zagurovića (16. v.) i Stefana Paštrovića (16. v.) velikim slovima upisana u istoriji štamparstva, prva štamparija u Kotoru radi 1798-1802. god. To je štamparija Frančeska Andreole, koja je štampala knjige, plakate i državne naredbe ćirilicom i latinicom. Tek poslije više od sto godina 1908. god. nekoliko uglednih Bokelja osniva Akcionarsko društvo Bokeljska štamparija u Kotoru. Do 1908. god. u Boki Kotorskoj izlazilo je samo devet naslova periodičnih publikacija, koje su štampane u Dubrovniku, Zadru i Novom Sadu. Osnivanje Bokeljske štamparije predstavlja prekretnicu u razvoju bokeljske publicistike, jer bogatstvo zavičajne periodike jeste značajan pokazatelj stepena kulturnog razvoja regije. Do kraja 1945. god. u Boki Kotorskoj je publikovano više od šezdeset naslova periodike.

Uobičajena periodizacija primjenjuje se i za zavičajnu periodu Boke Kotorske. Prvi period omeđen je 1841. godinom, kada je u Veneciji štampana prva bokeljska periodična publikacija, i 1918. god., zatim period između dva rata 1918-1941. god i ratne godine 1941-1945. godina. Prvi izdavači periodičnih publikacija u Boki Kotorskoj bili su katolička i pravoslavna crkva.

Catalogus cleri in dioecesi catharensi existentis ineunte anno MDCCCXLI (1841) na latinskom jeziku, prva je bokeljska periodična publikacija i predstavlja godišnji izvještaj Kotorske biskupije za 1841. god., štampan najprije u Veneciji, zatim Splitu i Zadru, a od 1908. god. u Kotoru. Izlazio je u kontinuitetu do 1911. god. Od 1896. godine izlazi kao Schematismus seu status personalis et localis dioecesis catharensis i osim uobičajenih podataka o sveštenstvu i radu Kotorske biskupije donosi i tekstove istorijskog sadržaja. Ubrzo nakon osnivanja Bokokotorsko-dubrovačke episkopije 06.11.1870. god. počeo je 1874. god. da izlazi Šematizam Pravoslavne eparhije bokokotorsko-dubrovačke i spičanske u kontinuitetu do 1912. god. Šematizam je štampan u Zadru i Dubrovniku, a od 1908. god. u Kotoru. Sam naziv određuje sadržaj publikacije, koncipiran u nekoliko ustaljenih rubrika. Na sistematičan način prikazana je organizacija episkopije. Šematizam je okupio oko 80 saradnika, od kojih izdvajamo: Sava Nakićenovića, Petra Rafailovića, Đorđa Stratimirovića, Mladena Crnogorčevića, Dionisija Mikovića ... kao autore mnogobrojnih priloga iz istorije pravoslavne crkve i kulturne istorije Boke Kotorske. Naročito su značajni kraći prilozi za proučavanje stare knjige i izradu centralnog kataloga starih ćirilskih knjiga pravoslavnih manastira i crkava u Boki Kotorskoj. I sam urednik episkop Gerasim Petranović objavio je desetak priloga.

Ovaj period karakterišu izvještaji bokeljskih škola. Kotorska gimnazija 1872/1873. god. počinje da publikuje Program C. kr. realnog i velikog gimnazija u Kotoru. To je prva periodična publikacija u Boki Kotorskoj objavljena na narodnom jeziku. Školske 1900/1901. god. mijenja naslov i izlazi kao Izvještaj C. kr. velike gimnazije u Kotoru u kontinuitetu do školske 1912/1913. god. Sadržaj naslova čine školski izvještaji, nastavni programi, ali i prilozi koji imaju naučnu vrijednost. Publikovana su još tri naslova: Programma del’ scuola nautica in Cattaro na italijanskom jeziku 1881-1912. god., Izvještaj srpske moreplovske zakladne škole Bošković – Đurović – Laketić u Srbini kraj Herceg-Novog za 1885. i 1886. god. i Izvještaj privatne djevojačke škole u Kotoru 1909-1914. god.

Krajem 19. i početkom 20. vijeka u modi su književni kalendari. Na Cetinju i u Nikšiću izlazi nekoliko naslova, a kao urednici pojavljuju se Bokelji dr Lazar Tomanović i Stevo Vrčević. Taj trend zahvatio je i Boku Kotorsku, pa se prvo pojavio Il bocchese : lunario catolico e greco per anno 1867 . god. koji je štampan u Dubrovniku. Sveštenik Jovan Šarić iz Kuta 1882. god. i 1883. god. objavljuje kalendar Boka: mali srpsko-narodni zabavnik za srpsku mladež, interesantan jer se prvi put u bokeljskoj periodici pojavljuju literarni prilozi. Dionisije Miković, iguman manastira Banja kod Risna, pjesnik , publicista, etnograf, dobrotvor, autor teoloških rasprava ogledao se i kao urednik dva časopisa. Srpski magazin je izlazio 1896. i 1897. god.. Koncepcijski veoma podsjeća na Srpsko-dalmatinski magazin, a njegov sadržaj čini: patriotska lirika, narodno stvaralaštvo, životopisi znamenitih ličnosti kao i brojni prilozi iz istorije i kulturne prošlosti. Poslije dvanaest godina Miković je pokrenuo drugi naslov Boka: veliki ilustrovani kalendar, koji je izlazio od 1909. god. do 1914. god. U obraćanju čitaocima urednik kaže: “Mjesto Srpskog magazina, evo srpskog kalendara Boka, s jednakom devizom: “Brat je mio koje vjere bio”! Samnom ga uređuju naše jake prosvjetne snage, koje će nadati se je svojim plemenitim radom zadužiti rod na zaslužno vječno priznanje. Uz naučne, istorične i uopće korisne članke, donosiće slike rodoljuba iz sviju staleža, kojih će djela podsticati nas na sve što nam mora biti sveto, uzvišeno i plemenito. Da se potreba što bolje zadovolji molim braću sveštenike, učitelje i sve pismene, da nas pomognu, rasprostiranjem ove knjige, i, da popišu i pošlju iz svojih mjesta što bi vrijedno bilo da se sačuva od zaborava”.

U periodu do 1918. god. izlazila su i tri naslova periodičnih publikacija tipa lista. Dnevni vjesnik 1912. god. izlazio je jedanput ili više puta dnevno i uspješno pratio operacije srbijanske i crnogorske vojske u Balkanskom ratu. Publikovan je 101 broj. Takođe 1912. god. izlazi petnaestodnevno Proljeće: napredni omladinski list. Odmah po osnivanju Akcionarskog društva Bokeljska štamparija 23. januara 1908. god. počinje da izlazi Boka: glasnik za opće interese Bokelja, koji se štampa ćirilicom i latinicom i označava početak bokeljske žurnalistike. Prvi urednik je bio dr Rudolf Sardelić, a izdavač dr Filip Lazarević. List je izlazio sedmično (četvrtkom), a od broja 52 dva puta sedmično (srijedom i subotom). Od 99. broja postaje organ Srpske narodne organizacije u Boki, a uređivanje preuzima Dušan Vukasović. Raspuštanjem ove organizacije list je prestao da izlazi. Poslednji 153. broj izašao je 30. decembra 1909. godine. Na političku orijentaciju lista značajno je uticala cenzura koju je austrijska vlast rigorozno provodila. List je, bez sumnje, uspio da ostvari svoju funkciju informisanja i formiranja javnog mnjenja u Boki Kotorskoj.

U San Francisku, 1901/(VIII)- 1905/(XIII). god. Novljanin Veljko Radojević uređuje list Sloboda, koji je izlazio petnaestodnevno, a izdavač je bila Srpska čitaonica. Takođe, Veljko Radojević izdavač je i urednik lista Srpska nezavisnost, koji je izlazio sedmično počev od 25. marta 1904. god u kontinuitetu do 1908. god. I jedan i drugi list veoma uspješno informišu naše iseljeništvo o stanju u domovini, ali obzirom da je oskudna literatura o bokeljskom iseljeništvu, izvanredna su osnova za istraživanje u smislu rekonstruisanja sveukupnog života i djelovanja Bokelja iseljenika u Americi. Koliko nam je poznato pomenute naslove, iako nekompletne, posjeduje samo Gradska biblioteka i čitaonica Herceg-Novi.

Bokeljsku periodiku međuratnog perioda karakteriše pojavljivanje nekoliko naslova listova koji su bili kratkog daha. To su Peraški prigodni list (Perast, 1933.), Bokeljska zora (Herceg-Novi, 1935.), Bokeški glasnik (Kotor, 1921), Jadranska straža (Đenovići, 1924.), Sokol (Tivat, 1921.) i Soko (Tivat, 1935.). Međutim, višegodišnji kontinuitet uspio je da ostvari list Glas Boke (Kotor, 1932-1941.) čiji je prvi urednik bio Dušan J. Sekulović. Izlazio je sedmično , a publikovano je 414 brojeva. Uspješno je informisao čitaoce o aktuelnim događajima u Boki, ali je donosio i obilje informacija iz svijeta. Značajan je broj priloga iz kulturne prošlosti Boke Kotorske. Osnivanjem Narodnog univerziteta u Kotoru 1934. god pokrenut je Glasnik Narodnog univerziteta, koji je izlazio do 1940. god. a urednik je bio Predrag Kovačević. U časopisu su objavljeni značajni radovi iz kulturne prošlosti Boke Kotorske. Saradnici su bili: Anton Milošević, Niko Luković, Dionisije Miković, Petar Šerović, Dušan Vuksan, Pavao Butorac, Ignjatije Zloković ... Nekoliko naslova, koji su publikovani u međuratnom periodu nijesmo pronašli u bibliotekama sa područja Boke Kotorske, a ni u CNB “Đurđe Crnojević” na Cetinju. To su sledeći naslovi: Parilo(Kotor, 1933.), Peraški prigodni letak (Perast, 1933.), Riječ Boke (Dubrovnik, 1938.), Soko (Tivat, 1935.) i Uznički glasnik (Kotor, 1921.). Kuriozitet je Boka: mali narodni kalendar, koji je uređivao Dionisije Miković, a izdavač je Knjižara Jova Sekulovića u Herceg-Novom. Kalendar je štampan 1921. god. čak u 5 000 primjeraka, od kojih koliko nam je poznato nije sačuvan niti jedan. Ostaje nada da je sačuvan u nekoj privatnoj biblioteci. Postoje fotokopije naslova Rosika (Igalo, 1930-1931.) i Petegola (Kotor, 1927.). Za ovaj period karakterističan je i humoristički list Karampana (Kotor, 1926-1941.), koji je izlazio godišnje.

Ratni uslovi nametnuli su potrebu blagovremenog informisanja kako na oslobođenoj teritoriji tako i na frontu. Otuda dvije vrste periodičnih publikacija ovog perioda: listovi političkih organizacija i partizanskih jedinica. Iz prve skupine izdvajamo Vijesti, koje izdaje Okružni odbor narodnooslobodilačkog fronta Boke u periodu 1944-1945, Mlada Boka: list ujedinjenog saveza antifašističke omladine Boke za period 1944-1945. god., Nova Boka: list narodnooslobodilačkog fronta Boke za 1945. god. i Omladinski bilten okruga Boke za 1944. god. Drugu, mnogo brojniju skupinu, čine listovi partizanskih jedinica. Gotovo svaka četa Prve bokeške brigade izdavala je svoj list. Pomenućemo neke: Orjen (1945.), Osa (1945.), Partizan (1942.), Polet (1945.), Primorac (1945.) i nekoliko izdanja Džepnih novina. Ovi listovi umnožavani su na geštetneru, šapirografu ili na pisaćoj mašini, i mnogi nijesu sačuvani.

Na okupiranoj teritoriji publikovana je neprijateljska štampa. U Kotoru su na italijanskom jeziku u periodu 1941-1943. god. izlazili: Bocche di Cattaro, Notiziario economica bocchese 1942. god. i Poljoprivreda Boke Kotorske, a za vrijeme njemačke okupacije 1944. god. Bokeški vjesnik i Glas Boke.

U promišljanju izložbe Stara bokeljska periodika bila su presudna dva razloga. Želja da ovaj autentični segment kulturne baštine Boke Kotorske približimo široj javnosti i da se sa zahvalnošću podsjetimo na one kulturne i naučne poslenike, koji su dio sebe utkali u ove prave poduhvate, bilo kao urednici, ili kao autori, čiji radovi ispunjavaju na stotine stranica zavičajne periodike. Drugi razlog jeste naš pokušaj da konačno skrenemo pažnju na potrebu istraživanja u smislu kompletiranja naslova i izrade elektronskog centralnog kataloga bokeljske periodike, koji podrazumijeva bibliografski opis po ISBDS-u i analitičku obradu članaka po ISBDA standardu. Takođe, samo izložba, po našem mišljenju, može oko javnosti fokusirati na fizičko stanje dijela pokretnog spomeničkog fonda Boke Kotorske. Krajnje vrijeme je da se preduzmu mjere zaštite i konzervacije, kako bi obezbijedili muzejske primjerke i istovremeno skeniranjem elektronske verzije za buduće korišćenje. To znači dostupnost preko Interneta , odnosno punu afirmaciju bokeljske periodike. Više od 160 godina prethodne generacije stvarale su ovo blago, naša dužnost je da ga sačuvamo.

U pripremi izložbe i kataloga koristili smo radove dr Nika S. Martinovića i dr Miroslava Luketića, koji govore o bokeljskoj periodici.

// Projekat Rastko - Boka / Istorija //
[ Promena pisma | Pretraživanje | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]

© 2001. "Projekat Rastko - Biblioteka srpske kulture na Internetu"; Tehnologije, izdavaštvo i agencija "Janus"; kao i nosioci pojedinačnih autorskih prava. Nijedan deo ovog sajta ne smije se umnožavati ili prenositi bez prethodne saglasnosti. Za zahtjeve kliknite ovdje.