Dr Đorđe Janković

Kninska Krajina u srednjem vijeku - arheološka svjedočanstva materijalne kulture

Izvor: časopis Kninska Krajina, izdavači: Zavičajni klub "Kninska Krajina" - Srpsko kulturno društvo "Zora" - Udruženje Srba iz Hrvatske, Knin-Beograd, 2002, str. 50-56.

Arheologija, čiji je predmet izučavanja materijalna kultura kroz vrijeme i prostor, danas može u glavnim crtama da omeđi tlo na kome su Srbi živjeli u prošlosti. Srbi su ratničko slovensko pleme, saveznik Vizantije. Davali su prednost stočarstvu, podizali su nadzemne kuće sa ognjištima, za spremanje hrane često su koristili sač. Za razliku od većine Slovena, imali su veoma rano zanate kao što su grnčarstvo ili vještina podizanja utvrđenih gradova.

Poštovali su pretke, kojima su podizali gromile za vršenje pogrebnih obreda - slave. Dugo smo u grobove ostavljali ostatke trizne - posmrtne gozbe, kao svjedočanstvo održanih obreda pokojniku. Srbi su svojevrsni čuvari tradicija i predanja, počev od onih indoevropskih do apostolskih. Zato nije slučajno što imamo dva Kosova na dva kraja razvođa Jadrana i Dunava, a na oba kraja postoje grad i trg Knin u srednjem veku.

Najstariji pomen srpskog imena u Krajini je ime župe i grada Srba, iz neznanih doba pre srpske seobe usled turskog nadiranja. Naučnici smatraju da se knez Ljudevit sklonio kod tu nastanjenih Srba 818. godine. Ali, latinski izvori po pravilu nazivaju nas Slovenima do XII stoleća, zatim Rašanima i Bosancima. Od XIV stoljeća zovu

Morlacima odnosno Morovlasima i Vlasima: ovaj drugi naziv potiče od statusnog naziva za lako pokretljivo slobodno ratničko stanovništvo. Kasnije se vlaškim imenom nazivaju krajiške kneževine koje ustanovljuju Turci. Na italijanskom planu Beograd iz 1638, jedini pravoslavni hram obilježen je kao crkva Šizmatika, Morlaka, Vlaha i Grka. U XVIII stoljeću to potvrđuje Alberto Fortis, koji za Morlake piše da se zovu Vlasi, to jest plemeniti i moćni (zapravo od vlast, vlastelin).

Kada je apostol Pavle putovao kroz rimsku provinciju Dalmaciju, zatekao je kolonizovane Rimljane u primorskim i posavsko - podunavskim gradovima, a u selima unuke domorodaca, desetkovanih u Panonskom ustanku 9. godine. Njegova propovijed Jevanđelja ne samo što je većinu domorodaca okrenula Hristu, već je ostavila dubok trag u predanju našeg naroda. Do ovih dana Krajišnici su pokazivali u blizini Kistanja kuda je apostol Pavle prolazio, a rimokatolički poznavaoci Dalmacije su od XVII stoljeća bilježili da pravoslavni manastir Krka čuva to predanje. Ovo predanje potvrđuje papa Jovan X po kome su Sloveni Dalmacije, dakle Srbi, od početka sabrani u apostolsku Crkvu: "Quis enim ambigit Slavinorum regna in primitie, apostolice et universalis eccelesie esse comumerata..."(Nistoria Salonitana Maior). Tako je uspostavljen naš kontinuitet u Dalmaciji. Sveti Sava je bio arhiepiskop Dalmacije i Dakije, po shvatanju Pravoslavne crkve, kako bilježi njegov biograf Teodosije.

Najstarija arheološka svjedočanstva o Srbima, doseljenim u Dalmaciju, potiču iz Resanovaca kod Grahova, gdje je otkrivena gromila iz poslijednje četvrtine IV stoljeća, neposredno uz rimski put. Pojavu te i drugih gromila, odatle i iz Crljivice, koje mogu biti mlađe, objašnjavaju pisani podaci. Naime, iz djela cara Konstantina VII Porfirogenita (913-959) poznato je da Srbi vode porijeklo iz zemlje Bojki (današnje razvođe Tise, Dnjestra i Sana, u Galiciji). A Prisk, član delegacije koja je pregovarala sa Hunima bilježi da 434. Boiski, i sa njima drugi, prilaze Vizantiji, a Huni traže da ih Vizantija odbije. Očigledno su Boiski-Bojki, odnosno neki Srbi, pred Hunima koji 375. provaljuju u Evropu, krenuli u seobu na Dunavu i potom se naselili na tlu Dalmacije, kao rimski saveznici.

Da je došlo do zamašnih promjena kulture rimskog doba u Dalmaciji tokom V stoljeća, pokazuje prije svega pojava novih oblika posuđa, raširenih u VI stoljeću. Među njima su neke posude prilagođene za drugačiji način spremanja hrane, na ognjištu. Sa druge strane, Istočni Goti, koji su između 486. i 535. vladali važnim dijelovima Dalmacije, ostavili su za sobom samo pojedinačne grobne nalaze, na pravcu od Kašića do Sremske Mitrovice. Na Greblju u Kninu istraženo je 218 grobova iz VI stoljeća, koje Zdenko Vinski pripisuje starosjedeocima, uz neznatno prisustvo predmeta germanskog porijekla. I ovo groblje odaje regionalne odlike, osobene za Dalmaciju VI stoljeća; da li su to sahranjivani Srbi, mogla bi da otkrije antropološka analiza. U oblasti Knina do sada nisu ostavljene gromile uz crkve ranovizantiskog doba (Tepljuh, Sučević i Čuker u Mokrom Polju), kao u Cimešama kod Petrovca.

Po doseljavanju Avara u Panoniju i iseljavanja Langobarda u Italiju, stižu nova srpska plemena, koja se naseljavaju ne samo u Dalmaciji, već i na Dunavu kao vizantijski Krajišnici. Oni sa sobom donose prepoznatljivo grnčarstvo i obnavljaju običaj spaljivanja pokojnika sa konjem. Negdje u to vrijeme stiže još jedno slovensko pleme (Duljebi?) i naseljava se u primorju Dalmacije, između Splita i Trsta. Usljedila je i avarska najezda na Dalmaciju, vjerovatno između 597. i 615. godine, u kojoj je naročito stradalo gradsko stanovništvo, pretežno latinskog jezika. Zbog promjene stanovništva u unutrašnjosti, došlo je do podjele između Latina nastanjenih u primorskim gradovima i Slovena. To se završilo slovenskim osvajanjem glavnog grada Dalmacije Salone (Solin kod Splita), oko 615, izazvanog prethodnim napadom Latina iz Trilja na Slovene, vjerovatno Srbe nastanjene sa druge strane Cetine. Tako nastalo neprijateljstvo između Srba i Latina, primirilo se 641, kada su solinskim izbjeglicama u Dioklecijanovoj palati, potonjem Splitu, na zahtjev vizantijskih careva, Srbi omogućili da iskopaju mošti mučenika iz Salone i prenesu ih u Split.

Kao saveznici Vizantije, Srbi su bili neprijatelji Langobarda u Italiji, koji su za saveznike našli Bugare. Vjerovatno se sa napadom Bugara može povezati skrivanje ostave bronzanih matrica za izradu ukrasa, nađene na mjestu Pliskovo kod Biskupije. Bugari su potom otišli za Italiju, gdje su ih Langobardi naselili u Beneventu, odnosno u zaleđu Siponta gdje su Srbi probali da se nasele i tako ugroze langobardsku vlast na jugu Italije. Sloveni nastanjeni u Istri i primorju takođe su stupili u prijateljske odnose sa Vizantijom. Drugih arheoloških podataka o ranom srednjem vijeku za sada nema. Čini se da su crkve ranovizantijskog doba, poput one u Cimešama kod Petrovca, a vjerovatno u Sučevićima - Mokrom Polju i Tepljuhu, nastavile da žive. U Uzdolju u blizini otkrivene crkve, ustanovljena je izgradnja zida oko veće gromile, gdje je održavan kult pretka, najkasnije od VII stoljeća, vjerovatno osnivača tamošnjeg naselja.

Do sudbonosnih promjena dolazi sa širenjem Franaka i željom cara Karla Velikog i rimskog pape da Dalmaciju uključi u granice zamišljenog obnovljenog Zapadnorimskog carstva. Franci su isprovocirali rat i napali 802. vizantijsku Dalmaciju (primorske gradove) i Srbiju pod knezom Višeslavom. Otpor napadu nadmoćnijeg neprijatelja pružen je u koliko se sada zna, tvrđavama Bribir, Knin, Čuker kod Mokrog Polja, i dalje niz Unu. Rat je završen zaključivanjem mira između Vizantije i Franačke 812. u Ahenu; Vizantija je zadržala ostrva između Istre i Trogira i primorske gradove Zadar, Trogir i Split, a ostala je bez primorja od Istre do Nina, gdje su naseljeni Hrvati pod guduščanskim knezom Ljudemislom. Srbija je ostala bez današnje Like, gdje su naseljeni Guduščani pod knezom Bornom, bez prostora jugozapadno od Dinare sa Cetinom gdje su naseljeni isti Hrvati sa sjeverozapada Panonije, i bez Zahumlja gdje su se naselili Liciki sa Visle.

U Biskupiji je uspostavljen manastir sa crkvom franačke arhitekture, gdje su se sahranjivali franački baroni koji su iz Knina vladali naseljenim Hrvatima. Drugo franačko groblje obrazovano je u Vrlici.

Hrvati su donijeli nove navike sa područja preovlađujuće huno-bugarske kulture, kao što je sahranjivanje pokojnika sa prilozima u hrani. Kada se Franačka podijelila sredinom IX stoljeća, Hrvatska je uspjela da se osamostali. Tokom X stoljeća je toliko ojačala, da je iznudila danak vizantijskim primorskim gradovima. U vrijeme kada su Bugari napadali kneževinu Srbiju sa istoka i 924. čak uspjeli da je najvećim dijelom zauzmu, Hrvatska je zauzela Liku i Plivu. U Šipovu je otkriveno srpsko groblje, sa stavljanjem trizne u grob, u kome dolazi do privremenog prekida sahranjivanja u X stoljeću, upravo u vrijeme kada je Hrvatska iskoristila priliku da zauzme i taj dio Srbije. S druge strane, srpske izbjeglice u Hrvatskoj, koje bilježi car Konstantin Porfirogenit, posvjedočene su nakitom iz Biskupije, nalik onom iz Matičana i Čečana na Kosovu. O hrvatskoj vlasti nad Kninskom krajinom svjedoče nađeni natpisi sa pomenima vladara.

Tokom XI stoljeća dolazi do opadanja Hrvatske. U vrijeme kraljeva Mihaila i Bodina, Kninska krajina, ako ne i cijela Hrvatska, povremeno bivaju uključeni u granice Srbije. Arheološki to najbolje pokazuje glagoljsko - ćirilični natpis iz crkve na Kapitulu kod Knina koji svjedoči o primjeni od pape zabranjene slovenske službe u crkvi. Rim je u to vrijeme, krajem XI stoljeća, vodio borbu da svuda svede liturgiju na jednu latinsku, i brisao je sve razlike; zato su i podržali Mađare da osvoje Dalmaciju i onemoguće ujedinjenje zapadnih predjela Srbije sa maticom. O Bodinovoj vlasti svjedoči izgradnja crkvi sa poprečnim travejima u Uzdolju, Mokrom Polju i drugdje.

Pod mađarskom okupacijom bio je nastavljen povratak srpskih pretežno stočarskih rodova. Mađarska XI-XII stoljeća bila je zemlja uglavnom slovenske kulture, gde pravoslavni dugo nisu bili proganjani. Žena kralja Bele II bila je Srpkinja Jelena, a njen brat Beloš bio je namjesnik njenom maloljetnom sinu Gezi II (1141-1162) i ban Hrvatske. Na brdu Spas u Kninu istraživano je groblje XI-XII korišćeno vjerovatno do tatarske najezde 1242, koje Dušan Jelovina pogrešno datuje u IX-XI stoljeće. Nađeni nakit u najvećoj mjeri odgovara onom otkrivenom u poslednje vrijeme u Podgorici, Čačku i kod Kruševca.

Da je Pravoslavna crkva za svo vrijeme živjela u Dalmaciji, svjedoče manastiri Krka, Dragović, Rmanj, brojne isposnice. Kaluđeri iz Krupe na Vrbasu osnivaju Krupu na Zrmanji, što znači da su se sklonili kod svojih. Pod kraljem Tvrtkom Knin je opet bio u srpskoj državi. Svjedočanstvo srpskog pravoslavnog stanovništva, su mramorovi (stećci), poznati iz Biskupije, Uzdolja, uz Sveti Spas na Cetini i širom Krajine. Ukoliko imaju natpis, on je ćirilični, tako da nema nikakve sumnje čiji su to nadgrobni spomenici. U istraživanim grobovima zabilježena je trizna. Tu je i prepoznatljiva srpska grnčarija, poznata iz Mokrog Polja, Cetine i Bribira.

// Projekat Rastko / Arheologija //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]