Per Jakobsen

Ko je čiji? Balkanski književni kontekst

1. Ratovi na tlu bivše Jugoslavije tokom 1990-ih godina, propraćeni su snažnim nacionalističkim, čak ksenofobičnim nastojanjima na izgradnji nacija, koja su potpirivale političke i intelektualne elite novih nezavisnih zemalja. Zajednički srpsko-hrvatski jezik, koji je u politici komunističke Jugoslavije predstavljao snažan ujedinjujući faktor, sada je podeljen na srpski, hrvatski, bosanski i, odnedavno, crnogorski. Sa različitim intenzitetom, ali jednakom žustrinom dokazivane su njihove medjusobne razlike. U Hrvatskoj, prvoj republici koja se (zajedno sa Slovenijom) izdvojila iz jugoslovenske federacije, od prvih dana nezavisnosti pa do danas, učinjeni su veliki napori na udaljavanju vokabulara od nekadašnje lingvističke zajednice sa Srbima, dok „čistoću“ hrvatskog jezika uporno brane politička i lingvistička elita ove zemlje[1]. U Bosni i Hercegovini je situacija gotovo ista, ali postojanje dva konstitutivna dela države, Muslimansko-Hrvatske Federacije i Republike Srpske, muti sliku jedinstvene jezičke politike. Hrvati u Bosni zadržali su jezičko jedinstvo sa Hrvatskom, Srbi iz Republike Srpske sa Srbijom, dok Muslimani ili Bošnjaci[2] sprovode jezički purizam kao u Hrvatskoj, ali na nešto drugačiji način. Hrvatski puristi stvaraju svoj rečnik novogovora od starih hrvatskih elemenata i složenica, sa osnovnim ciljem da on bude različit od srpsko-hrvatskog. Bošnjaci, na drugoj strani, oživljavaju stare turske, arapske i persijske reči. Ipak, namera lingvističkog purizma je stvaranje jasne razlike u odnosu na susedni srpski i hrvatski. U Crnoj Gori, koja se od Srbije odvojila 2006. godine, politička elita i lingvisti pokrenuli su novi vrstu jezičke nezavisnosti. Ovde se nije, kao u Hrvatskoj ili u muslimanskoj Bosni i Hercegovini, radilo o vokabularu, već o nizu fonemskih i morfoloških karakteristika koje navodno sačinjavaju poseban crnogorski jezik [3]. Nikakvi zvanični ili ozbiljniji napori u Srbiji nisu preduzeti u cilju odvajanja srpske varijante srpsko-hrvatskog standardnog jezika od ostalih. Naprotiv, novi tomovi velikog rečnika Srpske akademije nauka i umetnosti i dalje izlaze pod nazivom Rečnik srpsko-hrvatskog jezika[4], i opšte je prihvaćeno mišljenje da Srbi, Hrvati, Bosanci i Crnogorci govore istim jezikom. Treba naglasiti da postojanje zajedničkog srpsko-hrvatskog jezika ne dovodi u pitanje postojanje četiri naroda ili četiri nezavisne države, niti ugrožava nacionalni identitet.

2. U književnosti, slika je nešto drugačija, mada su opšte teme po mnogo čemu iste. Kada je evropski nacionalni pokret zahvatio Balkansko poluostrvo na početku 19. veka, Srbi i Hrvati su prihvatili nacionalizam u borbi za kulturnu i političku nezavisnost. Ovo je važilo i za Srbe i Hrvate u Bosni i Hercegovini. Muslimansko stanovništvo, sve do austrijske okupacije 1878. godine, činilo je povlašćenu i konzervativnu klasu kojoj moderna nacionalna osećajnost ne samo da je bila strana, nego je čak izazivala prezir. Nakon austrijske okupacije i kasnije aneksije, Muslimani su se obreli u drugačijoj društvenoj ulozi i sporo i nevoljno su prihvatali nacionalizam kao sredstvo identifikacije. Austrougarski carski ministar finansija Benjamin Kalaj imenovan je 1882. za administratora Bosne i Hercegovine i nametnuo je ideju jedinstvene bosanske nacije, koja bi se sastojala od Srba, Hrvata i Muslimana. Ovoj ideji žestoko su se usprotivili Srbi i Hrvati, a Muslimani tek sporadično, što je dodatno potpirilo medjuetničke netrpeljivosti. Nakon Kalajeve smrti 1903, zvanična austrijska politika lagano je zaokrenula ka prihvatanju troetničke realnosti u Bosni.

Jedan od znakova muslimanske književne emancipacije bilo je napuštanje muslimanske tzv. alhamijado književnosti, tj. versko-poučne književnosti na srpsko-hrvatskom jeziku, ali pisane arapskim pismom. Godine 1878. latinično pismo je zvanično uvedeno u Bosnu, ali arapsko pismo, arabika, i dalje je korišćeno za muslimanske verske potrebe. Tako su se savremena književna dela muslimanskih pisaca javila tek u ovom veku, ali toliko raspršeno, da se ne može govoriti o zasebnoj i jedinstvenoj književnosti [5]. U Titovo vreme, jedino su dve nacionalne književnosti pisane srpsko-hrvatskim jezikom bile prihvaćene kao kompletne kategorije: srpska i hrvatska. Svaka od njih imala je dugu tradiciju i razvijala se pod različitim istorijskim i kulturnim uslovima. U nedostatku kontinuirane bosanske književne tradicije, autori muslimanskog porekla izjavljivali su svoju pripadnost ili srpskoj, ili hrvatskoj književnosti, bilo eksplicitno, bilo kroz učešće u srpskom odnosno hrvatskom književnom životu[6]. U udžbenicima iz tog vremena, kao srpski i hrvatski navodjeni su ne samo autori iz Srbije i Hrvatske, već i iz Bosne i Hercegovine. U priručnicima i udžbenicima isticana je zajednička jugoslovenska istorija književnosti, dok je nacionalni aspekt umanjivan [7]. Ova jugoslovenska ideologija povremeno je igrala važnu, ako ne i odlučujuću ulogu u kulturnoj istoriji Balkana. Hrvatski ilirski pokret 1830-ih i 1840-ih godina, kao i lingvistički i književni rad Vuka Stefanovića Karadžića (1787-1864) u osnovi su bili jugoslovenskog karaktera. Dvojica istaknutih književnih kritičara i intelektualaca 20. veka, Srbin Jovan Skerlić (1877-1914) i Hrvat Antun Barac (1894-1955) bili su jugoslovenski orijentisani, a nakon Drugog svetskog rata uticajni književni časopis „Književni Jug“ isticao je zajedničke srpsko-hrvatske književne aspekte. Kao jedna od ideoloških osnovica socijalističke Jugoslavije, jugoslovenska ideologija je posle Drugog svetskog rata još jednom dobila na zamahu. U nameri da se promoviše zajednička jugoslovenska književnost, u Enciklopediji jugoslovenskih pisaca iz 1971 [8], na primer, navode se pisci u Jugoslaviji bez obzira na njihovu nacionalnosu pripadnost. Ipak, trebalo bi istaći da su srpska i hrvatska književnost i dalje egzistirale kao dve zasebne celine. U godinama koje su usledile, objavljivane su monografije o srpskim i hrvatskim, kao i o piscima iz Bosne i Hercegovine, i udžbenici o srpskoj i hrvatskoj književnosti, ali ne i istorija bošnjačke književnosti[9].

3. Nakon raspada Jugoslavije i formiranja tri nezavisne države na srpsko-hrvatskom jezičkom području, književnost i kultura uopšte su – nekad više a nekad manje – imale ulogu ključnih tačaka u naporima graditelja nacija da osiguraju i stabilizuju integritet i nezavisnost. To je dovelo do revizije istorije književnosti pisane srpsko-hrvatskim jezikom.

Shvatanje prostora različitih nacionalnih književnosti, tj. pitanje kojoj nacionalnoj književnosti odredjeni pisci pripadaju, dovelo je u nekim slučajevima do žestokih kulturnih i nacionalnih sukoba. Strane koje se nadmeću optužuju jedna drugu za svojatanje, jednu vrstu prisvajanja, ili litteris potiri što je godinama bilo popularan i efikasan način isticanja nacionalne samovažnosti. Radi se o tvrdjenjima da određeni pisci za koje se smatralo da pripadaju jednoj literaturi, sada treba, barem delimično, da pripadaju drugoj. Bio je to raskid sa ranijim nasledjem, a doživaljavalo se kao nepravda, kao nešto blisko kulturnom lopovluku, i bilo je predmet žučnih polemika ne samo u medijima već i izmedju intelektualaca i državnih ustanova[10].

Svakako da ovo prisvajanje ne treba mešati sa književnim kontaktom, ili činjenicom da su se autori koji pišu (i govore) istim jezikom selili i boravili duže ili kraće vreme van granica svoje domovine. Snažna jugoslovenska osećanja tokom skoro 200-godišnjeg perioda, kao i 70-godišnja državna zajednica formirali su istoriju Srbije, Hrvatske i Bosne i stvorili takvu kulturnu klimu u kojoj se granice izmedju nacionalnih književnosti u nekim slučajevima nisu mogle ni razlikovati. Ovde je književnost formirala neku vrstu zajedničkog tržišta, gde su pisci bili prisutni i u drugim delovima zemlje i trpeli uticaje umetničkih i književnih sredina drugačijih od one iz koje potiču. Kao što je istakla Dubravka Ugrešić, poznata hrvatska književnica, širok je prostor izmedju običnog svojatanja na jednoj, i književnog kontakta na drugoj strani. Pa ipak, i o jednom i o drugom su vodjene polemike i postoji tendencija da se tvrdjenja kako je jedan autor istovremeno prisutan u dve ili čak tri nacionalne književnosti, posmatraju kao pokušaj „drugih“ da pripoje autore koji po tradiciji pripadaju samo jednoj od njih. U ovom radu neće se iscrpno navoditi brojni slučajevi stvarnog ili navodnog svojatanja, već ćemo se ograničiti na nekoliko ilustrativnih primera.

Najpriznatije ime u jugoslovenskoj književnosti, Ivo Andrić – dobitnik Nobelove nagrade za 1961. godinu – bio je najprestižniji predmet svojatanja. Rođen je u Bosni 1862, u katoličkoj porodici, debitovao i pripadao zagrebačkim književnim krugovima za vreme Prvog svetskog rata i tokom prvih posleratnh godina. Zatim se preselio u Beograd i priključio srpskoj književnosti tokom 1920-ih godina. Shodno tome, on je danas i bosanski (jer je rođen u Bosni i uglavnom je o njoj pisao), i hrvatski (jer dolazi iz katoličke porodice i načinio je prve književne korake u Hrvatskoj), i srpski pisac (jer je veliki deo života proveo u Beogradu, tu je napisao glavna dela na srpskoj tzv. ekavskoj varijanti srpsko-hrvatskog jezika, i izričito se izjasnio kao srpski pisac). Još jedan ugledni pisac bio je Meša Selimović (1910-1982), rodjen u Bosni, ali deklarisan kao srpski pisac. U želji da dobiju svoj deo kolača, Bošnjaci su zanemarili nacionalnu pripadnost za koju se on lično opredelio, u korist mesta rodjenja i muslimanskog imena. Tako je bilo i u slučaju rodjenog Muslimana Hasana Kikića (1905-1942) koji je oduvek smatran za hrvatskog pisca, ili Skendera Kulenovića (1910-1978), takodje muslimanskog porekla, ali deklarisanog srpskog pisca.

Pošto literarno prisvajanje predstavlja reviziju istorije, bilo bi dobro videti kako i kada revizionizam funcioniše. Istoričari su ponekad prinudjeni da prepravljaju istoriju, kada se dodje do novih informacija nakon pojave novih i nepoznatih dokumenata ili nakon pristupa do tada nedostupnim arhivima. Ovo važi i za književne istoričare. Otuda se postavlja pitanje da li se novo vidjenje prostora nacionalne književnosti zasniva na novim saznanjima. Ne postoji čvrst dokaz koji bi to potvrdio. Nikakve nove bitne činjenice o životima ili delima autora mi nismo saznali. Ovaj revizionizam očigledno je zasnovan na drugim pretpostavkama. Politička situacija i nova izgradnja nacije u svakoj od zemalja, uslovljavaju stepen prisvajanja. Drugim rečima, prošlost se oblikuje prema sadašnjosti.

4. U Hrvatskoj je 2000. godine objavljen iscrpni književni pregled Leksikon hrvatskih pisaca. U predgovoru se jasno kaže da su urednici imali velike dileme pri odlučivanju o tome koji pisci pripadaju hrvatskoj književnosti. Urednički kriterijumi su nesumnjivo jasni:

Pojam „hrvatski pisac“ odnosi se ovdje na sve one koji su pisali hrvatskim jezikom, koji su dio hrvatske književne tradicije i koji su djelovali unutar hrvatskoga kulturnog kruga. Pojam se, isto tako, odnosi i na one koji su iskazivali svoju jasnu pripadnost hrvatske književnosti (npr. neki pisci srpskoga ili bošnjačkoga podrijetla) [...] Neki uvršteni pisci nisu pripadnici samo hrvatske književnosti: kod nekih se dvojna ili čak trojna pripadnost podrazumijeva i ne dovodi u pitanje.[11]

Ove smernice izgledale bi veoma prihvatljivo za jedan razuman pregled prostora hrvatske književnosti. Medjutim, prvi i najopštiji kriterijum ima jedan bazični nedostatak, i to zbog pretpostavke da je hrvatski jezik poseban i različit u odnosu na susedne, srpski i bošnjački. Ova pretpostavka je u saglasnosti sa zvaničnom hrvatskom jezičkom politikom. Stoga ne treba očekivati da srpski i bošnjački pisci koji pišu na svom maternjem jeziku mogu činiti deo hrvatske književnosti, čak iako „su deo hrvatske književne tradicije i delovali su unutar hrvatskoga kulturnog kruga“.

Ivo Andrić je u mladosti bio prisutan u hrvatskom kulturnom krugu i 1914. godine objavio je svoje prve pesme u poznatoj antologiji Hrvatska mlada lirika. Međutim, otišao je iz Hrvatske i preselio se u Beograd 1920. godine, tako da nije ispravno smatrati da njegova glavna dela Na Drini ćuprija, Travnička hronika, Gospođica i Prokleta avlija pripadaju hrvatskoj ili bošnjačkoj književnosti, jer su objavljena 25 godina nakon Andrićevog izjašnjavanja da je srpski pisac i jer je on godinama pisao srpskom varijantom srpsko-hrvatskog jezika[12].

Još jedan primer protivrečnosti u primeni kriterijuma je pominjanje dramskog pisca Josipa Kulundžića (rođenog u Zemunu 1899), za koga je rečeno: „Budući da je krajem 20-ih otišao iz Hrvatske te dalje pisao srpskim jezikom, K. je u hrvatskome književnom i kazališnom životu izravno sudjelovao samo desetak godina. tom kratkom razdoblju ipak pripadaju ponajbolja njegova dela [...]“[13]. Prvi kriterijum Leksikona, da je pisanje hrvatskim jezikom neophodan uslov da bi pisac pripadao književnosti te zemlji, ponovo se pokazao nepouzdanim.

Poslednji kriterijum Leksikona („Neki uvršteni pisci nisu pripadnici samo hrvatske književnosti: kod nekih se dvojna ili čak trojna pripadnost podrazumijeva i ne dovodi u pitanje“), mogao bi se podrazumevati i ne dovoditi u pitanje, ali u slučaju poznatog pisca Vladana Desnice (1905-1967), Srbina po rođenju, ne kaže se da bi, kao i Simo Matavulj (1852-1908) mogao s pravom pripadati i srpskoj i hrvatskoj književnosti.

5. U Srbiji, kriterijumi su pomalo nejasni zbog toga što nakon ranije pomenute Enciklopedije jugoslovenskih pisaca iz 1971. godine, nije objavljen ni jedan priručnik o srpskim piscima. Medjutim, postoje pokazatelji u raznim udžbenicima i antologijama srpske književnosti. U kratkom pregledu srpske književnosti[14], Zlata Bojović, u eseju o književnosti renesanse i baroka[15] tvrdi da je dubrovačka renesansna književnost zapravo deo srpske književnosti. Jedan argument je da se izvestan broj Srba iz Hercegovine i Srbije iselio u Dubrovnik tokom 16. veka, a drugi da su se neki od dubrovačkih renesansnih pisaca bavili temama iz srpske istorije. Još jedan primer upotrebe porekla kao jedinog kriterijuma za književnu pripadnost, jeste tvrdnja da je poznati dubrovački dramski pisac Ivo Vojnović srpskog porekla, te se s pravom smatra srpskim piscem iz Hrvatske[16].

6. U Crnoj Gori je situacija još komplikovanija. Posle otcepljenja Crne Gore od Srbije 2006. godine, politička elita je uložila velike napore da se ona što više odvoji od Srbije. Uprkos tome što su se dve trećine stanovništva u anketi izjasnile da im je srpski jezik maternji, „crnogorski jezik“ je proglašen za službeni jezik države [17]. Crnogorski pisci, počev od barda Petra II Petrovića Njegoša (1813-1851), pa do današnjih dana, smatrali su se za srpske pisce. Danas, u nastojanju da se stvori nacionalna crnogorska književnost, svi pisci koji su rodjeni u Crnoj Gori ili koji su duže ili kraće vreme boravili u njoj, smatraju se crnogorskim piscima. U izdanju Savremeni crnogorski roman, Danilo Kiš, Borislav Pekić, Miodrag Bulatović i Branimir Šćepanović uključeni su kao crnogorski pisci, mada su se lično izjašnjavali kao srpski pisci. Šćepanović je tužio izdavača zbog netačnosti; Pekić, Bulatović i Kiš – od kojih poslednji čak nije ni rodjen u Crnoj Gori – nisu više medju živima, ali je vlasnicima autorskih prava, očigledno, bilo pogodno da ih prekonoći proglase crnogorskim piscima.

7. Bosna - jabuka razdora. Dva suprotstavljena viđenja nacije, francusko i nemačko, imala su tokom istorije odlučujuću ulogu na Balkanu. Prema francuskom konceptu, država je osnov nacije, dok je prema nemačkom naglasak na kulturnoj i jezičkoj zajednici. Sve tri sile koje su vekovima dominirale u istočnoj Evropi: Austrija, carska Rusija (i njen naslednik Sovjetski Savez) i otomanska Turska, bile su multietničke države u kojima je lojalnost imala važniju ulogu od nacionalne pripadnosti. Nemački romantičarski pokret probudio je separatistička nacionalna osećanja u istočnoj Evropi u prvoj polovini 19. veka, i od tada se Madjari, Hrvati i ostali bune protiv onoga što su doživljavali kao nacionalno ugnjetavanje od strane Austrije. Po završetku Prvog svetskog rata, principi američkog predsednika Vudro Vilsona o nacionalnom samoopredeljenju trebalo je da pomognu u iscrtavanju nove mape Evrope. Međutim, oni su u najvećem broju slučajeva bili zanemareni i na bitkama izmučenom kontinentu, ispoštovani su tek ponegde [18]. Stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, od 1929. godine zvane Jugoslavija, bilo je primer nedovoljnog interesovanja pobedničkih snaga za ispunjavanje Vilsonovog plana. Posle Drugog svetskog rata, kada je Jugoslavija postala socijalistička zemlja, nacionalno pitanje je rešeno ili se pokušavalo rešiti kopiranjem staljinističkog gledišta koje je naglašavalo političko, teritorijalno i ekonomsko jedinstvo. Tako je stvorena Federativna Narodna Republika Jugoslavija (FNRJ), kasnije Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija (SFRJ). Kada je novi nacionalni preporod zahvatio istočnu Evropu 1990-ih godina, i kada su dugotrajno i mučno opadanje i propast višenacionalnih država – barem u Evropi – završeni, u bivšoj Jugoslaviji gde su se sudarile centrifugalne i centripetalne sile, došlo je do oštrog sukoba izmedju dva shvatanja nacionalnog pitanja, i to možda najviše u Bosni i Hercegovini. Nezaobilazni zadatak graditelja bošnjačke nacije bilo je stvaranje bošnjačke nacionalne književnosti.

Sa porastom nacionalističkih i muslimanskih verskih osećanja poslednjih decenija 20. veka, muslimanski intelektualci su počeli da odbacuju tradicionalno shvatanje književnosti, koje prethodno nije poklanjalo dovoljno pažnje muslimanskoj književnosti. Godine 1972, godinu dana nakon priznavanja Muslimana kao nacije, objavljena je prva antologija muslimanske književnosti [19]. Sve tri nacionalne zajednice, Srbi, Bošnjaci i Hrvati, bile su jako suprotstavljene jedna drugoj. [20] Rešenje međunarodne zajednice, da se formira nezavisna bosanska država sačinjena od dva entiteta, Bošnjačko-Hrvatske Federacije i Republike Srpske, nije umanjila ovaj sukob verskih i nacionalnih interesa. Govorilo se da je Bosna i Hercegovina zapravo Jugoslavija u malom, što je u izvesnoj meri tačno. To je federalna država sa dva entiteta, tri glavne religije i konstitutivna naroda, čiji faktor jedinstva nije više Tito već medjunarodna zajednica. I Srbi i Hrvati u Bosni i Hercegovini imali su književnu tradiciju i pripadali srpskoj, odnosno hrvatskoj književnosti. Manjak nacionalne bošnjačke književnosti svakako su snažno osećali graditelji bošnjačke nacije. U nameri da se prevaziđe ovaj nedostatak kontinuirane tradicije, stvorena je nova kategorija: bošnjačka književnost koja se sastoji od bošnjačke, hrvatske i srpske književnosti. Ovaj izum predstavlja još jedno podsećanje na nekadašnja jugoslovenska shvatanja i ranije pokušaje da se stvori jugoslovenska književnost. Kriterijum za pripadnost bošnjačkoj književnosti očigledno je mesto rođenja, a ne nacionalna pripadnost.

Uspostavljanja dva entiteta rezultiralo je time da je Republika Srpska, kako joj i ime kaže, srpska u svakom smislu. Veze sa Srbijom su tesne, a srpska kultura je dominantna. U Muslimansko-Hrvatskoj Federaciji, nadmetanje izmedju dva vodeća naroda veoma je prisutno i u književnosti. Bošnjački ogranak stare hrvatske kulturne institucije, Matice hrvatske, započeo je 2001. godine, uz podršku hrvatskog Ministarstva kulture, veliki projekat Hrvatska književnost Bosne i Hercegovine u 100 knjiga. Do danas je objavljena 21 knjiga, od kojih su poslednje četiri „izabrana dela bosansko-hercegovačkog dobitnika Nobelove nagrade, Ive Andrića: Prokleta avlija, Na Drini ćuprija, Travnička hronika i jedna knjiga njegovih kratkih priča“. Ako koncept o dvojnoj ili trojnoj pripadnosti pisca treba da proizvede neki utisak ili odjek, onda on mora da se odnosi na njegov/njen rad. Možemo prihvatiti gledište da prvi Andrićevi radovi pripadaju hrvatskoj književnosti, ali odredjivati čitav njegov opus kao hrvatski ili bošnjački ili bosansko-hercegovački, jeste preterivanje. Postavlja se pitanje na koji bi se drugi način, osim svojatanjem, sto knjiga moglo popuniti hrvatskim piscima iz Bosne i Hercegovine. Medjutim, kao što je objašnjeno u predgovoru ovog projekta: „U ediciju su uvršteni hrvatski književnici rodom iz Bosne i Hercegovine, kao i oni koji su rođeni izvan nje, a u njoj živjeli i stvarali [...] i to ne samo oni koji su svoja djela tiskali u knjigama već i oni koji to za života nisu uspjeli učiniti [...]“.[21] Čini se da je „sve uključeno“ u ovom slučaju bio rukovodeći princip; slučaj brisanja granica zarad celovitosti konteksta. Sa druge strane, Bošnjaci su objavili slična izdanja, Muslimanska književnost XX vijeka (Sarajevo 1991), ili Bošnjačka književnost u 100 knjiga (Sarajevo 1999).

Studije književnosti na univerzitetima dva entiteta, Muslimansko-Hrvatskoj Federaciji i Republici Srpskoj, najbolje ukazuju na različitost mišljenja o ovom važnom nacionalnom i kulturnom pitanju. Umesto ranijeg tradicionalnog shvatanja književnosti u Bosni i Hercegovini, kurikulum studija književnosti na Univerzitetu u Sarajevu, na najbolji način pokazuje novi, „federalistički“ koncept bošnjačke literature. Granice između tri naroda su i dalje zadržane. Bošnjački pisci su pobrojani pod tri nacionalne književnosti. Čini se da je u principu prihvaćena dvojna „književna nacionalnost“. Radikalna promena dogodila se 2006. godine, kada su Narodna i Univerzitetska biblioteka u Sarajevu uvele nove on-line kataloge, prema kojima su svi pisci rodjeni u Bosni i Hercegovini bili i jesu bošnjački pisci, bez obzira na njihovu nacionalnu pripadnost. Iz toga sledi da su svi bošnjački pisci pisali i sada takodje pišu na bosanskom jeziku. Ova promena izazvala je nove polemike.

U Republici Srpskoj bošnjačka književnost kao sveobuhvatna kategorija ne postoji. Osim Srpske književnosti koja je zaseban i nezavisan predmet, izučavanje drugih južnoslovenskih književnosti vrši se u okviru posebnog predmeta pod nazivom Komparativne studije južnoslovenskih književnosti, koji sačinjavaju muslimanska, hrvatska, slovenačka, makedonska i bugarska književnost – dakle ne samo književnosti pisane srpsko-hrvatskim, već i slovenačkim, makedonskim i bugarskim jezikom.

8. Uprkos političkom pritisku, koncept jugoslovenske književnosti nije bio prihvaćen zbog tradicije i izražene svesti o nacionalnoj i verskoj podeljenosti. Reči Adolfa Muschga [22] mogle bi se bez sumnje primeniti na jugoslovensku situaciju [23]. U Bosni, gde su nacionalna i verska svest snažnije nego u bivšoj Jugoslaviji i gde se granice izmedju nacionalnih književnosti i dalje održavaju, mada sa drugačijom oznakom, izgledi za jedinstvenu bošnjačku književnost nisu obećavajući. Pokušaj Narodne i Univerzitetske biblioteke u Sarajevu da uvedu pojam bošnjačke literature, naišao je na oštre proteste sa srpske i hrvatske strane, te je novi sistem povučen.

U tekućim polemikama ključni problem predstavlja jezik, pošto je srpsko-hrvatski policentričan jezik, kao engleski ili nemački i brojni drugi jezici [24]. Ne postoje teškoće u odredjivanju da li je neki pisac Englez ili Irac ili Amerikanac, Nemac ili Austrijanac. Premda su islandski pisci kao Jóhann Sigurjónsson (1880-1919), Gudmundur Kamban (1888-1945) ili Gunnar Gunnarsson (1889-1975) pisali na danskom jeziku, niko ne smatra da pripadaju danskoj književnosti. Štaviše, mi u Danskoj ne smatramo Henrika Ibzena „našim dramskim piscem“ samo zbog toga što je Kuću lutaka napisao na danskom.

Nacionalna pripadnost ili poreklo je nepouzdan argument, barem na Balkanu. U tako mešovitom etničkom regionu kao što je Balkan, ponekad je sasvim uzaludno insistirati na nacionalnosti. U nekim slučajevima teško je zaključiti da li bi odredjeni pisac trebalo da pripada jednoj ili drugoj nacionalnoj književnosti, pošto su se na Balkanu burni istorijski periodi smenjivali sa periodima mirnije koegzistencije. U jednom eseju, hrvatski intelektualac Predrag Matvejević pominje dugu kolonu istaknutih hrvatskih i srpskih pisaca i umetnika vrlo „mešovitog“ porekla, ali na kraju zaključuje da bi mogao pomenuti još mnogo primera, „ali nisam siguran da bi to pomoglo onima koji kulturu vide u „etnički čistim“ kategorijama“ [25]. Prema Matvejeviću, otac čuvenog srpskog pisca Milorada Pavića bio je Hrvat, a majka Srpkinja. Pavić je izabrao (njegovi razlozi za ovaj izbor su nebitni) da bude srpski pisac, ali isto tako je mogao izabrati da bude hrvatski pisac.

Ne smatramo da piščev izbor teme odredjuje njegovu/njenu književnu pripadnost. Karen Bliksen, na primer, opširno je pisala o Africi, ali se ne može reći da je bila afrički pisac. Na isti način, ni Ivo Andrić niti Meša Selimović, koji su pisali o Bosni, niti renesansni pisci iz Dubrovnika koji su beležili srpsku istoriju, nisu bošnjački ili srpski pisci.

Ni jedan od ranije pomenutih kriterijuma nije validan sam za sebe. Svakako da se najveći deo srpskih ili hrvatskih pisaca bespogovorno i bez ikakve rasprave može smestiti u svoje literarne predele. Kod jedne grupe pisaca sa izraženijim mešovitim poreklom, moglo bi biti poteškoća. Prema tome, lični izbor treba da bude presudan. Kada živim piscima postave pitanje, oni po pravilu kažu da pripadaju ovoj ili onoj književnosti, ili im zapravo nije ni stalo. Pravo svojatanje je lov na mrtve duše.

Nema sumnje da je na srpsko-hrvatskom jezičkom području u celini, politika ovladala osnovnim principima bavljenja nacionalnim književnostima, što je poznato iz drugih policentričnih jezika, kao što su engleski ili nemački. Stoga bi možda bilo uputno skrenuti pažnju na neke čvrsto utemeljene logičke postupke pri odlučivanju o nacionalnoj pripadnosti pisaca. U načelu, nezavisni književni istoričari, a ne političari ili bibliotekari, trebalo bi da odlučuju o tome ko pripada jednoj ili eventualno većem broju nacionalnih književnosti. Očigledno je da samo jedan kriterijum ne može biti dovoljan u odredjivanju pripadnosti pisca. U srpsko-hrvatskoj kulturnoj realnosti, tradicija bi trebalo da ima važniju ulogu od jezika, a lična odluka važniju ulogu od mesta rodjenja.

Ako sledimo logički postupak, mogla bi se izbeći dalja zabuna.

Postulat br. 1:

Premisa: Svi pisci koji pišu na engleskom jeziku pripadaju engleskoj književnosti.

Premisa: Karen Bliksen piše na engleskom jeziku.

Zaključak: Karen Bliksen je engleski pisac.

Ovaj dokaz nije validan. Osim Karen Bliksen (koja je danski pisac), američki, australijski, irki, indijski ili pakistanski pisci pišu na engleskom jeziku.

Postulat br. 2:

Premisa: Svi pisci rođeni u određenoj zemlji, pripadaju književnosti te zemlje.

Premisa: Ežen Jonesko je rođen u Rumuniji.

Zaključak: Ežen Jonesko je rumunski pisac.

Postulat br. 2 takođe nije validan, jer postoje pisci koji su rođeni u odredjenoj zemlji, ali ne pripadaju njenoj književnosti. Jonesko se smatra francuskim piscem.

Postulat br. 3:

Premisa: Svi pisci koji su rođeni u Kanadi i pišu na engleskom jeziku, pripadaju kanadskoj književnosti.

Premisa: Sol Belou je rođen u Kanadi.

Zaključak: Sol Belou je kanadski pisac.

Postulat br. 3 predstavlja još jedan primer nevalidnog aksioma, jer Sol Belou ne pripada kanadskoj, već – shodno ličnoj odluci – američkoj književnosti.

 

 

1. U nekoliko navrata ovi napori poprimili su groteskne razmere, kao na pr. u zakonima o upotrebi hrvatskog jezika koji kriminalizuju upotrebu „ne-hrvatskih“ reči u službenom govoru. Lingvisti i ostali koji održavaju jezičku zajednicu sa Srbima, žestoko su napadnuti. Manjkavost vokabulara kao diskriminativni faktor medju varijantama srpsko-hrvatskog jezika, jasno se vidi iz toga što su reči hrvatskog porekla usvojene i koriste se u srpskom jeziku. Dok hrvatski čistunci zabranjuju nehrvatske reči i čak smišljaju nove, Srbi su prihvatili i dalje prihvataju veliki broj hrvatskih reči. Neke od njih, kao što su prozor, brojka, ishod, tečaj, najaviti, navodno, suglasnik, potpuno su izgubile hrvatsko obeležje i trenutno se koriste u Srbiji. Reči kao sedmica, konobar, razina, polaznik, nakon, poput i dalje imaju hrvatski prizvuk, ali su i pored toga u širokoj upotrebi u Srbiji.
2. U cilju izbegavanja čisto verskog značenja koje je pojam „muslimanski narod“ u bivšoj Jugoslaviji zapravo imao, sadašnja vlast je preuzela naziv Bošnjaci. Prema podacima iz Činjenica o svetu CIA za 2000. godinu, najveću etničku grupu u Bosni čine Bošnjaci (48%), Srbi (37,1%) i Hrvati (14,3%). Termin bošnjački se koristi za označavanje jezika, kao srpski i hrvatski u Srbiji odnosno Hrvatskoj. Time se ne osporava lingvističko jedinstvo srpsko-hrvatskog jezika.
3. O „ratu“ oko nezavisnog crnogorskog jezika, up. Jezička situacija u Crnoj Gori - norma i standardizacija, Podgorica 24-25. maj 2007. (u štampi)
4. M. S. Lalević, Sinonimi i srodne reči srpskohrvatskog jezika, Beograd 2004.
5. Kao i u mnogim drugim zemljama, prvi korak ka ustanovljavanju moderne književnosti započeo je narodnom književnošću. Tako je Kosta Herman objavio zbirku muslimanskih narodnih pesama Narodne pjesme Muhamedanovaca u Bosni i Hercegovini I-II, Sarajevo 1888-1889, a Mehmed-beg Kapetanović Ljubušak, Narodno blago, Sarajevo 1888.
6. Tako se Meša Selimović (1910-1982), i pored svog čisto muslimanskog imena, izričito deklarisao kao srpski pisac, dok je Hasan Kikić (1905-1942) smatran za istaknutog hrvatskog pisca.
7. Up.: A. Barac, Jugoslovenska književnost, Zagreb 1959, i D. A. Stefanović, V. Stanisavljević Pregled jugoslovenske književnosti I-IV, Beograd 1975, udžbenik o književnosti upotrebljavan u srednjim školama širom Jugoslavije (obratiti pažnju na jedninu u oba slučaja: „jugoslovenska književnost“).
8. Jugoslovenski književni leksikon, prir. Ž. Milisavac, Novi Sad 1971; 1984.
9. Sveobuhvatni pregled Muhsina Rizvića objavljen je pod naslovom Književni život Bosne i Hercegovine izmedju dva rata I-III, Sarajevo 1980, ali to je bio pregled kulturnih tokova tokom odredjenog vremenskog perioda, a ne sveobuhvatna istorija bošnjačke književnosti. Isto važi i za delo Predraga Palavestre Književnost mlade Bosne, Sarajevo 1965.
10. Ove polemike su, po mom mišljenju, ubedljiv dokaz da je srpsko-hrvatski jedan jezik. Ne postoje slične razmirice izmedju na pr. slovenačke književnosti na jednoj i hrvatske ili srpske književnosti na drugoj strani.
11. Leksikon hrvatskih pisaca, prir. D. Fališevac, K. Nemec, D. Novaković, Zagreb 2000; up. M. Solar, Književni leksikon. Pisci, djela, pojmovi, Zagreb 2007, str. VI-VIII
12. Poređenja radi, niko ne bi smatrao da dela Aksela Sandemosea (1899-1965), Danca po rodjenju, pripadaju danskoj književnosti nakon što je napustio Dansku 1930. godine i naselio se u Norveškoj.
13. Leksikon hrvatskih pisaca; up.: M. Solar, Nav. delo, str. 406.
14. R. Marinković, N. Milošević-Đorđević, Z. Bojović, D. Ivanić, N. Petković, Kratak pregled srpske književnosti, Beograd 2000.
15. Isto, str. 53-73.
16. Pripovijetka srpskih pisaca iz Hrvatske, prir. D. Ivanić, Zagreb 2005.
17. Up. bel. br. 3.
18. Tako je plebiscitom 1920. godine Danskoj vraćena severna Šlezija, koju je Prusija zauzela 1864.
19. Biserje: izbor iz muslimanske književnosti, prir. A. Isaković, Zagreb 1972.
20. Ovaj očigledno dugotrajan sukob, jedna je od glavnih tema u delima Ive Andrića o Bosni.
21. „Bosna franciscana“.
22. Na pitanje o postojanju švajcarske nacionalne književnosti, Adolf Muschg je odgovorio (F. Bondy, I. Frenzel, J. Kaiser, L. Kopelew, H. Spiel, Harenberg Lexikon der Weltliteratur, V, Dortmund 1995, str. 2618): „[...] es gibt keine Schweizer Literatur [...] es gibt Autoren aus der Schweiz [...]“. („[...] ne postoji švajcarska književnost [...], postoje pisci iz Švajcarske [...]“).
23. P. Jacobsen, Dansko-norveške književne veze iz perspektive državne i jezičke zajednice, u Odnosi, susreti i komunikacije južnoslovenskih književnosti u prvoj polovini 20. stoljeća, Zbornik radova sa znanstvenog skupa, Zagreb 1983, str. 42-45.
24. S. Kordić, I dalje jedan jezik, Sarajevske sveske, 2005, 10, str. 83-85; Ista, Forum, Studi Slavistici, III, 2006, str. 323-331.
25. P. Matvejević, Prilozi za raspravu o pripadnosti i porijeklu, Zarez, 155, 19/05/2005.

 

Who’s Whose? The Balkan Literary Context, Studi Slavistici, 5/2008, p. 267-279. Objavljeno u prevodu na srpski B. Popović u knjizi Per Jakobsen: Južnoslovenske teme / Priredili Dejan Ajdačić, Persida Lazarević Di Đakomo. - Beograd: SlovoSlavia, 2010.