Костадин Кајдамов

Теодосиј Синаитски

Дојран, 1994

БЕЛЕШКА ЗА АВТОРОТ

КОСТАДИН КАЈДАМОВ е роден во Нов Дојран на 5 мај 1934 година. Основно училиште завршува во родното место, гимназија во Струмица и Кавадарци, а Филозофски факултет (литература и македонски јазик) во Скопје. Автор е на повеќе книги (литературно-историски прозни состави, легенди и преданија, како и публикации и монографии).

Ги има објавено збирките: ,,Дојранa” (1972 г. прво издание и 1982 г. второ изменето и дополнето издание), ,,Легенди за македонските градови” (1981 г.), ,,Момина Чука” (1983 г.), ,,Ташула”(1985), ,,Владимир и Косара” (1986 г.) и „Непокор во ропските години” (1988 г.). Има напишано и монографии за ЗК ,,Анска Река” од Валандово (1978 г.), за Пирава (1983 г.)  за Валандово (1986 г.), како и статиите ,,Школството во Дојран во втората половина на ХIХ и во почетокот на XX век” (зборник ,,Дојрански ракувања ’87”) и ,,За дејноста на некои попознати дојрански емигранти во Бугарија по Првата светска војна” (зборник „Дојрански ракувања ’89”). Освен тоа, од 1959 година до денес се зaнимава и со новинарство, а од септември 1952 до февруари 1977 година бил учител, наставник и професор, како и директор на  основно и средно училиште.

Стојче Балкански

,,Народниот јазик е клуч (од железо и челик) што го отвора срцето на народот, на простиот човек, за да може да ја прифати светлината на знаењето...”

(Т. Синаитски)

ПРЕДГОВОР

Големото историско дело на ,,таткото” на македонското печатарство и книгоиздателство, Теодосиј Синаитски, ме мотивира и поттикна да се зафатам и ангажирам околу ,,прибирањето” на податоци за неговиот живот и неговата дејност со цел - да ја акцентирам неговата релевантна улога во националната и културната преродба на Македонците, како и неговиот драгоцен придонес во борбата за еманципација на македонскиот народен јазик. Издавањето книги на македонски народен јазик, како и истиснувањето на грчките книги од македонските училишта и цркви, во едно мракобесно и макотрпно време, кога македонскиот народ се наоѓал под двојно ропство - политичко под Турците и духовно под Грците, значело решителен чекор на нашиот преродбеник и книгоиздател за ширење на просветата и културата на мајчин јазик меѓу Македонците.

Јавувајќи се како апологет на македонскиот народен јазик, дојранчанецот Теохар, подоцна познат со монашкото име Теодосиј, нагласува дека ,,народниот јазик е клуч од железо и челик, што го отвора срцето на простиот човек за да ја прифати светлината на знаењето“, а црковнословенскиот и рускиот јазик ги споредува со таканаречениот ,,мек клуч” (од сребро и злато). Во своето ,,Предисловие”, во кое пројавува писателска дарба, тој на мошне пластичен начин го истакнал значењето на македонскиот народен јазик во просветувањето на широките народни маси, а наедно, го расчистил и проширил патот на ,,македонската насока” во историјата на македонскиот јазик.

Преку печатењето и издавањето книги на македонски народен јазик со кирилско писмо, меѓу другото, хаџи Теодосиј имал за цел да го побуди интересот кај учените луѓе со творечка дарба во Maкедонија за пишување на автентични духовни творби на прост народен јазик, како и да влијае врз интелектуалната и емотивна свест кај љубителите на пишаниот збор и книгата. Станувајќи достапна и прифатлива, македонската книга ја подготвила полната победа на македонскиот народен јазик во севкупниот живот на Македонците.

Оттука, со предложениот авторски труд, сакам да дадам еден скромен придонес за македонската историја и литература, а на читателите да им понудам едно научно-популарно четиво за македонското печатарство и книгоиздателство, и за животот и дејноста на хаџи папа Теодосиј, архимандрит Синаитски. Свесен сум дека овој монографски приказ не е сеопфатен и дека во него има многу недоречености, главно, поради недостатни изворни материјали и документи за овој наш преродбеник, книжевник, духовник, печатар и издавач на кои идните научни истражувања ќе треба да дадат свој придонес за големината на Теодосиевото дело и за значењето на печатениот народен збор за македонската култура.

Како автор на книгата „Теодосиј Синаитски”, се послужив со постојната литература од македонски и од странски автори, како и со изворни материјали од моето родно место Дојран, особено ,,добредојдени” ми беа сеќавањата на мојот дедо и на некои други постари дојранчани, родени во втората половина на XIX и во почетокот на XX век, кога сè уште биле живи внуците и правнуците на Теодосиј. Содржината е поделена на седум поднаслови, почнувајќи од краткиот историјат за печатарството, а завршувајќи со улогата и значењето на Теодосиевото дело.

Авторот

КОН КНИГАВА ,,ТЕОДОСИЈ СИНАИТСКИ”

(Извадоци од рецензиите на проф. д-р Томе Саздов и д-р Михајло Георгиевски)

... ,,Во заклучок можеме да констатираме дека во случај со ракописот на Костадин Кајдамов, ,,Теодосиј Синаитски”, се работи за најобемен и најцелосен осврт кај нас на проблематиката поврзана со животот и дејноста на истакнатиот македонски преродбеник, духовник, печатар и издавач Теодосија Синаитски. Покрај користењето на постојната научна литература, авторот К. Кајдамов внел во својот ракопис и низа нови податоци и сознанија, макар и засновани на народната традиција (народните преданија) и на кажувањата на последните Теодосиеви потомци (внуци, правнуци и други блиски познавачи на Теодосиевата дејност). Затоа публикувањето на овој ракопис ќе претставува значаен придонес за историографијата и културната историја кај нас”.

(Т. Саздов)

... ,,Предложениот авторски труд на К. Кајдамов претставува популарен приказ за печатарската дејност на истакнатиот печатарски и културно - просветен деец од времето на Преродбата, хаџи папа Теодосиј, архимандрит Синаитски, составен врз основа на објавена литература и народната традиција, како и по сеќавања на постари дојранчани за животот и делото на Теодосиј Синаитски, бидејќи и авторот на книгава е родум од Дојран... Имајќи го предвид значењето на дејноста на македонскиот печатар и културен деец Теодосиј Синаитски во издавањето на македонски книги, мислам дека неговото афирмирање заслужува внимание и треба да се издаваат, покрај научни студии, и научно-популарни трудови, како што е случајот со предложениот труд на Костадин Кајдамов, а кој го предлагаме за негово објавување”.

(М. Георгиевски)

,,Вечен спомен ќе остават само оние луѓе, кои прават добро на своите, било како нивни учители, со поучување, било како нивни добродетели...”

(Т. Синаитски)

КРАТОК ИСТОРИЈАТ НА ПЕЧАТАРСТВОТО

Со создавањето на првата словенска азбука (глаголица) од солунските браќа Кирил и Методиј, кои ги преведеле и првите црковни книги на словенски јазик, околу средината на IX век почнала да се развива духовната култура кај Словените. Со текот на времето се почуствувала потреба и од други пишувани споменици, како и од печатење на книги и на разни други текстови на словенски јазик, кои ќе бидат разбрани и од научените луѓе во словенските земји. Првите словенски текстови биле пишувани со глаголско писмо, а со создавањето на втората словенска азбука - кирилица, при крајот на IX век, текстовите биле пишувани и со кирилско писмо. Инаку, првите откриени кирилски споменици потекнуваат од X век. Тоа се: еден бугарски натпис од 943 година, пронајден во Добруџа, и кирилскиот натпис на надгробната плоча од 993 година, што ја подигнал македонскиот цар Самуил во спомен на своите родители и братот Давид, откриена во селото Герман, Долна Преспа, во 1888 година, со следниот текст:

Првите словенски книги со кирилско писмо (октоих, часослов и триод), кои биле наменети за богослужбени потреби на еден дел од Јужните Словени, биле напечатени во 1491 година во полскиот град Краков во 1493 година во Венеција итн.1 Печатарскиот занает некои словенски печатари го изучувале уште од XV век, најчесто во Венеција. Во овој италијански приморски град, печатарството го изучувал и првиот јужнословенски печатар јеромонахот Макариј, кој се претпоставува дека потекнувал од Црна Гора или од Скопска Црна Гора, односно од Македонија. Со парична помош на Црногорскиот владател Ѓураѓ Црноевиќ, тој во 1493 година ја отворил првата јужнословенска печатница со кирилско писмо во Цетиње. Всушност, таа била прва печатница на Балканскиот Полуостров. Но, работела само две години.

Во 1519 година во Венецијата проработила уште една словенска печатница. Неа ја отворил Црногорецот Божидар Вуковиќ од градот Подгорица, со намера да печати јужнословенски книги со црковна содржина, од кои се чувствувала голема потреба во богослужбата, иако на црковнословенски јазик. Оваа печатница, во која работел и првиот македонски печатар Јаков од Камена Река (Каменица), работела (со прекини) до 1597 година.2 Покрај многуте црковни книги, во Божидаровата печатница бил  отпечатен и ,,Часословот” на првиот македонски печатар Јаков (1466 г.). ,,Часословот” како света книга, бил пишуван на црковнословенски јазик, а печатен со кирилско писмо. – Во градот Венеција наидов на стари калапи од Божидар Војвода и неговиот син Виценцо од многу време неупотребувани (непишани) и почнав да ја пишувам  (печатам) оваа мала книга „Часословец” рекол печатарот Јаков.

Инаку, за „татко”на печатарството се смета Јохан Гутенберг, роден во градот Мајнц, во Германија, кој во 1455 година ја отпечатил првата книга на светот – Библијата.

Во текот на XVI век словенски печатници, со кирилско писмо, биле отворени и во некои српски манастири, што се наоѓале под турска власт. Но, тоа биле мали печатници, кои работеле кратко време. Потоа, долго време никој не се решавал да отвори печатница, пред сè, поради засилената контрола на печатените текстови од страна  на турската власт, како и поради угнетувањето од претставниците на тогашната власт.

Сепак, и покрај макотрпните ропски години, имало смели луѓе кои го сакале  печатарството и се грижеле за развивањето на книгоиздателството. На пример, во Влашко (Романија), во текот на првата половина на XVII век, работеле на печатањето на книги: монахот Нектариј Пелагониски, јеромонахот Мелетиј Македонски, јеромонахот Стефан Охридски и некои други црковни лица од Македонија. Тоа значи дека Турците не можеле лесно да го уништат националниот дух кај Македонците, кои не мирувале и не седеле со „скрстени раце”. Кога приликите биле најтешки, кај македонското население се појавила желба за создавање литература на македонски народен јазик. Стремежот за книгоиздателство најнапред се појавил во родниот град на творците на словенската писменост - Кирил и Методиј.

Чекор напред кон внесувањето на народниот говорен јазик во литературата бил направен во XVI век од грчкиот проповедник и црковен писател Дамаскин Студит од Солун. Тој почнал да пишува црковни проповеди на грчки народен јазик. . Неговите литературни текстови биле наречени „Дамаскини”, кои имале влијание и врз употребата на народниот јазик во македонската литература. Всушност „Дамаскините”, кон крајот на XVII и во почетокот на XVIII век, биле нови црковни дела во Македонија, преведени од новогрчки народен јазик на црковнословенски јазик, со примеси на македонскиот народен говорен јазик.

Инаку, во тоа време печатењето книги на мајчин јазик станало императив на времето и насушна потреба на Македонците. Токму тогаш од Македонија излегле луѓе кои барале простор за својот творечки дух во слободни христијански земји. Таков бил Христофор Жефарович од Дојран, кој, живеејќи во Австрија, го напишал на црковнословенски јазик своето дело „Стематографија”, што го објавил 1741 година во Виена. Овој наш прв хералдичар и предвесник  на  Преродбата кај нас, бил  живописец, иконописец (зограф), книгописец, бакрорезец, исцртувач на картони за црковна везба, типограф, духовник (свештеник и калуѓер), трговец и друго. Во ,,Стематографијата” го посочил минатото како ,,залог за една посветла иднина”. Преродбенското дело на Жефарович се претпоставува дека имало влијание кај Теодосиј Синаитски, особено преку печатените книги што ги испраќал на своите роднини во Дојран, иако тоа не може со сигурност да се тврди.

Охридската архиепископија, основана врз грандиозното дело на Климент Охридски, кога зајакнала економски, со финансиски средства го помагала печатењето на црковни книги на црковнословенски и на македонски народен јазик. Со помош на охридскиот архиепископ Јоасаф (1718-1745) и на манастирот ,,Свети Наум” кај Охрид, во градот Москополе во XVIII век била отворена грчка печатница. Во неа на грчки јазик биле отпечатени неколку житија на ,,охридски светци”, кои во тоа време биле сметани како просветители на македонскиот народ.

Се претпоставува дека Москополската печатница го поттикнала учителот и проповедникот Даниил од Москополе, по народност Влав, да состави и отпечати еден четиријазичен речник. Речникот на Даниил ,,Начално обучение”, познат како ,,Четиријазичник”, имал големо значење за словенската филологија. Во овој речник на грчки, влашки, албански и македонски јазик, биле преведени разни зборови и реченици од грчки на македонски, влашки и албански јазик, пред сé со цел да се научи грчкиот јазик, што било во прилог на елинизаторската политика на Грците. Одделни колони (графи) во речникот на Даниил, иако биле печатени со грчки букви, претставуваат прв печатен текст на македонски народен јазик (битолско и охридско наречје). Инаку, кога бил отпечатен Данииловиот речник, точно не се знае. Се претпоставува дека првиот пат бил печатен во 1794 година во Москополе, а вториот пат во 1802 година во Венеција, или „во малата печатница на манастирот ,,Св. Наум” кај Охрид”.3

Меѓутоа, Москополската печатница не можела наполно да ги задоволи духовните потреби на македонскиот народ, кој сакал печатени книги на свој, мајчин јазик, кој ќе биде разбирлив и за неучените луѓе во Македонија.

Македонците, пред сè немале доволно богослужбени книги на црковнословенски јазик. Затоа, во 1756 година, охридскиот архиепископ Дионисиј се обратил со писмена молба до руската царица Елисавета: од руските печатници да бидат испратени печатени богослужбени книги за потребите на потчинетите цркви во неговата Архиепископија. Тогаш, повеќе храмови во Македонија со црковни книги биле снабдени од Русија. Инаку, дотогаш богослужбените текстови од македонските книжевници сè уште се распространувале на средновековен начин - преку препишување.

Ако не била укината Охридската архиепископија во 1767 година, таа, веројатно, ќе ја поттикнала Москополската печатница да печати и словенски книги или пак ќе вложувала напори за отворање на одделна словенска печатница во друго место. Сепак, печатницата во Москополе, иако била грчка, таа по својата идеја била словенска, чија основна цел била православните христијани да се запознаат со големото дело на свети Климент  Охридски и неговите соработници.

БОРБА ЗА ОТВОРАЊЕ НА МАКЕДОНСКА ПЕЧАТНИЦА

По укинувањето на Охридската архиепископија во 1767 година, започнал период на елинизаторска политика на Грците, која во Македонија била спроведувана преку Цариградската патријаршија. Насекаде за свештеници биле поставувани Грци или гркомани, а богослужението во црквите се изведувало на грчки јазик. Кога во почетокот на XIX век Патријаршијата ја согледала тенденцијата на Македонците за ширење на македонскиот народен јазик во училиштата и во црквите, го зголемила печатењето на книги, на грчки јазик, претежно со религиозна содржина, и истите ги ширела меѓу грцизираните православни христијани во Македонија.

На намерите на грчкото духовенство први се спротивставиле македонските трговци и занаетчии, кои во тоа време економски зајакнале и почнале да бараат самостојни цркви, како и свои училишта и учители. Зашто, успехот во трговијата и развојот на занаетчиството зависеле од степенот на образованието, како и од тоа во какви училишта се школуваат нивните деца. Затоа тие барале во училиштата, наместо часословот, псалтирот и октоихот, да се изучуваат наставни предмети со световна содржина, како географија, математика, природни науки..., чија практична примена ја наметнувале потребите на младата македонска граѓанска класа, што ја сочинувал, пред сé, напредниот дел од богати трговци и занаетчии.

Инаку, за отворање на првите македонски народни училишта и за нивното материјално помагање, се погрижиле тогашните попросветени свештеници и калуѓери од Светогорскиот манастир на полуостровот Атон, особено од Зографскиот манастир во кој имало отворено келијно училиште на црковнословенски јазик. Првите црковни учебници, што се изучувале во македонските училишта: часословот, псалтирот и октоихот, често ги препишувале свештениците и калуѓерите по манастирите, како и учениците во ќелијните училишта. Некои од нив подоцна ќе бидат печатени во печатницата на Теодосиј Синаитски во Солун.

Во преродбата и во развитокот на школството и просветата во градовите на Јужновардарскиот регион голема улога одиграл Солун, кој во XIX век прераснал во духовен центар на Македонските Словени. Веќе во 30-тите години на истиот век македонското еснафство во Солун имало свое словенско ќелијно училиште. Просветувањето на Македонците на мајчин јазик, преку печатење на македонски книги, било неопходно. Оттука, оправдани биле и стремежите на младата граѓанска класа во Македонија за издавање на свои книги, пишувани и печатени на македонски народен јазик, кој бил разбирлив и за неучените луѓе, за простиот човек. Но, во тоа време во Македонија немало доволно подготвени луѓе за остварувањето на оваа значајна културно-просветна дејност на нејзината територија. Затоа и првите писатели, кои пишувале книги на македонски народен јазик, биле духовни лица, чии творби, поради авторовата поврзаност со црквата, биле со верска содржина.

Во текот на првата половина на XIX век се појавила и првата генерација на македонски писатели, кои во своите црковни книги, пишувани на македонски народен јазик, покрај верската содржина, внесувале и народен дух. Тие, всушност, ги поставиле основите на новата македонска литература и биле предвесници на културната преродба на македонскиот народ. Меѓу нив попознати биле Јоаким Крчовски (1740 - 1820)4 и Кирил Пејчиновиќ (1771 -1845 г.). Овие први преродбенски писатели своите дела, пишувани со кирилско писмо на македонски народен јазик, ги печателе во странство, бидејќи во Македонија немало печатници. Печатењето на првите македонски книги финансиски го помагала младата македонска граѓанска класа. Македонските трговци ракописите на македонските преродбенски писатели прво ги носеле во Будим и Виена, а подоцна и во Нови Сад, Белград ...

Меѓутоа, печатењето на книги во странство било многу скапо, а и отпечатените книги биле подложени на строга контрола од страна на турските царински претставници, поради што македонските трговци почнале да се интересираат за отворање на печатница во Македонија. Интересот за своја печатница уште повеке се зголемил кога од средината на збогатените трговци и занаетчии се јавила иницијатива за ширење на просветата кај македонското население преку отворање на народни училишта во Македонија. Освен тоа, тогашните македонски преродбенски писатели се стремеле нивните книги да бидат што повеќе читани од народот. Но, за да имаат повеќе читатели, потребно било книгите да бидат печатени на разбирлив јазик за широката македонска јавност, како и напечатените книги што побргу да бидат пласирани меѓу правоверните Македонци за кои биле и наменети.

Треба да се спомене и тоа дека многу ракописни литературни трудови на македонски автори од почетокот на XIX век, пишувани на македонски народен јазик, биле подготвени за издавање, меѓутоа, поради тешките околности при печатењето надвор од Македонија, тие, речиси, ,,не виделе свет”. Некои од нив и сега, можеби, се чуваат во манастирските ракописни збирки, во т.н. „книгохранилишта”, како и во историските архиви, сведочејќи за една засилена литературна дејност од подалечното минато.

За задоволување на стремежите и желбите на првите македонски преродбенски писатели и на младата македонска граѓанска класа за отворање на македонска печатница, се погрижил хаџи папа Теодосиј, архимандрит Синаитски, кој се смета за ,,татко” на македонското печатарство и книгоиздателство.

КУЛТУРНО-ПРОСВЕТНИТЕ И ЕКОНОМСКИ ПРИЛИКИ  ВО ДОЈРАН ВО ВРЕМЕТО НА ТЕОДОСИЈ СИНАИТСКИ

Дојран, родното место на хаџи папа Теодосиј Синаитски, како градска населба постоел уште во античко време и како град егзистирал до крајот на Првата светска војна кога бил до темел разурнат. Турскиот географ и патописец Хаџи Калфа, кој го посетил Дојран во почетокот на XVII век, забележал: ,,Дојран е кадилак во рамките на Ќустендилскиот санџак (округ). Се наоѓа крај езеро... Солун е на југ од него. Од Истанбул е оддалечен четириесет дена одење пеш... Има плоштад и една џамија... Езерото, со своите бранови, ги плиска крајбрежните куќи...”

Во трговски центар израснал околу средината на XVIII век, а преродбенското движење во него почнало да се зародува кон крајот на XVIII и во почетокот на XIX век. Во некои турски документи и во извештаите на странските конзули во Солун, покрај другото, се споменува дека во Дојран (Полин) на верскиот празник Свети Илија се одржувал голем традиционален панаѓур, на кој доаѓале трговци и гости од повеќе околни градови во составот на Отоманското царство. Тогаш биле направени и обиди за развивање на трговијата со Австрија.5

По Карпошовото востание, во Виена живеел и творел предвесникот и преттечата на Преродбата во Дојран, Христофор Жефарович, кој ги напишал делата во бакрорез: „Стематографија” (1741 г.) и „Описание светаго божие града Јерусалима” (1744 г.), и тоа на црковнословенски јазик. Во првата книга авторот раскинува со средновековната црковна книжевност и им предава на словенските народи една светска книга, достапна за нивниот јазик. Преку неа тој сакал да ги возвеличи балканските Словени, меѓу кои и Македонците. За да ги нагласи посилно тие свои желби, Жефарович текстот го илустрира со грбовите на словенските народи и со ликовите на нивните цареви, патријарси и светци. Во неа е напечатен и грбот на Македонија. Во втората книга, пак, е даден краток опис на палестинските светилишта. Жефарович, преку својот брат во Дојран, свештеникот Продан, всушност, ја ширел народната просвета и во Јужновардарскиот регион.

За време на Австриско-турската војна (1788-1791 г.) во Австрија се иселил и дојранчанецот Кирил Николич - Логотетот, кој живеејќи и работејќи во Виена, станал многу богат и виден трговец. Неговиот придонес за ширењето на просветата во Дојран, преку испраќање парична помош на дојранските училишта и учители, бил голем. Тој материјално ги помагал и сиромашните деца во неговиот роден крај. Иселеници (емигранти) од Дојран имало и во Грција, Бугарија, Романија, Русија, Швајцарија, како и во некои други европски земји. Дојранчани имало и во Цариград, Одрин и во други градови на Отоманската империја како и во некои прекуокеански земји, најповеќе во Канада. Во ропските години под Турците, освен од економски и од политички причини, имало иселувања (емигрирања) и од верски причини. Таков бил случајот со дојранскиот свештеник Теохар, подоцна познат како Теодосиј Синаитски, кој, сакајќи да се закалуѓери, откако не нашол погоден манастир во својата татковина, отишол во далечниот Синајски Полуостров, каде престојувал околу четири години.

Крајот на XVIII век се карактеризира со позасилена миграција на населението од селата во градовите, со што се зголемува бројот на жителите во градовите на Македонија. Овој миграционен процес има одраз и во Дојран, во кој, со брзиот економски подем на градот, особено во првата половина на XIX век, осетно се зголемил бројот на неговото население. Околу средината на XIX век Дојран веќе имал над 2.000 жители - Македонци, Турци, Евреи, Цигани... Тогаш градот на Теодосиј прераснал во административно-управен, стопански и културно-просветен центар на Дојранската каза (околија), во чиј состав се наоѓало и Валандово со околината. Низ Дојран минувало и таканареченото „Солунско Џаде”, кое го поврзувало Солун (преку Кукуш, Дојран, Струмица) со главните средишта на Балканот, а од таму - со Франција и со некои други европски земји. Врските со светот придонесле за ширење на Преродбата во Дојран, за што голем придонес имал Теодосиј Синаитски.

ЖИВОТОТ И ДЕЈНОСТА НА ТЕОДОСИЈ СИНАИТСКИ

За животот на хаџи папа Теодосиј, архимандрит Синаитски, има сосем малку пишувани податоци. За веродостојноста на одделни моменти од неговиот живот, главно, се дознава од народната традиција, особено од т.н. ,,Дојранско предание”, според кое хаџи Теодосиј е роден во Дојран. Точниот датум на неговото раѓање, не е утврден. Но, според усните преданија, овој наш преродбеник и книжевник бил роден околу 1780 година.6  Крстеното име му било Теохар. Татко му Гого, живеејќи на село, во околината на Дојран, брзо се збогатил и во текот на втората половина на XVII век се преселил во Дојран, кој во тоа време бил околиско седиште во рамките на Отоманската империја и најголемо населено место во Полјанската (Дојранската) околија.

Теохар во родното место го научил грчкото писмо, а потоа неговиот ученољубив татко го испратил на школување во Цариград, во едно тамошно грчко духовно училиште. Но, додека се школувал во Цариград, во Дојран умрел татко му. Младиот Теохар се вратил во родното место по завршувањето на богословското училиште. Во Дојран се запопил и бил назначен за свештеник во Дојранската енорија (парохија). Богослужението во грчката православна црква во Дојран, поп Теохар го вршел на грчки јазик. Грчкиот воспитаник тогаш не бил национално осознаен и не се обидел да се спротивстави на обидите на Цариградската патријаршија за грцизирањето на македонското население во Полјанската енорија.

Поради големиот број православни христијани, градот Полјанин (Дојран) станал седиште на епископ, кој бил потчинет на солунскиот митрополит. Инаку, Полјанската епископија се споменувала уште во првите векови на турското владеење во Македонија. Вредно е да се спомене дека Епископијата во Дојран била една од поголемите и побогати епископии во солунскиот диоцез, поради што понекогаш нејзините епископи имале големо влијание во Солунската митрополитија. Во 1809 година цариградскиот патријарх ги назначил Теодосија Полјански и Тимотеја Воденски за епитропи (настојници) на солунскиот манастир ,,Св. Атанасија” со задача да ги смират монасите во ова ,,божје катче”.

Богослужбувајќи во Дојран, поп Теохар се оженил за дојранчанката Ката и во бракот се неа имал три сина: Гого, Тошо и Костадин. Од „Дојранското предание” се дознава дека поп Теохар, покрај свештеничката, вршел и учителска дејност во Дојран. На грчки јазик ги учел децата на богатите дојранчани. Во Дојранската православна црква богослужбувал сè до смртта на попадијата. Откако останал вдовец, почнал да размислува за едно патување низ Македонија. Но, прво ги одомил синовите, оставајќи ги да работат и живеат во Дојран, а потоа барал манастир во својата татковина за да се закалуѓери. Патувал во разни краишта на Македонија. Патем ги посетил Скопје, Велес, Охрид и некои други населени места во северна и западна Македонија. Притоа, имал можност да се запознае со стварната економска и социјална положба на манастирите и црквите во Македонија. Наедно се запознал и со некои повидни културно-просветни дејци во верските центри, како и со некои угледни претставници на младата македонска граѓанска класа.

Барајќи простор за поголема верска творечка слобода, одбегнувајќи притоа да се смести во некој од македонските манастири, пред сè, поради тешките материјални и животни услови во нив, во текот на третата деценија на XIX век, поточно во 1827-1828 година, поп Теохар, со некои застапници на Синајскиот манастир со кои се претпоставува дека се познавал уште како ученик во духовното училиште во Цариград, преку синајскиот метох во Фенер, отпатувал во далечниот Синај. Таму, уште од почетокот, стапил во таканаречениот ,,Језуитски ред”, најверојатно во манастирот ,,Св. Катерија”. Значи, во новата животна средина, дојранскиот свештеник станал  член  на таканареченото  ,,Друштво Исусово”. Откако се закалуѓерил во Синајскиот манастир, го добил монашкото име Теодосиј.

Престојувајќи на Синајскиот Полуостров Теодосиј ја започнал својата културно-просветна дејност. Зашто во тоа време манастирот „Света Катерина“ на Синај, каде што бил сместен идниот македонски печатар, бил познат како црковно-книжевен центар и како ризница на многу сочувани стари ракописи, на чие преведување работеле повеќе луѓе. Наоѓајќи се во таква  културна средина, под влијание на словенската традиција и на многуте словенски ракописи што биле сочувани во тамошната манастирска библиотека, грчкиот воспитаник Теодосиј почнал национално да се буди и осознава. Според „Дојранското предание”, Теодосиј, откако се преродил и осамостоил, во Синајскиот манастир ги научил црковнословенскиот јазик и словенската азбука и писмо, и се зафатил со преведување на разни молитви и други погодни богослужбени текстови од грчки на словенски јазик, со примеси на македонскиот народен говорен јазик. Преведените црковни текстови и молитви преку писма им ги испраќал на своите синови, роднини и пријатели во Дојран, со напомена - да бидат растурени и раширени меѓу правоверните христијани во неговото родно место, и пошироко. Црковни текстови, преведени на прост народен јазик, испраќал и на своите пријатели во други краишта на Македонија, со цел да бидат изучувани од правоверните христијани, како и да се шират културата и просветата меѓу македонското население преку црквата. Со тоа, всушност, Теодосиј ја започнал својата преродбенска дејност на една подолга релација. Целта му била : од македонските цркви да ги исфрли и истисне грчкиот јазик и грчкото писмо, а богослужението во нив да се изведува на црковнословенски   односно на  македонски народен говорен јазик.

Во синајскиот манастир „Св. Катерина”  Теодосиј, веројатно имал сретнато и запознаено некои калуѓери кои потекнувале од Македонија, бидејќи од порано во манастирите на Синај имало македонски калуѓери, посебно во манастирот во кој престојувал монахот од Дојран. Во сеќавање на престојот во Синајската гора, на полуостровот Синај, Теодосиј сам си го ставил прекарот Синаитски.

Се претпоставува дека во манастирот „Св. Катерина” уште во XI век имало една колонија од Македонци, којашто во текот на времето била дополнувана и засилувана со духовни лица и книжевни дејци од другите југословенски народи. Во една таква средина почнала да се развива нашата стара книжевност, од која во манастирот на Синај се познати неколку значајни наши стари пишани споменици. Покрај другото, во овој манастир биле најдени и македонските глаголски споменици: Синајскиот псалтир и Синајскиот требник, значајни за изучување на старословенскиот јазик (тие во 1941 и 1942 година биле препечатени во Љубљана од страна на Словенечката академија на науките).7 Овие стари македонски споменици биле напишани со глаголско писмо на старословенски јазик. Инаку, во манастирот „Света Катерина” на Синај, литургијата и црковните проповеди Теодосиј ги вршел на црковнословенски јазик.

Теодосиј се задржал на Синај околу четири години.8 За ова време успеал во монашката средина да се истакне со својата трудољубивост и комуникативност, како и со своите интелектуални способности, поради што бил избран за старешина на православниот христијански манастир „Св. Катерина”, со што се здобил и со почесната манастирска титула архимандрит.По промоцијата во монашкиот чин „архимандрит”, папа Теодосиј излегол од манастирските порти на Синај и се упатил кон светиот град Ерусалим, каде што го посетил „Божјиот гроб”, со што се здобил и со звањето „хаџи” (аџија). Со ова му се дала можност да ги посети „светите места” во Ерусалим и околу него. Тоа придонело за целосно истерување на елинистичкиот дух во него, кој потоа ќе стане носител на борбата за ширењето на словенската писменост меѓу Македонците. Престојот на Синај, хаџи Теодосиј го искористил и за посета на „светилиштата” што биле лоцирани на просторот на Синајската гора, близу до Суетски Канал, при што имал можност да прегледа некои словенски книжевни ракописи.

Во 1831 година, поттикнати од дојранскиот владика, епитропите на православната црква „Света Мина” во Солун која се наоѓала во т. н. „Македонско маало”, испратиле писмена молба до управата на Синајскиот манастир „Св. Катерина” во која барале да им го испратат хаџи папа Теодосиј, архимандрит Синаитски, за енориски свештеник во нивната црква, бидејќи тој можел да врши богослужение и да држи проповеди на црковнословенски јазик. Молбата на епитропите била удоволена од манастирската управа.

Хаџи Теодосиј, понесен од носталгијата и од непрекинливиот стремеж кон татковината и родниот крај, од далечниот Синај во 1831 година допатувал на брегот на Егејско Море, од каде заминал во Света Гора на полуостровот Атос. По краткиот престој на полуостровот, каде што веројатно посетил некои од манастирите, дошол во Солун и станал свештеник во словенската црква „Св. Мина”. Покрај богослужението на црковнословенски јазик за македонската колонија, Теодосиј Синаитски бил застапник на синајскиот манастир „Св. Катерина” и како негов таксидиот, често патувал низ Македонија и собирал помош за манастирот. Патешествијата низ татковината му овозможиле да се запознае со многу познати личности, особено со Кирил Пејчиновиќ, Ј. X. Константинов - Џинот, Даскал Камче, и други од кои бил уверен дека се чувствува голема потреба од книги на македонски народен јазик.

Чувствувајќи се мошне пријатно меѓу своите браќа Македонци од Македонската колонија во Солун, дојранскиот преродбеник Теодосиј со особено задоволство и со голема љубов почнал да го врши богослужението на црковнословенски, односно на македонски народен јазик во црквата „Св. Мина”. Македонската колонија во Солун, инаку, ја сочинувале претежно Македонци од западните краишта на Македонија - од Битолско, Охридско, Крушевско, Кичевско и Дебарско, кои во големиот беломорски град, во времето на Преродбата. Инаку, Македонците во Солун, поради немање на свои книги, биле принудени да читаат грчки книги и да слушаат проповеди и богослуженија на грчки јазик во црквата. Понесени од љубовта кон својот сонародник, додека бил на Синај, тие за време на богослужението во црквата „Св. Мина” редовно го спомнувале името на хаџи папа Теодосиј архимандрит Синаитски. Подоцна над влезната врата на црквата било напишано името на поп Теодосиј, веројатно, како нејзин ктитор. Како свештеник во солунската црква „Св. Мина”, Теодосиј рекол: „Во овој православен храм сакам да кажам пет зборови разбрани, за да поучам и други, отколку илјада зборови на непознат јазик”... Религиозниот ореол на солунската црква ги освојувал и восхитувал честољубивите души на Македонците од Македонската колонија во Солун, но и пречел да се појави во нив (без надворешен притисок) идејата за национален самостоен живот. Со јасно македонско сознание и со здраво национално чувство особено се одликувал македонскиот шивачки еснаф во Солун, составен од дебарчани, крушевчани, кичевчани, битолчани... Во 1817 година тие составиле на свој мајчин јазик еден поменик (споменица на живите и мртвите), кој во 1841 година бил преведен на грчки јазик за да се чита во црквата од свештениците, бидејќи црковната власт не дозволувала да се чита на словенски јазик.9

Во Солун хаџи Теодосиј имал можност да се запознае и да разговара со претставниците на т. н. „Македонски шивачки еснаф”, кои на нашиот преродбеник му ја изнеле својата желба за македонска просвета и македонски книги. Од еден нивен поменик, наречен „Плакокнижица”, се дознава дека македонските занаетчии во Солун се обратиле до еден руски монах, по име Исаија, да биде учител на нивните деца. Во писмото до Исаија, меѓу другото, пишувало: „Оче, те молиме да ни направиш едно добро - како знаеш да подготвиш една книга на словенски или на македонски народен јазик, и да ги научиш нашите деца да читаат и да пишуваат. Оти, ти добро го знаеш јазикот на Словените...”

Ќелијното училиште на Исаија, кое било сместено во една соба на Папуџи-ан во Солун, работело од 1833 до 1835 година. Него го посетувале околу петнаесет деца од македонска народност, меѓу кои бил и Вељо Негрев, Македонец од дебарското село Селце. Тие учеле да читаат и да пишуваат без учебници, бидејќи немало печатени книги на македонски народен јазик. Овие ученици ги поттикнале своите татковци и роднини повеќе да се ангажираат за отворањето на македонски цркви и училишта, како и за печатењето на македонски книги. Вељо Негрев тврдел дека во ќелијното училиште во Солун бил учител и Теодосиј Синаитски. Тоа веројатно било во 1835 година, бидејќи во 1837 и 1838 година училиштето не работело. Се претпоставува дека Теодосиј кога работел во Солун како свештеник и како учител, практично ја почуствувал потребата од печатени книги на македонски народен јазик.

Патувањето низ Македонија, покрај средбите со некои наши познати книжевници и преродбеници, помогнало хаџи Теодосиј Синаитски да се запознае и со многу видни и богати македонски трговци и занаетчии, кои ја истакнале и потврдиле потребата од издавање печатени книги на мајчин јазик. Средбите со Кирил Пејчиновиќ, со Џинот, со Даскал Камче и со други напредни македонски дејци, биле пресудни за реализирањето на Теодосиевата идеја за отворање на македонска типографија во Солун, кој тогаш бил трговски и културен центар во овој дел на Отоманскатаимперија. Особено пресудна била средбата со Кирил Пејчиновиќ, кој на нашиот иден печатар му се пожалил за тешкотиите околу печатењето на македонски книги на мајчин јазик надвор од Македонија. Имено, при обидот да ја печати својата втора книга „Утешение грешним” во Србија, во 1831 година, од страна на Белградската митрополија, која го цензурирала ракописот, била дадена неповолна црковно-книжевна критика, поради што понудениот ракопис не бил отпечатен. Тоа нешто длабоко ги загрижило и авторот и идниот печатар. И двајцата преродбеници силно ја почувствувале потребата од отворање на македонска печатница. Оттогаш,

хаџи Теодосиј во себе почуствувал „колку ефикасно средство би било печатното слово за будењето на националната свест и за духовната и политичка преобразба на македонскиот народ”.

Теодосиј Синаитски се интересирал и за културно-историските споменици во Македонија. При посетата на Кавадарци, во придружба на учителот Камче Наков Поп-Ангелов, познат повеќе како Даскал Камче, ги посетил православната црква „Св. Богородица” во селото Ваташа, изградена во 1817 година, и Полошкиот манастир. Во Ваташката црква ја забележил иконата „Успение Богородично”, со словенски натпис од 1819 година. Тоа значи дека во некои културни центри во Тиквешијата сè уште била зачувана словенската писменост.

При обиколката на Македонија во текот на четвртата деценија на XIX век, се претпоставува дека Теодосиј ја посетил и Света Гора, автономна монашка територија на Атонскиот Полуостров, во чии манастири тогаш било сочувано големо и разновидно културно богатство. Расадник на словенската култура и просвета на овој облагороден светогорски простор бил Зографскиот манастир, кој секогаш ги држел своите порти отворени за културно-просветните дејци од Македонија. Манастирот Зограф сестрано ги поддржувал македонските преродбеници и народни будители и просветители: учителите, писателите, собирачите на народни умотворби, печатарите... Многу книги подоцна биле печатени со благослов и со финансиска помош на овој богат светогорски манастир. Не изостанувала неговата духовна и финансиска помош и на идниот печатар-хаџи Теодосиј, во неговата издавачка дејност. Постоењето и дејствувањето на манастирот Зограф, на културно-просветен план претставувало потврда за мислењето дека „тоа што било посеано од браќата Кирил и Методиј, и од Климент Охридски, дало плодови”.

Кога се вратил во Солун, по долгото и напорно патување низ Македонија, вниманието на Теодосиј Синаитски било насочено кон отворањето на македонска печатница. За реализирањето на еден ваков зафат, имал морална и материјална помош од архимандритот Анатолиј  Зографски.10

Меѓутоа, за отворањето на печатница и за слободно книгоиздателство, потребна била согласност од Цариградската патријаршија. А тогаш мошне тешко се добивала дозвола за реализирање на печатарска дејност на друг јазик, пред сè, поради „напоеноста” на Патријаршијата со грчки шовинизам и елинистички дух. Затоа, будноста и внимателноста кон печатените изданија на негрчки јазик, биле на завидно ниво кај претставниците на грчката власт и на грчката црква, недозволувајќи притоа да се шират книги во кои се среќавале „неправославни” мисли. Меѓутоа, хаџи Теодосиј, како претставник на Синајскиот манастир, го искористил познанството и блиските односи со претставниците на грчката црковна власт во Солун и, по ненадејните компликации, успеал од солунскиот митрополит Мелетиј да добие согласност за отворање на македонска печатница во Солун, со црковнословенски шрифт. Со поддршка на солунскиот митрополит, Цариградската патријаршија издејствувала одобрение од Турското правителство во Цариград. Останало само да се набават букви од Русија, кои, според митрополитот Мелетиј, божем, чинеле повеќе од педесет илјади гроша. Се разбира дека таква финансиска можност немал идниот печатар. Но, за среќа, во тоа време случајно хаџи Теодосиј се запознал со еден Евреин, побегнат од Русија во Солун, инаку букволеар, кој му предложил дека може да го излеа потребното количество црковнословенски букви за нормално работење на една печатница само за пет илјади гроша. Ова било прифатливо решение за нашиот иден печатар, кој веднаш почнал со другите потребни подготовки околу отворањето на типографијата и почнувањето со печатење на македонски книги.

Од преданијата и од пишуваните документи на основа усните искажувања на некои современици на дојранчанецот Теодосиј, како и од податоците што ги дава, Натанаил Стојанович во својата автобиографија „Жизнеописание...“, може да се претпостави дека припремите за отворање на првата македонска печатница Теодосиј ги започнал во првата половина на 1837 година. Инаку Солунската печатница почнала со работа во почетокот на 1838 година. Отворањето на Теодосиевата печатница била голема придобивка за македонскиот народ а печатењето книги на македонски јазик значело победа на Македонците во борбата за еманципација од Цариградската патријаршија и од елинизмот.

Ученикот на Теодосиј, Вељо Негрев, кога слушнал дека ќе се отвори печатница во Солун, рекол: „Хаџи Теодосиј ги сожали своите народни чеда оти немаат свои книги за да учат на мајчин македонски јазик и донесе типографија за печатење на буквари со верска содржина, и тоа на два јазика - на македонски и на грчки”.11

Во солунската печатница, чиј управител бил Теодосиј, биле вработени пет-шест печатарски работници (словослагачи, слуги и други).12 Не се знае, дали во неа работел и букволеарот, кој ја снабдил Теодосиевата печатница со комплетен печатарски материјал. Со своите графички работници, Теодосиј немал проблеми во работата. Напротив, сите живееле и работеле сложно, како едно семејство. Правеле и заеднички прошетки во околината на Солун. Биле почести гости на едно дервишко теќе, каде што се спријателиле со некои претставници на дервишката секта - бекташи. Посетата на Дервишите се претпоставува дека нашиот преродбенски печатар сакал да ја искористи за запознавање со нивното верско учење. Освен тоа, преку разговорите во врска со некои верски прашања имал за цел: добиените знаења за верата на „бекташите” да ги искористи за верски морално-поучни литературни состави.

За тоа, какво било внатрешното уредување на Солунската печатница, нема доволно податоци. Се знае само дека таа располагала со словослагачко и машинско одделение, како и со книговезница. Вака комплетно опремена. Првата македонска печатница претставувала едно книгоиздателско претпријатие. Теодосиј, можеби, не го познавал добро печатарскиот занает, но затоа бил добар организатор и имал писателска дарба и склоност кон литературата, што се гледа од неговите предговори во некои од печатените книги. Освен тоа, Теодосиј се носел со мислата да ги развие и унапреди печатарството и книгоиздателството во Македонија. На почетокот работел со голем елан и верувал во својот успех. Се радувал на секоја издадена книга на македонски народен јазик од кое се гледа неговата љубов кон својот народ и Татковината. Во печатарската работа не тргнувал од никакви економски сметки, туку чисто од свое душевно задоволство, од мислата дека со тоа ќе биде корисен граѓанин на Татковината.

Теодосиевата печатница била сместена во црквата „Св. Мина”, на улицата „Вардарска”, во градската чаршија на Солун. Таа, без прекин, работела во текот на 1838 и во поголемиот дел на 1839 година. Првата година отпечатила една, а втората - две книги. Во тоа време, веројатно, биле отпечатени и други помали текстови, како огласи, реклами и друго.13

Кон крајот на 1839 година, меѓутоа, Солунската печатница била запалена и изгорена. Пожарот зафатил и други објекти во чаршијата на Солун. Заедно со печатницата била опожарена и црквата „Св. Мина”. Според усните преданија, тогаш Теодосиј имал педесет дошеесет години.14 По облеката и по физиономијата добро изгледал и оддавал дека е богат човек.15 Инаку, Теодосиј, по изгорувањето на типографијата, не бил наполно разочаран од причинетата материјална штета. Напротив, неговата желба за обновување на печатницата придонела да смогне сили. Како претставник на синајскиот манастир, хаџи Теодосиј направил направил нова прошетка низ Македонија, при што имал можност повторно да се сретне со својот најдобар и искрен пријател Кирил Пејчиновиќ. Печатарот при повторната средба, му раскажал на јеромонахот за несреќната судбина на печатницата, која била запалена од непријателската рака, од некои големи противници на македонското писмо. Кирил Пејчиновиќ, без двоумење, му рекол на својот пријател: „Човечка рака ја запалила печатницата, човечка рака ќе отвори нова“.16

Чувствувајќи ја потребата од македонска печатница, преродбенскиот книжевник и духовник Кирил Пејчиновиќ му дал доволно пари на Теодосиј за да ја обнови изгорената печатница. Со големата парична помош на Кирил, во 1840 година била набавена нова типографија, уште подобро уредена од првата, и продолжило печатењето книги на македонски народен јазик со кирилски букви. Хаџи Теодосиј. пак, го помогнал обновувањето на црквата „Св. Мина”.

Инаку, околу Теодосиевата печатница се собирале повеќе наши учени луѓе, припадници на различни генерации, и тоа од разни краишта на Македонија. Тие се труделе нашиот нов писмен јазик да го создаваат во контакт со словенската традиција.17 Покрај печатарот Теодосиј Синаитски, тука биле и Кирил Пејчиновиќ, Натанаил Стојанович, Јордан Хаџи Константинов - Џинот, Даскал Камче и други. Со тоа во јужните краишта на Македонија се отворил процес на реславизација на писмениот јазик на македонскиот простор.18 Тоа значи дека се создала можност за враќање во употреба на кирилицата и за активирање на словенската книжевна лексика, врз основа на црковнословенскиот и на современите словенски литературни јазици со кирилско писмо. 19

Поради недоволно усовршената техника, меѓутоа, печатењето на македонски книги се одвивало мошне бавно. Освен тоа, печатените книги со кирилска азбука во почетокот биле тешко читливи, пред сè, поради тоа што читателите, главно, биле навикнати на грчкото писмо. Но, со текот на времето, македонските книги станувале сè повеќе барани и читани, со што се зголемил и интересот кај македонската интелигенција, како и кај богатите македонски, трговци и занаетчии, за книгоиздателска дејност на македонски народен јазик. Инаку, писмениот јазик на Теодосиј, изразен во предговорите на некои    напечатени книги, не е чист, бидејќи употребувал многу црковнословенски зборови со руска редакција. 

Во обновената печатница, во текот на 1840 година, Теодосиј напечатил уште две книги: „Утешение грешним” од Кирил Пејчиновиќ и „Книга за научение трих јазиков”. Но, до кога работела печатницата во Солун, точно не се знае. Некои научници тврдат дека таа престанала да работи во првите години од петтата деценија на XIX век, меѓу 1841 и 1845 година.20  Според бугарскиот научник и публицист Атанас П. Шопов, таа била повторно изгорена и затворена кон крајот на 1842 или почетокот на 1843 година, а според проф. Јордан Иванов солунската печатница работела сè до смртта на Теодосиј – во 1843 година.21 Публицистот Христо Брзицов, роден во Дојран (подоцна емигрант во Бугарија) во книгата „Бащин край”, вели дека „сатанска рака ставила крај и на втората печатница. Грчкиот калуѓер Ксанта, дојден од островот Крит, откако добил благослов од патријаршискиот владика, во името на Христос... ја запалил „безбожната печатница...”

Вељо Негрев, ученик и современик на Теодосиј, тврдел дека солунската печатница вториот пат била запалена од некои Грци од Солун, наговорени од злобниот критски калуѓер Хрисант. Истото го соопштува и проф. Иван Снегаров во монографијата за Теодосиј Синаитски, нагласувајќи дека „солунската печатница била запалена од Грци, наговорени од еден грчки монах,”22 Но, тие не го соопштуваат точниот датум на уништувањето на печатницата.

Во статијата „Образованието во Турција и Македонија во времето на Танзиматот” од Мустафа Карахасан, меѓу другото, се споменува дека „во интензивните години на Танзиматот (реформско движење во османлиското општество), во Солун (од 1838 до 1843 г.) дејствувала печатницата на Т. Синаитски...”23 Од горенаведеното соопштение може да се констатира дека Солунската печатница работела до 1843 година, како и тоа дека Теодосиј не го чекал свеченото објавување на танзиматската реформа – на 3 ноември 1839 година од страна на новиот султан на Турската империја, Абдул Меџит, туку пред тоа почнал со печатење книги на македонски народен јазик.

Рускиот научник Виктор Иванович Григорович, кој во почетокот на 1845 година го посетил Солун, видел само остатоци од изгорената типографија, но не нагласил какви остатоци - од  зградата или од машините.24 Меѓутоа, Григорович, во врска со типографијата на Теодосиј, во писмото до И.И. Срезневски од 3 јули 1848 година, меѓу другото, соопштува дека Солунската типографија била уништена од пожар во 1842 година.25

Инаку, по изгорувањето на Солунската печатница, Теодосиј бил наполно разочаран и деморализиран. Едно, поради лошиот крај на неговото претпријатие и, друго, поради тоа што немал материјална можност да ја обнови типографијата. Од овие причини, како и поради староста и истоштеноста од напорната печатарска работа, откако собрал дел од печатарските букви и од своите книги, го напуштил Солун и се вратил во Дојран, кај своите синови.26 Исто така, се откажал од таксидиот на Синајскиот манастир и од вршењето на други општествени работи.  Во  родното место работливиот дојранчанец, не можејќи да биде денгубец, станал воденичар. Но, за кратко време. Зашто, во една зимска ноќ, според едно предание, големиот снег го урнал покривот на воденицата и го потиснал воденичарот Теодосиј. Утредента, неговите синови го нашле одвај жив, со скршена нога. По неколку дена, во март 1843 година, Теодосиј Синаитски умрел.27  Според друго предание, Теодосиј бил потиснат и усмртен од една карпа што се урнала врз него.28 Од „Дојранското предание” се дознава дека, пред почетокот на пролетта, во март 1843 година, по еден обилен дожд, силната вода на малата река Џангарка (Дербашка Река), на која била построена воденицата, ги однела во Дојранското Езеро и воденицата и воденичарот.

И научникот Г.Ст. Кандиларов, соопштува дека Теодосиј Синаитски умрел во 1843 година во Дојран.29 Бил погребан во градските црковни гробишта на дојранските православни христијани, од каде подоцна, според раскажувањата на дојранчанката Рајна Чакмакова, неговите посмртни останки биле откопани и пренесени на друго место.

Дојранските верници го продолжиле својот духовен животи по потпаѓањето под турска власт. Меѓутоа, со колонизирањето на муслиманско население во градот на Теодосиј Синаитски, постојната црква „Света Недела” во Полјанин (Дојран) била претворена во џамија, бидејќи  новодојдените жители од Ориентот, од планинските предели на Мала Азија, не можеле да го поднесуваат блесокот на христијанските обреди.

По ова, дојранските правоверни христијани го продолжиле богослужението во една адаптирана просторија за параклис (мала црква), во која подоцна вршел богослужба и дојранчанецот Теохар (хаџи Теодосиј), откако бил ракоположен за свештеник во Дојранската енорија (парохија).

Кон крајот на првата половина на XIX век, во Дојран се зголемил бројот на верниците, поради што била покренета иницијатива за изградба на нова, поголема црква. Така, во 1848 година, кога Дојранските  правоверни  христијани  речиси  биле патријаршисти, во северниот дел на градот, со сопствени средства изградиле импозантен храм, наречен „Свети Илија”. Таа во почетокот на XX век преминала во рацете на егзархистите, поради што патријаршистите, чиј број веќе бил мошне мал, во 1911 година изградиле друга црква.

ИЗДАНИЈА НА СОЛУНСКАТА ПЕЧАТНИЦА

Во печатницата на Теодосиј Синаитски во Солун, која почнала да работи во 1838 година, и работела до крајот на 1841 година (околу четири години), биле напечатени пет книги, како и неколку други помали литературни творби, на црковнословенски, односно на македонски народен јазик со кирилски букви. Сигурни изданија на Солунската печатница се: „Началное учение со молитви утренија...” (1838 г.), „Краткое описание двадесјат монастиреј обретајуштијасја во Свјатој Гору Атонској” (1839 г.), „Служение еврејско и все злотворение нихно...” (1840 г.), „Утешение грешним” (1840 г.) и „Книга за научение трих јазиков” (1841 г.).

Овие изданија на Теодосиевата печатница останале драгоцена библиографска реткост. Зашто, од сите пет напечатени книги во Првата македонска печатница, кои брзо биле распродадени, останале само по еден до два примерока. На пример, бугарскиот научник Јордан Иванов од првата книга „Началное учение со молитви утренија...” нашол само еден примерок (во Дојран), кој го споменува во својата книга „Български старини изъ Македонијя”, а еден се чувал во Софиската народна библиотека, што го потврдува и рускиот учен А. Селищев (Списание „Slavia„ св. II, од 1926 година, стр. 259).

Од второто издание (Краткое описание двадесјат монастиреј обретајуштијасја во Свјатој Гору Атонској“) познати се два примерока – еден во Петроград, во библиотеката на рускиот писател и кнез П.Н. Вјаземски, и еден во Софиската народна библиотека во Бугарија (Маринъ Дриновъ, П. съч., 430).

Од третото издание („Служение еврејско и все злотворение нихно...”) се чуваат неколку примероци: по еден во Народната библиотека и во Семинарот за македонски јазик во Скопје (X. Поленаковиќ, цит. дело, 162), еден во Петроградската публ. библиотека и еден во Софиската народна библиотека (М. Дриновъ, исто, 429 и Б. Цоневъ, Описъ на ръкописить и старопечатените книги во Народната библиотека въ София, бр. 529), итн.

Од четвртото издание („Утешение грешним”) се чуваат два егземплара - во Бугарија и Румјанцевскиот музеј (М. Дриновъ, исто, стр. 436 и А. Селищев, Полог, стр. 182).

Од петтото издание („Книга за научение трих јазиков”) се чуваат четири примероци - во Румјанцевскиот музеј, во Петроградската академија на науките, во Казанската духовна академија и во Софискиот универзитет (М. Дриновъ, исто, 429 и А. Селищев, Очерки македонской диалектологіи, стр. 15,).

Главно, и петте познати изданија на Солунската печатница, кои се сукцесивно напечатени во времето од 1838 до крајот на 1841 година, се доволни за да може да се опише и истакне големото дело на дојранчанецот Теодосиј Синаитски.

Во науката има тврдења дека во Првата македонска печатница во Солун била напечатена и „Таблица перваја” од Јордан Хаџи Константинов-Џинот. Но, за Таблицата на Џинот има и спротивни мислења, дека била печатена во Ваташката печатница на Даскал Камче. Освен тоа, преданијата говорат дека, покрај печатењето книги на некои свои сонародници и блиски соработници, Теодосиј во својата печатница напечатил и некои свои творби, главно, мали текстови со верско-поучителна содржина. Давајќи подетални описи на солунските изданија, бугарскиот научник Атанас П. Шопов, врз основа на добиените податоци од еден дојрански учител, соопштува дека „во Солунската печатница биле печатени или препечатени уште и: Житието на свети Иван Рилски, еден цветник и еден типик, но не ги имал видено тие книги“.30 Македонскиот публицист Димитар Влахов, анализирајќи го книжевното дело на Натанаил Стојанович, рекол дека ”Натанаил уште во 1835 година како 20-годишен монах, во градот Самоков превел од грчки на прост народен словенски јазик некои творби од византискиот филозоф и историчар Теофилакт, како и творби од некои други шисатели. Овие свои трудови тој ги печател на словенски шрифт во Солун, во печатницата на Теодосиј Синаитски...”31

1. „Началное учение со молитви утренија...”

Првата издаден книга на Солунската печатница, под

наслов „Началное учение со молитви утренија...”, не била само молитвеник, туку и буквар за почетно учење на деца и на возрасни луѓе. Автор на оваа книга е архимандритот Анатолиј Зографски, родум од Лазарополе - Дебарско. Тој и морално и материјално го помагал печатарот Теодосиј уште при отворањето на првата македонска печатница. Книгата е мала, напечатена на неполни два печатарски табака, поточно на само 28 страници (осмина формат), со црковнословенски шрифт и со словенско писмо. Оваа книга, всушност, била првиот учебник на македонски народен јазик, наменет за нашите ќелијни и приватни народни училишта, која, во 1841 година, доживеала и второ преработено издание. Дваесет години подоцна, поточно во 1858 година, книгата „Началное учение...” била повторно преработена од Партениј Зографски и печатена во Цариград, како буквар за веќе намножените народни училишта.32

2.„Краткое описание двадесјат монастиреј обретајуштијасја во Свјатој Гору Атонској”

Втората издадена книга во Теодосиевата ечатница, под наслов „ Краткое описание двадесјат монастиреј обретајуштијасја во Свјатој Гору Атонској”, била напечатена во февруари 1839 година. Во неа се опишани дваесетте манастири во таканаречената „Монашка република” на Света Гора, на полуостровот Атон (по грчки Атос): Велика Лавра, со манастирската црква „Св. Атанасиј”, Каракал, Филотеј, Иверон, Кутлумуш, Ставроникита, Есфигмен (Симен), Пантократор, Ватопед, Свети Дионисиј, Хилендар, Зограф, Русико (Св. Пантелејмон), Свети Григориј, Кастамонит, Дохијар, Ксенофон, Симопетар (Симон Петра), Ксеропотам и Свети Павле.33

Автор на патописниот прирачник (водич) се смета дека е Даскал Камче, родум од селото Корешница, кај Демир Капија, чии родители во почетокот на XIX век се преселиле во кавадаречкото село Ваташа. Оваа книга, според проф. д-р Харалампие Поленаковиќ, учителот Камче ја напишал по углед на еден грчки опис на Светогорските манастири. Таа, всушност, не била буквален превод, туку во неа имало измени и дополненија на авторот, кој, пред да стане учител, една година престојувал во Света Гора (на Атон) каде што го научил грчкиот јазик.

Според усните преданија, Даскал Камче и подоцна правел прошетки до манастирите во Света Гора - како водач на група верски поклоници, кои, во првата половина на XIX век, оделе на Атон за да се „поклонат” на тамошните „свети места”. Тоа му помогнало да се занимава и со литературна дејност, да стане автор на книгата „Краткое описание двадесјат монастиреј обретајуштијасја во Свјатој Гору Атонској”, со која на македонските верници им го олеснил патувањето до Светогорските манастири. Преводот од грчкиот опис на дваесетте манастири на Света Гора, откако го чувал извесно време во ракопис и внел свои дополненија, Даскал Камче му го предал на хаџи Теодосиј за да го напечати кога ќе ја отвори печатницата во Солун.

Инаку, што биле по народност манастирските луѓе (свештеници и калуѓери), ништо не е речено во описот на манастирите, со цел да се привлече вниманието на верските поклоници. За повеќето од манастирите е даден мошне краток опис, односно дадени се само имињата на црквите, на позначајните светци во нив и на ктиторите.  Во оваа патописна верска книга повеќе податоци се дадени за манастирите Велика Лавра, Ватопед, Хилендар и Зограф. Манастирот Зограф бил основан за времето на цар Самуил (968-1014). Ова светилиште од основањето до поново време, неофицијално, се сметало за македонски духовно-културен центар. Во него се школувала бројната македонска црковна интелигенција, меѓу кои попознати се архимандрит Анатолиј Зографски од Лазарополе, Партениј Зографски од Галичник, Натанаил Стојанович од Кучевиште, Скопско, архимандрит Антим Ризов од Калково, Валандовско, и други. За македонскиот народ манастирот Зограф претставувал извор и расадник за свештенички и учителски кадар. Македонското граѓанство, а подоцна и македонската црковно-училишна општина во Солун, рано воспоставиле непосреден контакт со македонскиот клер на Света Гора.34 Во 30-тите години на XIX век, Анатолиј Зографски успеал да отвори словенска печатница во Зографскиот манастир, меѓутоа, таа не проработила. Според д-р Блаже Ристовски, светогорските манастири Хилендар и Зограф биле жаришта на словенската писменост што допирала до цела Македонија, со што се одржувал континуитетот на една култура и се култивирала словенската историска свест, особено по укинувањето на Охридската архиепископија.35

Пред да биде книгата пуштена во печат, описот на манастирот Зограф бил дополнет со поопширен приказ за трите чудотворни икони на свети Ѓорѓи и за една Богородична икона во ова „божје место”, опковани со сребро, злато и скапи камења во 1838 година од некои учени луѓе од Русија.36 Инаку, книгата е мала, на дваесет страници (осмина формат). Таа, поради занимливата содржина, брзо била распродадена. Неа ја купувале и верските поклоници на Света Гора од други земји и краишта. Руските поклоници на светогорските светилишта, по враќањето во татковината, книгата ја пренеле во Русија. Еден примерок дури се нашол и во библиотеката на рускиот писател, кнезот П. Н. Вјаземски од Петроград. Со основањето на руското научно здружение, т.н. „Општество на љубителите на древните писмености” - во 1877 година, чиј претседател бил кнезот Вјаземски, уште истата година била фототипно препечатена книгата на Даскал Камче, под наслов „Описание на светогорските манастири.” Инаку, ова друштво имало за цел да печати и издава стари руски и општо словенски ракописи, како и да препечатува стари словенски книги.37

Книгата „Краткое описание...”, поради својата практична употреба, доживеала неколку изданија, и тоа на разни јазици. Напишана е на црковнословенски јазик, а дополнителниот опис на манастирот „Зограф” е на македонски народен јазик. Според Иван Снегаров, во книгата било дадено предимство на Зографскиот манастир, бидејќи таа била предназначена најповеќе за верските поклоници од Македонија. Освен тоа, оваа патописна книшка за светогорските светилишта, била напечатена со материјална помош на Зографскиот манастир.38 Бидејќи манастирот „Зограф” бил изграден на непрегледно место, опколен со шума и целосно изолиран, за да не биде заобиколуван од поклониците, авторот за него дал многу поопширен опис, сакајќи со тоа да направи патриотска   реклама, како   за манастирот, така  и за неговата  црква „Св. Ѓорги”.39 Имено, авторот посветил дури четири страници, или 63 реда за овој манастир, манастирот Хилендар бил опишан со 30 реда, а за грчките манастири на Света Гора дал сосем краток опис, само во пет-шест реда.

3. „Служение еврејско и все злотворение нихно...”

Во текот на 1839 година во Теодосиевата печатница била напечатена и книгата „Служение еврејско и все злотворение нихно...”. Таа е најголемата издадена книга во Солунската печатница, чија содржина зафаќа 216 страници, со формат од 20 х 14 см. Поради големиот интерес кај читателите, таа е напечатена во најголем тираж во споредба со другите изданија на оваа печатница.

Автор на ова најобемно дело е романскиот монах Неофит, кој престојувал во Молдавскиот манастир „Немца” . Подоцна, поради својата популарност, ова книжевно дело било преведено на новогрчки јазик. Оваа читана пропагандна апологетско-богословска книга ги поттикнала прилепскиот учител Ѓорѓи Самуркаш. поранешен трговец во Букурешт кој знаел влашки и грчки јазик, и неговиот ученик, монахот Натанаил Стојанович, подоцна охридско-пловдивски владика, кој го знаел новогрчкиот јазик, да се зафатат со преведување на Неофитовата книга на македонски народен јазик. Тие ги имале кај себе романскиот оригинален текст и новогрчкиот превод, па за кратко време ја завршиле преведувачката работа во Прилеп. Преводот бил на прилепско наречје. Не е познато, дали самоиницијативно тие го превеле ова интересно дело или пак биле поканети од печатарот Теодосиј, кој, без сомнение одржувал тесни врски со образованите луѓе во Македонија, со македонската интелигенција, и барал работа за својата печатннца.40

Во мај 1837 година, Самуркаш и Стојанович заминале за Света Гора каде, немајќи можност да се сретнат со хаџи Теодосиј, ракописот му го предале на велешанецот Наум Љувчиев, кого го задолжиле да се погрижи за печатењето на ракописот во Солунската печатница. Дали му биле предложени некакви услови или му бил предаден само ракописот за печатење на хаџи Теодосиј без надоместок, не е познато. Не се знае и тоа: под какви договорни услови Теодосиј ги издавал туѓите творби и дали им плаќал авторски хонорар во пари или преку одреден број бесплатни примероци од издадената книга. Инаку, Теодосиј, преку оглас или соопштение, барал претплатници за секоја книга пред да биде печатена. Така постапил и со издавањето на книгата „Служение еврејско и все злотворение нихно...” Откако го обезбеднл потребниот број на спомагатели, печатарот Теодосиј се решил да ја напечати и оваа трета по ред книга во својата печатница.41

Содржината на книгата, преку која бил направен обид за разобличување на еврејската талмудска религија, веројатно придонела кај читателите да се засили верата во Исус Христос, како и да се зголеми омразата кон Евреите. Можеби, честите спорови меѓу Евреите и христијаните во Солун биле повод за издавањето на оваа книжевна творба, сметајќи дека таа ќе најде добар прием меѓу Македонците во овој приморски град, кој прераснал во голем трговски центар, како и во некои други градови во Македонија. Во книгата се изнесени злодејствата на Евреите, кои се претставени како крвопијци и убијци, поради што содржината на ова издание е мошне потресна и делува морничаво кај читателите.

Инаку, книгата имала голем број претплатници, над триста, и тоа од над триесет градови и села. Но, таа била напечатена во многу поголем тираж. што може да се констатира од таканаречените „Спомени” на ваташкиот учител Арсениј Костенцев, кој, меѓу другото, околу 1865 година забележал дека на таванот во Камчевата куќа имало да се наполнат околу пет-шест запрежни коли со разни книги, од кои повеќето биле превод на еврејскиот талмуд на македонски народен јазик (веројатно станувало збор за солунската книга „Служение еврејско...”).42

Голем бил бројот и на оние што ја купиле книгата, а не биле претплатници, од кое се гледа и големиот интерес на читателите за оваа книга со антисемитска содржина. Особено ги имало од редот на македонските трговци и свештеници. Ваква книга, според некои наши познати научници, како проф. д-р Харалампие Поленаковиќ и други им „годела” на македонските трговци, бидејќи преку неа се ширела и зголемувала омразата кон Евреите кон нивните големи конкуренти во трговијата Антисемитските приказни и легенди, содржани во книгата, македонските трговци и свештеници најеројатно ги користеле како „оружје” за борба против Евреите кои како добри трговци, речиси, ги пренаселиле некои ол македонските градови, особено Солун и Битола. Солун уште во средината на XVI век имал обележје на еврејски град, со околу 3.000 еврејски куќи, во Битола тогаш имало 87 еврејски семејства, а во Дојран, во 1832 година, живееле осумдесет Евреи, кои, главно, се занимавале со трговија. Во првата половина на XIX век, од 118 илјади жители во градот Солун, 55 илјади биле Евреи. Во почетокот на седмата деценија на XIX век веќе Солун имал чисто еврејска физиономија, што го забележиле и англичанките Мекензи и Ирби, кои во 1863 година имале обиколка низ Македонија.

На крајот од книгата „Служение еврејско и все злотворение нихно...”, која е печатена на македонски народен јазик, се споменати имињата на спомагателите, односно на претплатниците на ова солунско издание. Најповеќе претплатници имало од Велес - 146, потоа од Тетово 35, од Прилеп и од Берово по 17, од Врање 14, од Скопје 13, од Ваташа 12, од Башино Село 11, како и од Прждево 8, Бегниште 6, Ресава 5, Неготино и Крушево по 4, Кавадарци 3, Штип и Ново Село (Штипско) по 2. Претплатници имало и од Горниково, Барово, Вешје, Глишиќ, Пепелиште, Сопот, Уланци, Паланка, Кратово, Дебар, Галичник, Кочани, Пијанец, Бунушевац и други.

Од гореспоменатите градови и села, само две населени места не се од Македонија. Тоа се: градот Врање и селото Бунушевац, кое се наоѓа во неговото предградие. Интересно е дека од Охрид, како голем културен центар со своја богата културна традиција, нема ниту еден претплатник, ниту некаков знак за „будењето” на луѓето во него. Кога во него, во 1845 година, престојувал рускиот научник Виктор Григорович, немало ниту еден човек што разбирал словенско писмо.43 Од Бугарија, исто така, немало ниту еден претплатник на книгата „Служение еврејско...”, а многумина бугарски автори во своите дела „Солунската печатница ја споменуваат како прва бугарска печатница”!... Впрочем, самиот број на спомагателите и претплатниците, и нивната македонска припадност, се доволен доказ дека Теодосиевата печатница е првата македонска печатница, отворена во Солун, а дојранчанецот Теодосиј Синаитски е првиот македонски печатар и книгоиздател на Македонски народен јазик.

4. „ Утешение грешним”

Во 1840 година, по обновувањето на Солунската печатница, којашто изгорела при крајот на 1839 година Теодосиј, ја напечатил книгата „Утешение грешним” од Кирил Пејчиновиќ - Тетоец. Наместо предговорот на авторот, напишан од 1831 година, издавачот Теодосиј Синаитски напишал свој поопширен предговор, познат во литературата како „Предисловие”. Во него Теодосиј пројавил писателска дарба, истакнувајќи го на мошне сликовит начин значењето на народниот јазик во просветувањето на широките народни маси. Во предговорот кон „Утешение грешним”, Т. Синаитски, пишувајќи го така и првиот македонски книжевен есеј”44 ги дефинира просветителските мисли на народната јазична основа на текстовите на јеромонахот Кирил, нагласувајќи дека „тоа не се клучеви од злато и сребро, туку од железо и челик, кои го отвораат срцето на простиот човек”.

Универзитетскиот професор, д-р Томе Саздов, преродбенскиот печатар и писател Теодосиј Синаитски го оквалификува како „прв книжевен рецензент во македонската литературна историја”, со оглед на фактот дека неговото „Предисловие” кон книгата „Утешение грешним” од К. Пејчиновиќ содржи елементи на оценка и критика.45 Ваквата негова констатација е прифатена и од проф.д-р Миодраг Друговац, во неговото дело „Македонската литература од Мисирков до Рацин”.46

Во својата книга (есеј и критика) „За македонската книжевна критика” (стр. 19), М. Друговац вели: „За развојните процеси на македонската книжевна критика, посебно за нејзините зачетоци, кај нас речиси воопшто и не е пишувано. Исклучок е текстот,, Теодосија Синаитски” на д-р Томе Саздов, во кој, меѓу другото, за овој прв македонски печатар од XIX век се вели дека „неговото Предисловие кон книгата Утјешение грјешним на Кирил Пејчиновиќ го претставува авторот и како прв книжевен Рецензент кај нас. Понатаму Друговац нагласува: „Текстот на Теодосија Синаитски има неполни шест страници. Со оглед на тоа што е предмет на неговото интересирање и каква е природата на изнесените мисли и пораки, ние со право можеме да го сметаме за прв никулец, рожба, граничен столб од кој во книжевната наука може да се има предвид раѓањето на една, условно наречена критичка мисла кај Македонците, иако во еден бездруго мошне скромен, елементарен вид - дури и како зачетен, прв рефлекс на таа мисла, која дваесетина години подоцна, со Предговорот на Константин Миладинов кон Зборникот на браќата Миладиновци, ке се афирмира со нови сознанија за јазикот, за специфичностите на народната поезија ... и сл.” (цит. книга, стр. 20).

Во книгата (есеј и критика), проф. д-р Миодраг Друговац соопштува дека Предговорот на Теодосија Синаитски се јавува на самиот почеток на Преродбата...”(исто, стр. 21). Текстот на авторот на Предисловието „е само една убава, но сепак докрај неостварена можност, една подготовка за следниот поимпресивен чекор во светот на естетското и критичкото, една свест за себеси што не остана без одек дваесетина години подоцна во предговорната и книжевната дејност на К. Миладинов, потоа и на Г. Прличев” (исто, стр. 22). Во книгата „За македонската книжевна критика”, авторот Друговац вели дека „Теодосија Синаитски е заслужен словенски и македонски преродбеник, истовремено национален и културен деец, печатар, издавач и автор на единствениот свој печатен текст” (Предисловието), во кој  го величи просветителот и љубителот на народниот јазик од Лешочкиот манастир”.

Во книгата „Утешение грешним” се поместени разни статии, но со општа цел – утешение на грешните. Сакајќи да му даде свет и благороден карактер на своето дело, јеромонахот Кирил во него поместил текстови од книгата на пророкот Језекиил, во кои е нагласено дека „пророковото слово е храна – слатка како мед, а пророкот – исполнител на божјата војла.”

Авторот на книгата имал особен култ кон Божјата мајка – света Богородица, како „виша утешителка, покровителка и застапница на грешните...” Целта на оваа книга е да ја затврди верата на народот во света Богородица, како општа мајка на сите христијани.47

Во однос на јазикот и ортографијата, во ракописот на авторот на книгата „Утешение грешним” и во печатеното издание на издавачот Теодосиј, има извесни разлики. Имено, Теодосиј при издавањето на книгата извршил незнатни книжевни корекции, со внесување на одделни црковнословенски елементи. На пример, зборот „земија” (земја) го заменил со „землја”, потоа „свака” (работа) со „всјака”, „све” со „все”, „сви” со „вси” итн. Или, наместо „направија”, „се вратија”, во печатеното издание стои: „направиха”, „се вратиха”...48

Со својот предговор кон „Утешение грешним”, Теодосиј Синаитски дава образец за комбинирањето на црковнословенскиот јазик со особините на еден од југоисточните македонски говори. Црковнословенскиот јазик во „Предисловието” е користен во голема мера, како во фонетиката и морфологијата, така и во лексиката. Според академикот Блаже Конески, луѓето, од средина во која допрва требало да се наоѓа простор за кирилицата, не било така лесно да разберат еден таков текст. Требало време и нови напори за да се добијат резултати од акцијата што ја иницирал Теодосиј Синаитски. Самиот тој, пак, како член на словенечката монашка средина, прво на Света Гора, а потоа и на Синај, бил сосем свикнат на употребата на црковнословенскиот јазик.49

Во „Предисловието”, Теодосиј зборува дека книгата на блажениот Кирил содржи слова од Библијата, односно од Евангелието, од Стариот завет, од Псалтирот, од книгите глаголеми на Илија Минијат (грчки проповедник од крајот на XVIII век), со толкување на прост народен јазик.

Од Предговорот на Теодосиј, може да се констатира дека тој имал писателска дарба. Во своето „Предисловие” употребува најпофални зборови за паричната помош што му ја дал јеромонахот Кирил за обновувањето на изгорената печатница. Делото „Утешение грешним” е ценето не само од литературен аспект туку и како сведоштво за добрата соработка и идејната блискост на јеромонахот Кирил со хаџи Теодосиј. Зборувајќи за значењето на печатениот народен збор со кирилски букви, во својот опширен предговор, меѓу другото, рекол дека „читателите сега немаат право да речат: не можеме да ја разбереме содржината на книгата оти е напишана на словенски или на руски јазик...”

Никој подобро и посликовито не го истакнал значењето на простиот народен јазик од Теодосиј. Колку многу го ценел народниот јазик печатарот од Дојран, се гледа од неговото воодушевување и мисловно и сликовито споредување, нагласувајќи дека „народниот јазик е клуч од железо и челик, кој ја отвора душата на народот, на простиот човек, за да ја прифати светлината на знаењето, а црковнословенскиот и рускиот јазик е клуч од злато и сребро којшто не може да го отвори срцето на простиот човек”.

Во својот предговор Теодосиј уште вели: „Вечен спомен ќе остават оние луѓе, кои прават добро на своите блиски, било како нивни учители, со поучување, било како нивни добродетели...”

Теодосиј Синаитски не само што го поддржувал и проповедувал тоа правило, туку и го прилагодил во практика, како во своите творби, така и во творбите на другите автори на книгите што биле издадени во неговата печатница. Во „Предисловието” тој, исто така, го искажал и своето високо мислење за улогата на учителите и просветата. Според него, учителите се позначајни од царевите и секогаш заслужуваат спомен и пофалба. Еден од таквите учители, кој Теодосиј го издига над царевите, бил блажениот јеромонах Кирил Пејчиновиќ од манастирот „Св. Атанасиј” во селото Лешок, Тетовско.

Споредувајќи ги црковнословенскиот и рускиот јазик со т.н. „мек клуч” (од злато и сребро), Теодосиј без да се впушта во полемика, решително го осудил стремежот на некои свои современици, инаку учени луѓе од Македонија - да создаваат неприроден (вештачки) македонски народен јазик. Главно, тој го расчистил и проширил патот на т.н. „македонска насока” во историјата на нашиот јазик. Така, кон средината на XIX век, вистината за македонскиот народен јазик, потврдена со постоењето на Теодосиевата печатница во Солун, станала основа на преродбенската македонска литература.

Книгата „Утешение грешним” содржи 94 страници, формат 20 х 14 см, отпечатени со кирилски букви, а предговорот на Теодосиј е даден на првите шест страници. „Предисловието” е потпишано со титулите и полното име и презиме на авторот: хаџи папа Теодосиј, архимандрит Синаитски.

Ова Кирилово дело содржи верско - поучителни текстови, без многу оригиналност, но на културно-просветен план многу значајни. Покрај предговорот на првите шест страници од книгата, во наредните 40 страници (8-48) е даден вистинскиот текст на „Утешение грешним”. На 50-56 стр. е поместена статијата „Поучéние о'бщо всюдѕ како подоба'етъ творйти бракъ и во кото'рия днехъ, и' аще хоищѕгъ нововьнчаіи бьıти родители благопотребньıмъ  ча'домъ”, а на 68 стр. е црковната песна за свети Нифонт. Потоа, на 69-77 стр. се молитвите за благословувањето на пчелите, бубите (свилени) ... и за подигањето на лозја; на 78-86 стр. е расказот за војникот Таксиот, воскреснат од умрените; и последните страници (88-94) претставуваат азбучен показалец на содржината.

Авторот на „Утешение грешним”, Кирил Пејчиновиќ, кој ги напишал и делата „Огледало”, „Житие кнеза Лазара” и „Епитафот на Кириловиот гроб”, бил и собирач на стари книги и ракописи, средувач на манастирски библиотеки, основател на училишта, реставратор на некои македонски манастири, како и просветител на народот на разбирлив, македонски народен јазик, заштитник на културните вредности на Македонија, итн.

Мошне значајна е паричната помош што му ја дал на Теодосиј Синаитски за обновувањето на изгорената печатница во Солун, со што, всушност, го помогнал културно-просветното издигнување на својот народ во првата половина на XIX век. Без неговата помош Теодосиевата печатница, веројатно, не би проработила повторно, која била многу значајно средство за ширењето на книгата на прост народен јазик.

Во своето Предисловие кон книгата „Утешение грешним”, хаџи Теодосиј истакнува дека Кирил Пејчиновиќ бил голем човек во тоа време, ретка фигура во редовите на македонскиот народ и во неговата културна историја во првата половина на XIX век.

Книгата „Утешение грешним”, која била напишана во Лешочкиот манастир, била многу барана од читателите и брзо распродадена, поради што била намножувана преку препишување.

„ПРЕДИСЛОВИЕ”
(кон „Утешение грешним”)

Мнозина на старо време сакаха да остават некое вечно по своја смерт, ради да се спомни нихно име вечно, по свој народ: едни царови, други благородни мажи, но не сподобиха се. Оти: все что сотвориха, или направиха, сето тлено и суетно на кое што беше радение нихно, да создадат некој град многонародни, или некој образ идолски, или некој столб велики, или некоја мудрост мирскаја и ради сије не сподобиха се да се спомни нихно име вечно; всето изгуби се и името нихно со мудроста нихна, оти беше радението нихно все на мирољубие и не имаха смисла нихна ради душевное спасение, како да спасат некој человек от растурен ум, сиреч: от гордост да го приведат на смирение, от среброљубие на милостиња, от завист на љубов.

И заради това остана радението нихно погубено и во всуета.

Глагољу и ради человеци Богу избрании и православнија вериљубители: како непрестано ревност имајат да помогнат на православните христијани, едни учители со поучение, друзи милостивии со помошт, таквија человеци истина велим: оти сегда сут у спомен, и у похваление, и у всегдашно ублажение. И како тука на овој век споменот им ест вечен, тако и Господ наредуе им венци неотсипаниј, и сут наследници во царство небесное. Блажен ест от љубочитатели христијани и твој человек преподобниј јеромонах Кирил что обретаетсја во манастир светаго Атанасија, ктитор бист кнез Лазар серпскиј, за овој отец глагољу; аште не бил он помогнал, не би била и типо-графија наша, оти беше изгорела, и сега надееме на Бога оти нели толко ја оправихме, има Бог и за повише. Но овој блажениј человек: со толко труд и со божественаја ревност за христијанска љубов зеде и преведе оваја книжица, глаголемаја: „Утешениегрешним”; като седе и собра слова от Свето писание - от евангелие, от ветхија завет, от псалтир, и от книги глаголеми на Илија Минијат, и от други примерними историјами да преведе ги со толкование на прости јазик... скопскиј и тетовскиј, та да ја чатат и простијо народ, да ублажает на таков православниј учител, оти можат да познајат от сиеучение и не можат да речат, пошто не можеме да познаеме оти ест по славјанскиј или по россијски јазик.

Еве кључ что отворует сердцето ваше; не кључ от злато, или от сребро, но кључ от железо и чилик что да не се вии, оти среброто и златото ест меко и се вие скоро, но железото со чилик не се вие. Кога да ест отворот, сиреч, откључот от злато, или от сребро, та да не може ковчегот, сиреч, сердцето мое да отвори, что ми ест таков отвор (кључ)? Нека ест от чилик и железо, та да отвори ковчегот, та да не ест от сребро и злато и да не може да отвори сердцето на простиот человек. Еве љубезниј православни христијани, со оваја книжица, что поучава преподобниј отец Кирил, не можете да речете, оти не можеме да познаеме. Еве все се познава од начало до конец.

И кога ќе чатите во таја книжица, да хвалите и да благодарите Бога, оти е дал таков учител за време наше. И да се молите па на Бога и Господа нашего Исуса Христа и на Пречистија матер его, да будеме вси православниј наследници со всеми благоугодившими Богу и да славиме имја всесвјатое его Отца и Сина и Свјатаго Духа. Амин.

„Книга за научение трих јазиков”

Во 1841 година Теодосиј напечатил нова книга, петта по ред, под наслов „Книга за научение трих јазиков”. Оваа практична книга била наменета за полесно изучување на македонскиот, грчкиот и турскиот јазик, кои во тоа време биле најзастапени во македонската чаршија, а имала примена и во македонските народни училишта. „Тријазичникот” вкупно содржи 48 страници, осмина формат, со црковнословенски шрифт. Македонскиот и грчкиот текст се претпоставува дека биле препечатени од „Четиријазичникот” на Даниил од Москополе, односно од т.н. „Даниилов лексикон”, кој бил многу практичен и претрпел  неколку изданија. Турскиот текст, веројатно, го дал самиот приредувач на книгата. Д-р Александар Трајановски, во својата книга „Црковно-училишните општини во Македонија”, меѓу другото, вели: „Секако дека и до 60 - те години на XIX век биле правени напори за издавање книги и учебници на македонски народен говорен јазик, како што се: „Тријазичникот” на Теодосија Синаитски, книгите на Крчовски, Пејчинович, Натанаил Кучевишки и други...50

Со „Тријазичникот” Теодосиј имал за цел делумно да ги задоволи потребите на македонските трговци и занаетчии во Солун и во другите градови на Македонија за да го знаат донекаде јазикот на Грците и Турците, со кои имале најчести меѓусебни контакти.

Тој се состои од кратки поучителни зборови и реченици, изнесени на три говорни јазици: македонски, грчки и караманлиски (турски), и тоа во одделни колони за секој јазик.

Во изданието „Книга за научение трих јазиков”, кое претставува еден вид лексикографски обид, се дадени основни познавања од грчкиот јазик, кој во тоа време се употребувал како општ јазик во трговијата, во просветата и во богослужението во целата Турска империја. И, не само во неа. Зашто, грчкиот јазик бил познат и во Србија, Австрија, Унгарија, во Германија... На грчки јазик зборувале и трговците во Левант, односно во земјите околу источниот брег на Средоземно Море. Нашите трговци, кои имале врски со овие земји, заради проширување на трговската мрежа, било потребно да го знаат грчкиот јазик. Турскиот јазик, како јазик на државната администрација, исто така, требало да го познаваат оние кои имале секојдневен контакт со претставниците на турската власт. Од овие причини, веројатно се раководел и составувачот на тријазичникот при издавањето на оваа практична книга. Инаку, во Солунскиот тријазичник се изоставени влашкиот и албанскиот дел од Данииловиот четиријазичник, бидејќи на пазарите во македонските градови не се говорело на овие два јазика.

КАДЕ Е ПЕЧАТЕНА „ТАБЛИЦА ПЕРВАЈА”?

Споменатите пет книги се сигурни изданија на првата македонска печатница во Солун, што ја отворил дојранчанецот Теодосиј Синаитски. Во науката има тврдење дека во Теодосиевата печатница биле напечатени и некои помали книжевни творби, како и огласи, реклами и друго. Меѓутоа, се уште не е утврдено: кога и каде била печатена Таблица перваја од Јордан Хаџи Константинов - Џинот. Во врска со печатењето на Таблицата, има различни мислења кај научниците: едни (повеќето) тврдат дека оваа практична книга (буквар) била печатена во Солунската печатница на Теодосиј Синаитски, а други - во Ваташката печатница на Даскал Камче.

Во науката е познато дека Џинот, кој отворил приватно училиште во својата куќа во Велес, за учениците во своето училиште составил морално-верски правила во вид на ѕидна таблица. Таа му служела како буквар во наставно-воспитната работа, за обучување и за облагородување на детската душа. Таблицата содржи голем број афоризми, со морализаторска и со дидактичко-едукативна цел. Наставата, со помош на својот буквар со наравоучение, тој ја изведувал на мајчин јазик, и тоа на велешко наречје. Текстот бил печатен во два столпца и во две алинеи. На таблицата, меѓутоа,  не е означено: кога и каде е печатена.

Според филологот и фолклористот Антон Поп Стоилов, Таблица перваја била напечатена во Солунската печатница на Теодосиј. Потврда за оваа негова констатација се печатарските карактеристики на книгата. Споредувајќи ја Таблицата на Џинот со другите изданија на Теодосиевата печатница, Стоилов нашол сличности меѓу нив во буквите и во украсите (ѕвездичките), поради што ја „сместил” во изданијата на Првата македонска печатница во Солун. Освен тоа, тој нагласил дека Таблица перваја нема јасен белег на ваташко издание.51

Д-р Јован Хаџи Василевиќ, споделувајки го мислењето со А. П. Стоилов, се обидел да докаже дека „Таблица перваја” била напечатена во Солунската печатница на хаџи Теодосиј, во времето од 1839 до 1840 година, и дека по неа Џинот предавал во училиштата каде што учителствувал. Тој ја препечатил целата Таблица, што ја објавил Стоилов.

„Таблица перваја”, како шесто издание на Солунската печатница, е спомената и во тритомната книга „Историја на македонскиот народ”52,  во хрониката на Христо Брзицов за Дојран53, во историскиот албум „Македонски возрожденци и револуционери”54 и во некои други литературно-историски дела. Македонскиот публицист Димитар Влахов, во своето дело „Македонија”, меѓу другото, вели: „Во Солунската печатница, Теодосиј Синаитски ги печател, како своите работи, така и работите на своите сонародници - Кирил Пејчиновиќ, Неделко Бојкиќев (Натанаил Стојанович), Јордан Хаџи Константинов - Џинот и други”.55

Проф. д-р Ристо Кантарџиев, учествувајќи на симпозиумот во Дојран, во 1987 година, во својата статија „Школството и просветата во Јужновардарскиот регион во времето на Преродбата”, меѓу другото, вели: „Во 1838 година дојранчанецот Теодосија Синаитски ја отворил првата македонска печатница во која биле напечатени дела од значење за македонската национална култура, од кои Началное учение со молитви утренија .... Тријазичниот речник и Таблица перваја од Џинот (за која, исто така, се смета дека била печатена во неговата печатница), биле во употреба во македонските училишта како учебници. Напишани на жив македонски јазик и распространети на македонскиот терен, тие многу придонеле за ширењето на просветата и биле важно средство во борбата за исфрлување на грчкиот јазик од македонските училишта ...”56

Проф. д-р Георги Сталев, во книгата  „ Преглед на македонската литература од XIX век”, споменувајќи накратко за животот и делото на Теодосиј Синаитски, на крајот  вели: „Дали   во   оваа  печатница   (солунската) биле напечатени и други книги, денеска сè уште не е познато, иако веројатноста е голема. Пред сè, Таблицата на Џинот по сè изгледа е излезена од оваа печатница”.57 И во еден учебник за средните училишта од Крум Тошев и Ѓорги Милошев е нагласено дека Таблицата е печатена во Теодосиевата печатница.58

Таблицата на Џинот за издание на Солунската печатница ја смета и бугарскиот книжевник и историчар, проф. Бојан Пенев, велејќи дека „некои погрешно ја сметаат за Камчево издание недатираната заемноучителна таблица („Таблица перваја”) на Јордан Хаџи Константинов - Џинот.. ,”59

Проф. Иванъ Сньгаровъ, во статијата и „Възраждане на българшината въ Солунъ, објавена во списанието „Македонски прегледъ” во 1936 година, вели: „Известни съ само 5-6 книги, напечатени во Теодосиевата печатница: Букваръ (се однесува на „Началное учение...”), Служение еврейско…, Кратко описание на 20 светогорски манастири, Утьшеніе грештньıмъ, Триезичникъ и Таблица первая на Йорданъ Х. Константиновъ - Джинотъ”.60 Истиот автор, меѓутоа, по три години во монографијата „Първата българска печатница”, објавена во сп. „Македонски преглед” (1939 г.), вели дека „Таблицата на Џинот не може да се смета за солунско издание”, додавајќи уште дека „ х. Теодосиј во издадените пет книги ги означувал печатницата и датумот на нивното издавање, дека тоа бил негов обичај, од кој не би отсталил и за соодветната книга („Таблица перваја”). Според него, не е установено дека Таблицата на Џинот била налечатена во Теодосиевата печатница.

А. П. Шопов соопштува дека „стари ваташани раскажувале оти Даскал Камче печател некакви мали книшки, кои како што му рекол Камчевиот ученик, бакалинот Јане, содржале поучителни реченици (слични на оние во Таблица перваја)”61. Христо Поп Антов нагласува дека „во Ваташа била напечатена и Таблицата на Џинот, но во неа не биле означени ниту годината на печатењето, ниту местото, што го објаснува со фактот, дека печатницата во Ваташа работела тајно, без одобрение од власта”...62

Нашиот познат универзитетски професор и научник. д-р ХаралампиеПоленаковиќ, многу време изгубил да ја дознае вистината за тоа: кога и каде била печатена книгата „Таблица перваја” на Јордан Хаџи Константинов -Џинот. Во својата долга и макотрпна истражувачка научна работа, тој дошол до извесни сознанија, но не можел со сигурност да ги соопшти датумот и местото на печатењето на книгата. Инаку, Поленаковиќ сметал, дека со остатоците од Солунската печатница на хаџи Теодосиј можело да се напечати дело какво што е „Таблица перваја” од Џинот. На крајот, во статијата „Изворот на Таблица перваја од Ј.Х.К. – Џинот”, X. Поленаковиќ ќе рече: „Останува, засега, уште неутврдено: дали Таблицата е печатена во Солун, кај хаџи папа Теодосија, или во Ваташа”.63

Од едно необјавено писмо на Ј.Х.К. Џинот, што го имал во ракопис и д-р Харалампие Поленаковиќ, се дознава дека Џинот пред 1842 година бил прогонуван од велешкиот владика Игнатиј. За тоа време, односно од 1838 или 1839 до 1842 година. кога бил три години во прогонство, Џинот престојувал во Солун, во Света Гора, во Хиос (Сак'с) и во Патмос. Можеби, во годините на прогонството велешкиот учител и преродбеник ја напечатил својата „Таблица перваја” во печатницата на хаџи Теодосиј.64 Но, тоа се само претпоставки. Прашањето: кога и каде е печатена „Таблицата перваја”, и натаму останува отворено, на кое треба да дадат утврден одговор идните научни истражувања.

Инаку, Таблицата на Џинот се состои од еден дебел лист, налик на тенок картон, долг 44 а широк 32 сантиметра, исполнет со морално - поучителни реченици. Таа денес претставува библиографска реткост. Употребувана била во македонските училишта, а била напишана по углед на таблицата „Ижица” од Доситеј
Обрадовик.         

Научникот Антон П. Стоилов соопштува дека за време на Првата светска војна, во Етнографскиот музеј во Софија бил донесен еден примерок од „Таблица перваја , најден закачен на еден ѕид во Дивотинскиот манастир „Св. Троица”, Софиско.

Еден примерок од Таблицата на Џинот, според соопштението на научникот Атанас П.Шопов, бил пронајдената „Таблица перваја”, според Стоилов, се состоело во тоа што е напишана на разбирлив народен јазик, велешко наречје. На крајот на неадаптираната Таблица се напечатени иницијалите: „Јор. Х. К. Уч. въ учителній”.

Содржината на „Таблица перваја”, која изнесува 23 реда, почнува со Бог, од кој треба да се плаши човекот како од најголем цар, господар и судија; да бега од неправедно богатство; да не се срами да ја зборува вистината; да не суди по атер – ниту на сиромасите ниту на богатите.

ПРОДОЛЖУВАЊЕ НА ПЕЧАТАРСКАТА ДЕЈНОСТ

По смртта на хаџи Теодосиј Синаитски, неговата печатарска дејност, секако, имала позитивен одраз кај некои напредни и „преродени” Македонци во нивните стремежи за отворање на нова македонска печатница. Зашто, успехот на отпечатените книги во Солунската печатница, ги уверил дека отворањето на нова типографија во Македонија ќе значи продолжение на образецот на „таткото” на македонското печатарство и книгоиздателство - хаџи папа Теодосиј Синаитски.

Откако престанала со работа печатницата на Теодосиј, поради повторното изгорување, во Македонија нови печатници отвориле: Даскал Камче во Ваташа и Киријак Држилович во Солун. Првата, според соопштението на професорот Петар Колендиќ, не можела да датира порано од 1847 година?65 а втората била отворена во 1850 година.66 Откриените документи во Државната архива во Белград ја урнале народната традиција (Ваташко предание), која беше зела место и во науката, дека „ваташката печатница била постара од солунската и дека последната произлегувала од првата”.67 Од новооткриените документи во Белградскиот државен архив, се гледа дека Даскал Камче и богатиот трговец Јовко Маркович од Кавадарци се спогодиле да отворат печатница во 1847 година во Ваташа, во која ќе печатат македонски народни книги. За набавка на печатарски материјали Даскал Камче отишол во Белград, откако претходно богатиот кавадаречки трговец Јовко му дал шест илјади гроша. Но Камче купил само кирилски букви, и тоа само за 785 гроша. Оттука, настанало и недоразбирањето меѓу двајцата партнери, поради што целата работа дошла пред власта. Како завршил спорот меѓу двајцата не се знае. Не се познати никакви изданија од ваташката печатница.68 Само се претпоставува дека со остатоците од Солунската печатница, што ги пренел Даскал Камче во Ваташа, биле напечатени некои мали досега непознати работи”. Не се знае точно ни кога Камче ги пренел во Ваташа остатоците од изгорената Теодосиева печатница.69

Киријак Држилович, по потекло од воденското село Држилово, подоцна преселен во Солун, изразил желба да го обнови и продолжи печатарското и книгоиздателското дело на Теодосиј Синаитски. Иако бил трговец, тој отворил грчка печатница во Солун во која печател книги на грчки и на македонски народен јазик. Во 1851 година Држилович го напечатил на македонски јазик со грчки букви „Канонамето”, односно турскиот закон за битолските чифлигарски села, а во наредната година и „Неделното евангелие”, познато уште како „Кониковско евангелие”, во превод и подготовка на архимандритот хаџи Павле Граматиков - Божигробски, роден во ениџевардарското село Кониково. Во книжевното дело на преродбеникот хаџи Павел се гледаат стремежите на македонскиот народ, кој се борел да ја сочува својата самобитност, својот мајчин македонски јазик и книжевност, и својата народна црква.70 Во науката не е познато, дали Павле Божигобски се познавал со Теодосиј Синаитски. Главно, и тој го следел неговиот пат: „да се увеличува книжнината на прост народен јазик”.71

Печатницата на Киријак Држилович работела до април 1860 година. кога грчките првенци во Солун заедно со митрополитите од Солун и Воден, издејствувале од солунскиот валија Хусни-паша, да ја затворат под изговор дека печатарот Киријак ги поттикнал кукушани да бараат владика Македонец (Партениј Зографски). Инаку, пред да биде затворена двојазичната печатница во Солун, преродбеникот Киријак Држилович бил поттикнат од Полјанско-Кукушкиот епископ хаџи Партениј Зографски, да отвори македонско одделение при својата печатница, кое во текот на времето ќе се развие во чиста македонска печатница. Зашто, во постојната печатница на Киријак дотогаш се печателе претежно учебници за грчките основни училишта во Солун. Но, токму во времето кога Држилович се зафатил да набави кирилски букви, за да печати книги и на македонски народен јазик, откако претходно бил наклеветен од Грците пред турската власт, печатницата била затворена, со што на печатарот му била нанесена голема материјална штета.72

Во печатницата на Киријак, Партениј имал намера да го препечати и својот буквар „Началное учение за децата”, кое било печатено во 1859 година во Цариград.73

По затворањето на Киријаковата печатница во Солун, за печатење книги на црковнословенски и на македонски народен јазик биле искористени словенските печатници во Цариград, каде објавувале свои дела и Павле Божигробски, Партениј Зографски, Кузман Шапкарев и други македонски културни дејци. Охриѓанецот Јоан Димитриевич е еден од првите книгоиздатели во Цариград. Тој за образец го имал печатарското и издавачкото дело на Теодосиј Синаитски. За потребите на македонските народни училишта Димитриевич во Цариград напечатил две книги: едната под наслов „Првоначална наука и должностите на человека” во 1844 година, а другата „Граматика за славјански јазик” во 1850 година.74

Околу средината на XIX век, архимандритот на Зографскиот манастир во Света Гора, Анатолиј Зографски, набавил букви за една печатница, која била сместена во манастирските простории, но таа не проработила.75

Според Иван Снегаров, книгоиздателското претпријатие на Теодосиј Синаитски дејствувало поттикнувачки и насрчувачки на Пиринецот Неофит Рилски од Разлог, во неговиот стремеж да организира и уреди нова печатница. За солунските изданија на Теодосиј, тој го запознал самоковскиот културен деец ми учител културен деец и учител Никола Карастојанов, копј откако ги видел   спомнатите изданија, решил да го следи патот на дојранчанецот Теодосиј, односно да отвори печатница во градот Самоков. По добиениот „благослов” од самоковскиот митрополит Матеј, тој почнал со печатење на книги. Кон крајот на 1846 година препечатил едно од најраспространетите изданија на Теодосиевата печатница - „Краткоеописание двадесјат монастиреј обретајуштијасја во Свјатој Гору Атонској, но под наслов „Описание на двадесет светогорски манастири”.76 Книгата била печатена со будимски букви, без ознака кој ја издал и каде е печатена, пред се, заради тајноста до добивањето на официјална дозвола од Турското правителство во Цариград. Може да се мисли дека Карастојанов сакал да истакне оти „самоковската печатница е продолжение на официјално одобрената солунска печатница”.77

 ***

По повторното изгорување на Првата македонска печатница во Солун, нејзиниот сопственик Теодосиј Синаитски се вратил во Дојран со многу книги и со дел од печатарските букви. Во неговата куќа, во која имало и серген, долго време под клуч се чувале разни книги: македонски, црковнословенски, руски, турски, грчки, бугарски, српски и други. Некои од нив биле напишани и на пергамент. Се претпоставува дека во домашната библиотека на Теодосиј имало книги и од Христофор Жефарович, кој на својот брат во Дојран, свештеникот Продан, му праќал икони и разни книжевни дела, од кои повеќето биле со верска содржина. Преку книгите на Жефарович, хаџи Теодосиј се претпоставува дека се запознал со преродбенската активност на својот предходник и сонародник.

Теодосиевата домашна библиотека била збогатена и со книгите од Солунската печатница. Есента 1872 година во Дојран било отворено егзархиско училиште, во чиј состав била отворена и училишна библиотека, на која, еден од синовите на Теодосиј, ѝ подарил книги од изданијата на Првата македонска печатница во Солун.78 Инаку, во 1890 година синовите на хаџи Теодосиј веќе не биле живи. Во Дојран тогаш имало живи само од неговите внуци, и тоа од вториот и од третиот син.79

Во врска со разнесувањето на Теодосиевите книги, една од ќерките на видниот дојранчанец Никола Ахтаров раскажувала дека нејзиниот татко лично дигнал книги од домашната библиотека на хаџи Теодосиј, кои, откако го поткупил клисарот на христијанската православна црква „Св. Илија” во Дојран (изградена во 1848 г.), ги закопал во дворот а, на црквата околу олтарот.80

Останатите книги на Теодосиј Синаитски, во почетокот на последната деценија на XIX век, биле дигнати од Бугарите, кои уште тогаш признале дека тоа го направиле од „патриотски” побуди. Одреден број книги тие ги оставиле на внуците, односно на правнуците на Теодосиј. За одземените книги од домашната библиотека на нашиот печатар и книгоиздател од времето на Преродбата, Црковната општина во Дојран. со потпис на нејзиниот претседател, свештеникот Коста Хаџи-Наков (и со печат), на еден од внуците на Теодосиј му издадела уверение (потврда), со датум од 22 август 1894 година, во кое било нагл асено дека „останатите книги од печатницата на хаџи Теодосиј, по неговата смрт, се во нејзина надлежност”.81

Освен тоа, во куќата на Теодосиј долго време се чувале и печатарски букви. Во 1892 година учениците од Неделното училиште „Отец Паисиј”, кое подоцна било присоединето кон Прогимназиското трикласно училиште „Егзарх Јосиф I во Дојран, организирани од учителот Андон Костов, на таванот од куќата на позиатиот македонски преродбеник, книжевник и печатар нашле дел од буквите на Првата македонска печатница во Солун и ги испратиле во Цариград, во Егзархијата, од каде што потоа биле пренесени во Археолошкиот музеј во Софија.82

УЛОГА И ЗНАЧЕЊЕ НА ТЕОДОСИЕВОТО ДЕЛО

Хаџи папа Теодосиј, архимандрит Синаитски, ја отворил Првата македонска печатница (во Солун, 1838 г.) и го основал првото печатарско претпријатие во Македонија во првата половина на XIX век. Тој е првиот печатар и книгоиздател на македонски народен јазик кај нас. Изданијата на неговата печатница одиграле значајна и решавачка улога во истиснувањето на грчките книги и грчкиот јазик од македонските цркви и училишта. Остатоците од напечатените книги во Теодосиевата печатница денес претставуваат библиографска реткост од непроценлива вредност. Со изданијата на Солунската печатница бил отворен процес на реславизација на писмениот јазик на македонскиот простор, се вратила во употреба кирилицата (кирилското писмо). Изданијата на Првата македонска печатница придонеле за целосна победа на македонскиот народен јазик над мртвиот старословенски и туѓиот грчки јазик во нашите цркви и училишта, и имале посебно значење за развојот на нашата литература и култура. Инаку, печатарската дејност на хаџи Теодосиј е плод на една насушна и духовна потреба на македонскиот народ за свој јазик и свое писмо, пред се, потребни за неговото опстојување и неговата самобитност, и тоа во едно мракобесно и макотрпно време, во годините на двојно ропство - политичко под Турците и духовно под Грците. Со ваквата дејност, Теодосиј Синаитски се претставува како голем поборник и иницијатор за ширењето на словенската писменост и општо на просветата и културата меѓу Македонците. Со своите изданија Теодосиј помогнал да се зголеми и интересот кај македонската интелигенција и другите љубители на книгата за читање на изданијата од Првата македонска печатница на народен јазик. Главно, Теодосиј бил пропагатор за народното просветување. Истовремено, се трудел да ги поттикне побудните учители и другите писмени и надарени луѓе во Македонија да пишуваат и да преведуваат полезни книги за својот народ. Зашто, со просветувањето на простиот човек, на народот, на македонски народен јазик полесно ќе може да се истераат незнаењето и „мракот”, и дури потоа ќе „паднат” оковите на ропството. Тој бил мошне педантен и прибирлив на понудените текстови за печатење. Наедно ги потсетувал учените луѓе во Македонија да пишуваат автентични духовни творби на македонски народен јазик.

Хаџи Теодосиј Синаитски бил и преведувач, книжевник, есеист, рецензент, редактор (уредник), при подготвувањето на книгите за печатење во неговата печатница. Преведените црковни книги, молитви и други богослужбени текстови од грчки на црковнословенски (уште кога бил во синајскиот манастир „Св. Катерина”) им ги испраќал на своите синови и роднини во Дојран - за ширење на просветата и културата кај македонското население, иако од олтарот на црквата, на со поуки и нравоученија.

Тој бил народносно најосознаен македонски книжевен работник од почетокот на XIX век.83 Со своето Предисловие кон книгата Утешение грешним се претставува како надарен писател. Во него тој отворено зборува за ширењето на просветата, и тоа на прост, разбирлив народен јазик, кој е „клуч од железо и челик”, што единствено може да го отвори срцето на народот, на простиот човек, за да ја прифати светлината на знаењето, за да се самообразува и духовно да се издигне. Покрај Предисловието, Теодосиј, според некои автори и научници, бил автор на некои помали книжевни текстови со верско-поучителна содржина. Со Предисловието дава образец за комбинирање на црковнословенскиот јазик со особеностите на еден од југоисточните македонски говори (наречја). Со својот предговор кон Утешение грешним се претставува и како прв есеист и прв рецензент, и како прв редактор (уредник) и прв коректор во македонската книжевност и во македонското книгоиздателство. Изданието на Тријазичникот претставува еден вид лексикографски обид, сакајќи со него да даде основни познавања од грчкиот и турскиот јазик - за полесен дијалог и кореспондирање во трговијата и во администрацијата. Теодосиј Синаитски, заедно со Јоаким Крчовски и Кирил Пејчиновиќ, бил основоположник на новата македонска литература и ја чинел првата генерација македонски писатели од првата половина на XIX век.

Понесен од мислата да помогне на својот народ за да тргне по „патот на напредокот”, Теодосиј бил убеден дека сето тоа може да се постигне само преку ширењето на образованието и просветата на прост народен јазик. Затоа тој се зафатил со обнародување на еден мал број книги, кои ќе го подигнат сознанието на простиот дел од народот и ќе го облагородат неговиот дух. Таква била, пред сè, книгата Утешение грешним.

Инаку, Теодосиевите изданија се со допадлив надворешен изглед: еднаков шрифт (крупни црковно-словенски букви) и дебела жолтеникава хартија. Кориците и другите страници во книгите од сите четири страни се украсени со вињетки и со светли ѕвездички, поставени една под друга во правоаголен ред, како симболично упатување на духовната светлина во просторот, меѓу луѓето, разнесена и проширена од книгите. На предната корица стои полниот наслов на книгата со ознака на печатницата и на датумот. Некои од Теодосиевите книги имаат и голем грб овенчан со круна. Две ангелчиња го придржуваат грбот од двете страни со едната рака, а со другата рака допираат до гранчињата, што претставува симбол на верата во преродбенската моќ на книгата. Од ова може да се констатира дека Теодосиј имал „истенчен” природен вкус, кој, според тогашните услови се стремел да даде на своите изданија привлечен изглед.84

Под чие влијание Теодосиј си поставил за задача „да пишува на прост народен јазик”, точно не се знае. Но, веројатно, тука имал извесно влијание Кирил Пејчиновиќ, кој пред дваесетина години од нивното запознавање, на литературно-историската сцена се појавил со своето дело „Огледало”, печатено во Будим во 1816 година. Исто така, не е исклучена можноста дека Теодосиј се запознал и со творбите на Јоаким Крчовски при неговото патување во Северна Македонија85, како застапник на Синајскиот манастир, а тоа значи дека подготвен ја почнал својата благородна и благотворна дејност.

На страниците на некои Теодосиеви изданија има голем грб со круна.

На факсимиклот: Две ангелчиња придржуваат грб и гранчиња, што претставува

симбол на верата во преродбенската моќ на книгата.

Зографскиот манастир, како и архимандритот Анатолиј Зографски, јеромонахот Кирил Пејчиновиќ, митрополитот Натанаил Стојанович, Даскал Камче, Јовко Маркович и други, му давале морална и материјална помош на печатарот и книгоиздателот Теодосиј во реализирањето и оживотворувањето на неговото добротворно и значајно дело за македонскиот народ. Неговата печатница била јасен израз за нивното национално осознавање и за културната преродба на Македонците. Некои од Светогорските манастири биле чувари и огништа на македонската народна книжевна традиција и на православната христијанска црква, и во нив најнапред се разгорел пламенот на македонската духовна преродба. Од таму, всушност, започнала и најраспалената борба против обидите на Цариградската патријаршија за духовно потчинување на македонскиот етнички елемент. Затоа, првите македонски книжевници и поборци за црковна независност се јавуваат најрано на овој простор.

Отворањето на Првата македонска печатница во Солун, секако, претставувало историско дело и голема придобивка за македонскиот народ, која одиграла релевантна услога во националната и во културната преродба на Македонците, како и во борбата за еманципација на македонскиот народен јазик во училиштата и во црквите.

Теодосиј се јавува како апологет на народниот говорен јазик. Како образован човек, тој не гледал „трговски” на своето печатарско претпријатие, туку се ставил во служба на својот народ. Од неговиот убав предговор кон „Утешение грешним” се добива впечаток дека можел да стане и добар македонски писател, не подолен од своите сонародници и современици Јоаким Крчовски и Кирил Пејчиновиќ. Но, Теодосиј Синаитски повеќе бил ориентиран и расположен кон вршењето на општествени работи, Можеби затоа и малку време се задржал во Синајскиот манастир „Св. Катерина”.

Обземен од силната желба да помогне на својот народ за да се воздигне и „да тргие по патот на напредокот”, како и соседните народи, Теодосиј бил убеден дека тоа ќе може да се постигне, пред се, преку просветување на македонскиот народ на прост народен јазик и преку економско зајакнување на населението.

Инаку, хаџи Теодосиј не се зафатил со печатење и издавање на светски книги, како и давање знаење на читателите од светските науки, поради тоа што верувал дека, „доколку светлината на Христовата вера стварно проникне во широките народни маси, македонскиот народ ќе ја добие потребната моќ за самоиздигнување и напредок”.86

На крајот да споменеме и тоа дека „писмениот јазик”, на којшто ги пишувал своите прекрасни пофални слова Климент Охридски, тлеел низ вековите, главно, поминати во ропство, но никогаш не изгаснал, за да засвети пак во делата на Јоаким Крчовски, Кирил Пејчиновиќ и Теодосиј Синаитски. На повидок било едно ново време кое укажувало дека македонскиот народен јазик треба да се издигне на степен на литературен јазик”.87


ФУСНОТИ

1Иванъ Снъгаровъ, Първата българска печатница. Македонски прегледъ, год. XI. кн. 3-4, София, 1939, 2.

2Михајло Георгиевски, Македонската печатарска дејност (1515 -1913), статија „Печатарската дејност на Теодосија Синаитски во Солун” Скопје, 1972, 31.

3Йорданъ Ивановъ, Български старини изъ Македония, София, 1931, 3.

4Драгутин А. Стефановиќ и Вукашин Станисавлевиќ, Преглед на југословенската литература, кн. I, Београд, 1964, 159 (Текстовите од македонската литература се напишани од Душко Наневски, а рецензијата е на проф. д-р Харалампие Поленаковиќ).

5Д-р Владимир Картов, материјали од симпозиумот „Национално-културната дејност во јужновардарскиот регион”, зборник „Дојрански ракувања ’87”, Гевгелија, 1988, 18-19.

6Доне Наков Кајдамов (1860-1962), роден во Дојран (Полин), сеќавање: „Дедо Теохар (Теодосиј) е роден 1780 година во Дојран. Од менебеше постар 80 години. Тоа го дознав од неговите внуци (правнуци), коиживееја во близината на нашата куќа во Дојран...” И учителот од Дојран,Радивој Нановиќ (роден кон крајот на XIX век), ја споменуваше истата година на раѓање на печатарот Теодосиј Синаитски; Нашиот познат научник и универзитетски професор, д-р Харалампие Поленаковиќ. Во својата книга „Страници од македонската книжевност”, статија „Солунската печатница”, споменува дека Теодосиј е роден околу 1780 до
1790 година, Скопје, 1969,126; Апостол Поп-Јовановски во својата статија „Првата македонска печатница”, објавена на три полни колони во в.„Просвета” од 31 јануари 1979 година (по повод 200-годишнината од раѓањето на Теодосиј Синаитски), мегу другото, вели: ... „Роден е во Дојран, во 1779 година, или поточно пред 200 години...” (Авторот на оваа статија податоците ги добил од некои стари дојранчани).

7Харалампие Поленаковиќ, Страници од македонската
книжевност, статија „Македонските печатари и печатници во првата
половина на XIX век”, Скопје, 1969,128.

8Иванъ Сньгаровъ, цитирано дело, 29.

9Иванъ Сньгаровъ, Възраждане на българштината въ Солунъ, Ма­
кедонски прегледъ, год. X, кн. 1-2, София, 1936, 9; Атанасъ Шоповъ, Изъ новата история на българите въ Турция, Пловдивъ, 1895, 53-56.

10Филиггь Томовъ, Животь и дејностъ на хаджи Партения, архима-
ндрить Зографски, епископъ Кукушко-Полянски и митрополитъ Нишавски.
Македонски прегледъ, год. X, кн. 1-2, София, 1936, 50.

11А. Шоповъ, „Първа българска печатница въ Солунъ, П. сп. на
българското книжовно дружество въ Средец, кн. 34, Средец, 1890, 488.

12Иванъ Д. Шишмановъ, Български прегледъ, год. III, кн. 7-8,166,
во својата статија споменува дека Иван Добровски бил современик и
пријател на Теодосиј и дека на патот од Атина за Солун, во 1839 година, разговарал со печатарот, кој тогаш имал 50-60 години и изгледал богат човек. Добровски, заедно со Теодосиј, бил на гости во едно дервишко те­ќе при што констатирал дека нашиот преродбеник и книжевник имал пријатели меѓу Дервишите.

13Харалампие Поленаковиќ, цит. дело, 133

14Ив. Снъгаровъ, Първата българска печатница, стр. 36.
15 Ив. Шишмановъ, цит. статија, 166.

16Христо Бръзицов, Бащин край, Варна, 1968,17

17Академик Блаже Конески, материјали од симпозиумот „Наци-
онално-културната дејност во Јужновардарскиот регион”, статија „Македонскиот писмен јазик во солунскиот круг во 60-те години на XIX век”, зборник „Дојрански ракуваньа 87”, Гевгелија, 1988, 62.

18Б. Конески, цит. статиjа, 62.

19Б. Конески, исто, 62.

20Ив. Снъгаровъ, цит. дело, 38.

21Маринъ Дриновъ, Периодично списание .... год. VII, кн XXIX, стр. 1-25; Атанасъ П. Шоповъ (статија), исто списание, год. VII, кн. XXXIV, Средецъ, 1890, стр. 486-497, Според Шоповъ, Солунската печатница била затворена или повторно изгорена кон крајот на 1842 или во почетокот на 1843 година (Мсбн, III, 50 и Изъ новата история на българите въ Турция”, 11). Йорданъ Ивановъ тврди дека печатницата работела сè до смртта на Теодосиј, во 1843 година (Българите въ Македония, 87 и 230 и Български старини изъ Македония, 192).

22Ив. Снъгаровъ, цит. дело, 38; Хр. Бръзицов, цит. дело, 17.

23Мустафа Карахасан, Одбрани трудови, Скопје, 1983,18.

24X. Поленаковиќ, цит. дело, 131; Маринъ Дриновъ, Съчинения, II, I 427.

25Виктор И. Григорович, Очеркъ путешествия по Европейской Турции, Москва, 1877, изд. II, 88,

26Кирил Хаджидинев (роден во Дојран, преселен во Бугарија), цит. дело, 13.

27Йорданъ Ивановъ, Българите въ Македония, София, 1915, 88 и 230; Кирил Хаджидинев, „Дойран”, София, 1960,13.

28Атанасъ П. Шоповъ, П. спис., 489.

29Г. Ст. Кандиларовъ, Българските гимназии и основни училища въ Солунъ, София, 1930, 3-4; X, Поленаковиќ, цит. дело, 132.

30А. Шоповъ, Мсбн., III, 50; Изъ новата история ...”, 14.

31Димитар Влахов, Македонија, Скопје, 1950,103-104.

32Д-р Блаже Ристовски, материјали од симпозиумот „Национално-културната дејност во Јужновардарскиот регион, статија „Културно-националната дејност во јужновардарскиот регион од Христофор Жефарович до балканските војни”, зборник  Дојрански ракувања 87, Гевгелија, 1988, 9.

33„Македонија во делата на странските патописци” (1778-1826), подготвил д-р Александар Матковски, Скопје, 1991, 262-308.

34Д-р Александар Трајановски, Црковно-училишните општини во Македонија, Скопје, 1988,326.

35Д-р Блаже Ристовски, цит. статија, 10.

36Маринъ Дриновъ, Съчинения, II, 449, кол. 1.

37Ив. Сньгаровъ, цит. дело, 41-42.

38М. Дриновъ, исто, 433 и 450.
39М. Дриновъ, исто, 434.

40Ив. Сньгаровъ, цит. дело, 43.

41Ив. Снъгаров, исто, 43.

42Арсениј Костенцев, Спомени, АбАкн., VI, 19-20.

43X. Поленаковиќ, цит. дело, 140.

44Jugoslovenski knjizevni leksikon, Novi Sad, 1971, Pejcinović Kiril, 396.

45Томе Саздов, сп.„Културен живот”, статија „Теодосија
Синаитски”, год. VII, бр. 3-4, Скопје, 1962, 30-32.

46 Миодраг Друговац, Македонската литература од Мисирков до Рацин, том I, Скопје, 1986,293.

47Ив. Сньгаровъ, цит. дело 48.

48Андрей М. Селищев, Полог, София, 1929,187.

49Б. Конески, цит. статија, 63.

50Д-р Ал. Трајановски, цит. дело, 316.

51Антонъ Попь Стоиловъ, СбА кн., IX, 12 и СбАн, VI, Документи и
белешки, 12.

52„Историја на македонскиот народ”, Скопје, 1969, кн. II, 39.

53Хр. Бръзицов, цит. дело, 17.

54„Македонски возрожденци и револуционери” (албум), Скопје,

55Димитар Влахов, цит. дело, 103.

56Д-р Ристо Кантарџиев, зборник Дојрански ракувања 87,39.

57Георги Сталев, Преглед на македонската литература од XIX век,

Скопје, 1963,17.

58Крум Тошев и Горги Милошев, Преглед на литературата со
примери (учебник за II клас на средните училишта), текст ,,Ј. X. К. – Џиннот”, Скопје, 1974, 330.

59Боянъ Пеневъ, П. Съчинения, III, 259.

60Ив. Сньгаровъ, Възраждане на българштината въ Солунъ,
Македонски прегледъ, год. X, кн. 1-2, София, 1936,11.

61Атанасъ П. Шоповъ, П. Съчинен., 137; Ив. Сньгаровъ, Първата българска печатница, стр. 34, заб.1.

62Христо Попъ Антовъ, Първата българска печатница въ
1838-1938, София, 1938, 5; X. Поленаковиќ, цит. дело. 163.

63X. Поленаковиќ, цит. дело, 164

64X. Поленаковиќ, цит. дело, 164-165.

65Петар Колендиќ, За печатницата во Ваташа, в. „Нова
Македонија” од 29 ноември 1946 г.; и од истиот автор: „Вести за
печатницата во македонското село Ваташа”, сп. „Нов ден”. Скопје. 1948, бр. 10, стр. 43-49; X. Поленаковиќ, цит. дело, 152-153.

66 Историја на македонскиот народ, кн. II, 39.

67 X. Поленаковиќ, цит. дело, 152-153; Според новите археолошки наоди на проф. П. Колендиќ урнато е Ваташкото предание и е даден одговор за постанокот на Ваташката печатница. За расветлувањето на некои моменти послужило и таканареченото „Жизнеописание митрополита Охридско-Пловдивскаго Натанаила” од Натанаил Стојанович (автобиографија), кој ги побил народната традиција и ваташкото предание дека даскал Камче бил и преведувач на книгата „Служение еврејско и все злотворение нихно...” Со ова, се потврдува дека автори на ова издание на Теодосиевата печатница се Ѓорѓи Самуркаш и Натанаил Стојанович.

68 X. Поленаковиќ, цит дело, 153 и 157.

69М. Георгиевски, цит дело, 72. Според архивските наоди на П. Колендиќ, како и од споменатите статии во „Нова Македонија” и сп. „Нов ден”, со чие соопштение се согласува и X. Поленаковий, се дознава дека „Даскал Камче ги пренел остатоците од Солунската печатница наТеодосиј Синаитски во Ваташа (но не се споменува датумот), со кои отворил печатница во селото, во која печател „некои ситни работи од кои, можеби, и Таблицата на Џинот’ (X. Поленаковиќ). Д-р М. Георгиевски споменува дека „по аферата со Јовко Маркович, по сè изгледа, даскал Камче се повлекол од секаква печатарска дејност и ништо повеќе не се знае ниту за него, ниту пак за печатницата (цит. дело, 73)”. Овој наш научник мисли дека „остатоците од солунската печатница на Теодосиј биле пренесени во Ваташа пред 1845 година”.

70Славе Николовски-Катин, статија „Хаџи Павел Граматиков-Божигробски и неговата улога во македонскиот културно-национален развиток”, симпозиум во Дојран. цит. зборник, 149.

71Иванъ Сньгаровъ, Първата българска печатница, 55

72Дописка од Солун со датум од 4 април 1860 г. објавена во
„Цариградски весник”, № 479, од 16 април 1860 г. стр. 2. колона 3.
73Филипъ Томовъ, цитирано дело, 51.
74Историја на македонскиот народ, кн II, 39.

75ИМН, кн. II, 40.

76Иванъ Сньгаровъ, цит. дело, 57 Иванъ Сньгаровъ, цит. дело, 57.

78Кирил Хаджидинев. цит. дело, 13; Костадин Кајдамов, статија  „Школството во Дојран во втората половина на XIX и во почетокот на XX век”, зборник „Дојрански ракувања ’87”, Гевгелија, 1988, 275.

79Атанасъ П. Шоповъ, МсБн, III, 50.

80 Иванъ Снъгаровъ, цит. дело, 61.

81Иван Снъгаровъ, цит. дело, 60.

82Кирил Хаджидинев, цит. дело, 13.

83Преглед на jугословенската литература, кн. I. цит. дело (учебник), статија Теодосиј Сннаитски од Душко Наневски, стр. 166.   I

84Ив. Снъгаров, цит. дело, 52-53.

85Иванъ Снъгаровъ, цит. дело, 53.

86Иванъ Снъгаровъ, цит. дело, 52.

87Проф. Крум Тошев, статија „Нашиот јазик во минатото и денес”
објавена во книгата „Македонија од распаќата кон иднината”, јубилејно издание на в. „Трудбеник”, Скопје, 1970, 211.

ШАПКАРЕВ ЗА СИНАИТСКИ

За Првата македонска печатница во Солун и за нејзиниот основател, Теодосиј Синаитски, познатиот македонски преродбеник, учебникар и собирач на народни умотворби, Кузман Шапкарев, кој почесто се допишувал со познатиот бугарски научник и книжевник, проф. Марин Дринов, по добивањето иа едно негово писмо од 14 октомври 1889 година, како и на една негова мала книга, под наслов „Първата българска типография въ Солунъ  некои отъ напечатените въ нея книги”, во своето писмо (одговор) од 1 ноември 1889 година, духовито ќе рече:

- Вашата книшка ми направи многу пријатен впечаток. Таа е извонреден труд и јас немам да додадам засега друго, освен да ве уверам дека споменатиот автор на оваа типографија, хаџи поп Теодосија, за кого некако со претпазливост „потврдувате” дека „ бил Македонец” - не само дека е Македонец, туку и дека е од градот Дојран, дванаесет часа (одење пеш) од градот Солун. Ми се чини, дека неговите родители се уште живеат во истиот град. Но, подетална податоци за неговото семејство и за неговото фамилијарно име, како и за други подробности во врска со Теодосиевата печатница и нејзините изданија, се надевам дека ќе добијам од моите пријатели во Дојран или во Солун.

На Растку објављено: 2007-12-11
Датум последње измене: 2008-07-28 10:51:10
 

Пројекат Растко / Проект Растко Македонија