Илија Велев

Свети Кирил и Методиј и византиско-македонските книжевни врски (Кирилометодиевска традиција)

(Од книгата: Илија Велев, ВИЗАНТИСКО-МАКЕДОНСКИ КНИЖЕВНИ ВРСКИ, авторско издание, 2005, Скопје, 209-248 стр.)

За истакнатите византиски мисионери и словенски сепросветители св. Методиј и св. Константин-Кирил Солунски низ историографската литература е пишувано многу и мошне опширно, но во секое научно излагање остануваат бројни дилеми во врска со нивното потекло, карактерот на нивната дејност и нивното реално место во строго врамената историска рамка. Толкувањата и интерпретациите на изворите за нив се крајно ангажирани и во научните презентирања се прилагодувани на современите потреби за прикажување на определена национална превласт во историскиот традиционален контекст. Ваквите дефекти ќе станат неактуелни и провидни само кога прецизно ќе се набљудува феноменот кирилометодиевска традиција. Отварањето и осознавањето на системот на оваа  своевидна  Пандорина  кутија,  во  која е  сместен цивилизациското прелевање меѓу народите, би требало да почнува токму со одгатнувањето на феноменот на византиско-македонските духовни и книжевни врски во предворјето од средновековието.

Светите Методиј и Константин-Кирил Солунски се пред сè, и над сè, византиски мисионери - израснати во високиот слој на византиската општествена хиерархија, реализатори на афирмацијата на словенската духовна и културна традиција, т.е. словенски просветители во функција на византиските политички и воени интереси. Родени се во Солун, македонски град кој бил втор административен византиски центар по Константинопол (Цариград). Но, своето високо образование го стекнале во византиската престолнина Константинопол, близу до највисоките општествени, политички, научни, културни и духовни кругови. Време е конечно палеославистиката да се ослободи од романтичарските страсти и да се прекине со импровизацијата кога се тврди дека светите Методиј и Константин-Кирил Солунски биле Словени. Историските сообразувања од времето во кое тие живееле потврдуваат една друга вистина, ослободена од канонското клише на хагиографскиот модел на преосмислување на личните биографии. Тие не биле Словени, а веројатно биле потомци на старото домородно македонско население, кое знаело словенски јазик и веќе живеело сродно со другите народи во Византија и со Словените. Затоа и византискиот двор нив ги користел за посредници да ја наметнуваат политичката и духовната волја над Словените. Ваквата констатација се засновува врз изворноста на дел од старите хроники, но и од содржината на познатите Панонски легенди - опширните житија за св. Константин-Кирил и св. Методиј. Имено, словенските племиња кои биле населенн на просторот на Македонија и веќе прераснале во доминантна популација, а првовремено живееле во затворени заедници изолирани од домородното македонско население. Тие не ја нарушувале компактноста на словенската заедница и пред нив не се испречувал нужниот фактор од потребата за билингвалност. Затоа пак, домородното македонско население имало потреба да воспостави директни трговски контакти со словенските заедници, зашто тие биле добри занаетчии и сточари и требало со нив да ги разменуваат стоките и орудијата. Во тој случај, домородното македонско население дошло во позиција да стане билингвално, да го познава и словенскиот говор. Затоа и при предавањето на должноста за Моравската мисија не било случајно обраќањето на византискиот император Михаил III кон свети Константин-Кирил: „Друг не може да го направи ова, освен тебе. Затоа, еве ти многу дарови и земи го брата ти, игуменот Методиј, па оди! Оти Вие сте Солуњани, а сите Солуњани чисто словенски зборуваат“ (Панонски легенди, Житие за св. Методиј, глава 5 - превод: Јован Таковски, Скопје 2001). Етничката симбиоза меѓу домородното (домицилно) македонско население и словенските доселени племиња предизвикала два важни фактора за духовна трансформација на меѓусебните културни и цивилизациски прелевања: процеси на словенизирање и на христијанизација. Процесот на словенизирање го зафатил домородното македонско население, а од друга страна пак, процесот на христијанизација ги истиснувал паганските традиционални духовни искуства на словенските племиња доселени на просторот на Македонија. Токму кирилиметодиевската дејност и заживувањето на нивната традиција во Македонија и во останатите средини со доселено словенско население го мотивирале историскиот процес за постепено создавање на една словенско-византиска и притоа христијанска цивилизација и култура, која се издигна до степенот на трета христијанска цивилизација во Европа. Појавата на феноменот кирилометодиевска традиција стана главната алка при натамошниот развој на источно-европската цивилизација и култура и нејзино главно олицетворение за автентично препознавање.

Св. Методиј Солунски (околу 815-820 - 6 април 885) бил едно од 7-те деца на византискиот друнгариј Лав и неговата жена Марија. Методиј му е монашкото име, а не е познато кое било неговото мирско име. Претпоставките на истражувачите укажуваат на името Михаил, имајќи ја предвид вообичаеноста монашкото име да се добива според истата почетна буква од световното име. Сепак, тоа треба да се земе со резерва не само од причината што податокот не е потврден во пишан извор, туку ако се има предвид и фактот дека во средината на IX век (кога се замонашил св. Методиј) таквата традиција била вообичаена, но сè уште немала редовна и задолжителна практика. Или пак, во дело Бандуриева легенда (византиски текст за покрстување на Русите од ХII/ХIV век) стои дека византискиот император им испратил на Русите еден епископ и двајца просветители по име Кирил и Атанасиј. Овој извор исто така го користат некои истражувачи за да тврдат дека мирското име на св. Методиј било Атанасиј.

Уште од млади години, св. Методиј бил ангажиран од византискиот двор, воено и административно да управува со архонтија (т.е. кнежество, помала управна единица од тема) во својство на архонт. Ваквата должност ја вршел 10 години, меѓу 845 и 855 година, а неговото кнежество се наоѓало северно од градот Солун - по долното течение на реките Струма и Брегалница (во струмичко-брегалничкиот крај). Со неговата дејност во овој крај од Македонија се поврзува функционирањето на Словeнското кнежество и на Брегалничката мисија, коишто пак биле иницирани од византиските воено-политички и глобални стратешки интереси за придобивање на Словените во борбата против сè почестите бугарски аспирации за завладејување со Македонија. Токму и заживувањето на Брегалничката мисија во почетокот на 50-тите години од IX век имало антибугарски карактер, зашто на директен удар од завојувањата на бугарскиот владeтел Борис (852-889) било изложено и Методиевото словенско кнежество. Тогаш бил испратен и неговиот помлад брат Константин-Кирил Филозоф на мисионерска активност во таа област, за да му помогне на брата си да ја задржи лојалноста на месното население. Првенствениот политички карактер на Брегалничката мисија морал да се мотивира со духовната и со просветителската акција, а тоа не се определило како случајна доктрина зашто се имал предвид фактот дека духовниот христијански живот во Брегалничката област имал потврдена ранохристијанска традиција, кога уште во V век профункционирала Баргалската епископија. Но, овојпат требало да се потсили словенскиот интерес за христијанството, преку кое ќе се воспостави сврзувачката алка за создавање словенско-византиска и притоа христијанска цивилизација и култура. Затоа и сè повеќе се убедувачки фактите во медијавистиката дека таму св. Методиј го напишал оригиналниот правен состав Закон за судење на луѓето на тогашен словеномакедонски јазик, а со  византискогрчки букви. Во некои пишувани извори (легендарни или хагиографски) се споменува дека тогаш и таму светитe браќа ja создалe и првата словенска азбука во 855 година. Иако за тоа не постоjат докази во познатите Панонски легенди (кои во палеославистиката се земаат како апсолутен извор) и нема единство меѓу научните истражувачи, сепак ние сме на мислење дека во Брегалничкиот центар се извршил првиот обид да се „устрои“ словенско писмо слично на византиско-грчкото и блиско до подоцнежната кирилица. Заради политичкиот и воен крах на Методиевото словенско кнежество, а со тоа и на Брегалничката мисија, овој словенски просветителски процес останал недореализиран. Затоа пак, подоцна во 863 година за потребите на Моравската мисија била создадена глаголицата - но како сосема нов словенски ортографски систем. Обидот за устројство на словенски ортографски систем по примерот на византиско-грчкиот од Брегалничката мисија се доусовршил и правно се легализирал на Преславскиот собор во 893 година, но и овојпат просветителската акција се ставила во служба на политичко средство што требало да ги избалансира односите на бугарскиот владетел цар Симеон со протобугарската аристократија, со Византија и со цариградската патријаршија.

Според содржината на Службата за св. Методиј, политичкиот пораз го натерал да ги напушти световната кариера и семејството, замонашувајќи се во манастирот Полихрон на Олимп - Мала Азија. Облекувајќи го монашкото расо го добил и името Методиј), каде што „се подвизуваше покорно исполнувајќи го целосно сето монашко правило и занимавајќи се со книги“ (Панонски легенди, Житие за св. Методиј, глава 3 - превод: Јован Таковски, Скопје 2001). Некои истражувачи сметаат дека на Олимп, св. Методиј вршел подготовки за словенски превод на Евангелието, а веројатно неговата книжевна дејност се интензивирала и при доаѓањето на брат му св. Константин-Кирил кај него по завршувањето на првата мисија - Сараценската во 855/856 година. Сепак, научните претпоставки дека на Олимп двајцата свети браќа го замислиле создавањето на словенската азбука остануваат во доменот на истражувачките шпекулации.

Св. Методиј учествувал во Втората византиска мисија на брата си св. Константин-Кирил Филозоф, во науката позната како   Хазарска,  што се одвивала во периодот на 860-861 година. Тие биле испратени од византискиот император Михаил III (842-867) и со благославот на цариградскиот патријарх Фотиј (858-867 и 877-886). Нивната обврска била да ја објаснат суштината на христијанството како вистинска религија во однос на јудејството, мухамеданството и паганството, што во тоа време биле спротивставени доминантни духовни догми во Хазарија. На патот за Хазарија се задржале во Херсон, каде што ги откриле моштите на римскиот светител Климент (починат меѓу 97 и 101 година). Веројатно св. Методиј не бил само пасивен придружник на својот брат филозоф, туку и тој се вклучувал во догматските полемички расправи - од кои најуспешна била таа што го засегнала учењето за св. Троица. Токму и како директен сведок на овие настани, св. Методиј подоцна ги превел на старословенски јазик сите творби што св. Константин-Кирил ги напишал при мисионерската дејност. По Хазарската мисија, св. Методиј откажал да биде ракоположен за архиеиископ, зашто повеќе го претпочитувал монашкиот живот и книгољубието. Во тоа време тој станал игумен на манастирот „Полихрон“. Мегутоа, големиот предизвик на веќе престојната Моравска мисија од 863 година целосно го мобилизирал неговиот духовен и книжевен ангажман во служба на ширење на словенската цивилизациска свест.

Воопшто за кирилометодиевската просветителска и мисионерска дејност Моравската мисија имала клучно обележје за натамошните цивилизациски проекции во Европа, во кои се профилирала третата по важност христијанска цивилизација - словенската (веднаш по латинската и по грчката). Затоа и ние во оваа прилика ќе се обидеме поаналитично да ги проследиме воените, политичките и црковните околности, што директно влијаеле врз одвивањето на оваа мошне значајна Мисија. Тоа го правиме и од причината што во самиот нејзин зародиш станува збор за емисарство со политичка, црковна и културно-просветителска задача. Политичко-мисионерската поставеност на оваа акција ѝ приопштува чисто византиско-моравска партиципација на меѓусебни интереси. Но, црковната и културно-просветителската поставеност ја направила Мисијата респективно словенска, со јасна македонско-моравска цивилизациска акомодација.

Што ја условило историската причина за иницирање на Моравската мисија? Имено, аспирациите на германската колонизација за политичко проникнување во Моравија се манифестирале и преку афирмацијата на христијанството како основен двигател во општествениот однос, иако првите контакти на чешко-моравските Словени со христијанството датирале уште од нивното етничко формирање во непосредниот контакт со дунавските римски провинции. Ваквата политичка ситуација им пречела на амбициите на моравскиот кнез Ростислав да ги обедини Словените во целата среднодунавска област и да создаде самостојна црква. Откако бил одбиен од папата Николај I да испрати епископ во Моравија за прогласување на црковна независност, кнезот се обратил со истата молба до Константинопол (Цариград). Ваквиот политички пресврт нашол плодно тло во актуелната ситуација дека Византија и Моравија имале заеднички непријател во франечкиот (германски) сојузник Бугарија, при што настанала самата Мисија на светите солунски браќа во Моравија чија основа и била антибугарска и посредно антигерманска. Значи, во Моравија источната црква не испратила епископ за да застане на чело на Моравската црква, туку била политички проектирана специјална мисија на чело со св. Константин-Кирил и св. Методиј. Со тоа во Моравија остро се вкрстиле конфронтативните интереси на источниот и на западниот црковен центар. Во тој прилог и изворите покажуваат дека односнава Мисија не е прифатена само од страна на византискиот император Михаил III, туку на специјален совет таа се оценила како погодно доктринарно средство за реализација на византиските интереси од повеќе природи. Ваквите оценки ги прикажале како релевантни две влијателни личности од високиот управен круг на Византија - кесарот Варда и патријархот Фотиј. Не бил случаен и изборот светите браќа Солуњани да се постават како носители на мисионерската акција, зашто се имале предвид нивните искуства од претходните императорско-административни активности на св. Методиј и позицијата хартофилакс на св. Константин-Кирил (секретар на патријархот).

Главните политички и воено-стратешки тенденции требало да се реализираат со афирмацијата на словенските духовни и културно-просветни акции, зашто во Моравија христијанството се проповедувало и се вршела богослужба на латински јазик - којшто во тоа време бил официјалниот црковен јазик на териториите со кои духовно управувала Римската црква. Се вовела богослужба на словенски јазик, разбирлив за месното население во Моравија; уште во Македонија се создала нова словенска азбука за таа пригода - глаголицата, ортографски структуирана да е различна од грчката (зашто на црковен план Македонија се уште се сметала како дел од Римската диецеза, а и врз Моравија било наметнато апостолското намесничко влијание); се кодифицирал книжевен црковонословенски јазик, во чија основа лежел македонскиот словенски говор од околината на Солун; се отворил творечки процес на словенско книжевно создавање, на словенска преводна креација од другите јазици (а главно од византиско-грчкиот); се создале училишта со бројни ученици, а се изградил и словенски црковен организам, со словенски достоинственици и архиереи и со масовно словенско свештенство. Во сите овие процеси активно учествувал св. Методиј Солунски со својот брат св. Константин-Кирил и со нивните непосредни ученици и следбеници. Неговата улога не била во ништо помала од она на брата си, иако вториов стоел на чело на Мисијата. За улогата и дејноста на св. Методиј во Моравската мисија е важно да се спомене дека тој учествувал во формирањето на словенската азбука, во словенските преводи на најнужните библиски, богослужбени и други проповедни текстови, во преговорите со папата за признавање на словенските книги и на словенската богослужба, а особено се истакнал како ревносен продолжувач на изворните идеи од Моравската мисија по смртта на брата си св. Константин-Кирил во Рим 869 година.

Сепак, новонастанатите политички и црковни околности што настанале во 867 година и во наредните 10 години ја определиле историската судбина на Моравската мисија, но и на кирилометодиевската традиција за во иднина. Најпрво, силното поттикнување на догматското ривалство мегу Источната и Западната црква од страна на патријархот Фотиј и на папата Николај I околу прашањето за Филиоквата (Filioque)* било причина да се свика Црковен собор во Цариград (а со него претседавал самиот император), на кој папата бил отцепен од црквата и биле прогласени за незаконски обидите на западното влијание. Во истата година дошло и до политички потрес на византискиот императорски престол со убиството на Михаил III и со завладејувањето на Василиј I, основачот на Втората македонска династија во Византија (867-1057). Новиот владетел коренито ги променил политичките и црковните насоки на Византија заради воените предизвици, при што искажал сојузнички однос кон Рим и кон Источно-франечката империја. Патријархот Фотиј бил сменет од светиот престол на Источната црква на кој повторно бил вратен како патријарх Игнатиј, со што се создале и реални предуслови за црковно помирување меѓу двете христијански цркви. Веќе по смртта на кесарот Варда и на императорот Михаил III, а и со отстранувањето на патријархот Фотиј, исчезнале од јавната сцена сите иницијатори на Моравската мисија предводена од светите браќа Константин-Кирил и Методиј Солунски.

Во сочуваните извори (кои главно се од канонско-легендарен вид) не се претставува позицијата на светите браќа Константин-Кирил и Методиј при новонастанатите политички и црковни прилики во Византија и во Цариград. Едноставио, во нивните опширни житија (Панонските легенди) се наведува дека по 40 месеци тие ја напуштиле Моравија и тргнале да ги посветат своите ученици (Житие за св. Кирил, глава 15), или пак, дека по 3 години „се вратија од Моравија, откако научија ученици“ (Житие за св. Методиј, глава 5). Во првиот случај не се наведува каде тргнале и кој требало да ги посвети, а во вториот - не е наведено каде се вратиле. Досегашните научни претпоставки се изјаснуваат дека мисионерите тргнале кон Аквилеја, директно кон Рим и кон патријаршијата на Градо (островски град близу кај Аквилеја). Меѓутоа, ние сме на мислење дека не треба во сите случаи податоците од Панонските легенди да се земаат како единствено релевантни, но и дека според нив не треба да се донесуваат апсолутни заклучоци. Во конкретниов случај житејните содржини со доза на политичка ангажираност не им дале решавачка улога на новонастанатите околности во Византија и во Цариград за повлекувањето на мисионерите од Моравија. Сојузничкиот однос на новиот византи владетел кон апостолската црква во Рим и кон Источно-франечката империја станал сериозен политички и црковен услов византиските мисионери во Моравија светите Константин-Кирил и Методиј да се вратат во Византија, а повратниот пат веројатно го избрале преку Венеција. Првата дестинација водела преку Панонското словенско кнежество на Коцељ, којшто знаел за нивната мисионерска дејност во Моравија и сакал да ги искористи и во Долна Панонија да се воведе словенскиот јазик во писменоста и во богослужбата. Таквите цели биле исто политички и заштитнички, како и во Моравија. Токму и заради тоа, веќе во Венеција тие биле дочекани со организирано обвинение за правото да се богослужбува на словенски јазик. Во Житието за св. Константин-Кирил мошне пластично се опишува неговата борба против оваа тријазична ерес: „Не врне ли дожд од Бога еднакво за сите? Зарем не дишеме воздух сите еднакво? Тогаш, како не се срамите да признаете само три јазици, а сакате сите други народи да бидат слепи и глуви? Кажете ми дали Го сметате Бога толку немоќен што да не може да го даде тоа или толку завидлив што да нејќе?“, итн. (Панонски легенди, Житие за св. Кирил, глава 16 - превод: Јован Таковски, Скопје 2001). Одгласот за брилијантната одбрана на светите браќа против тријазичниците стигнала и до папата Николај I, којшто ја согледал можноста со истите духовни средства на Цариград да ги реализира интересите на Западната црква. Затоа им испратил покана на светите Константин-Кирил и Методиј да го посетат Рим. Веројатно на папата му била позната и позиција на светите браќа при новонастанатата политичка атмосфера во Византија, па затоа сметал дека може да ги привлече на своја страна словенските просветители за да го зацврсти влијанието меѓу словенските средноевропски земји. Не е познато дали следела нивна консултација со византискиот двор, а не се знае и тоа дали во името на добрата волја за помирувачки однос меѓу двете христијански цркви Византија го удоволила нивното заминување во Рим?

Во ноември 867 година, светите браќа тргналс кон Рим. Додека тие биле на пат кон Рим, умрел папата Николај (+13 ноември 867 година). Ги пречекал лично новоизбраниот папа Адријан II, кој им приредил голема свеченост. Веројатно причина за свечениот дочек била веста дека тие со себе ги носат моштите на светиот папа Климент Римски (ок. 89 - ок. 97-101), што ги беа пронашле во Херсон. Вештите мисионери и овојпат се послужиле со дипломатска умешност, зашто знаеле дека култот на св. Климент Римски е многу почитуван во Рим и во Западната црква. Откривањето на неговите мошти и донесувањето во Рим биле поводот подоцна св. Константин-Кирил и св. Методиј да бидат канонизирани за светители од страна на Римската црква. Папата Адријан II се зафатил да ги реализира и политичките намери, при што ги благословил словенските преведени книги што со себе ги носеле светите браќа, а словенската богослужба се стекнала со официјално одобрение од Римската црква. Преку одобрениот чин за словенско богослужење папата очекувал западните Словени да ја прифатат апостолската литургиска традиција. Поставени при ваквата позиција светите Константин-Кирил и Методиј се определиле да го протежираат христијанското екуменство, зашто тие и самите се стремеле во Моравија да ја приспособат византиската литургија кон латинската миса. Нивниот престој во Рим траел околу една година. Особено бил активен св. Константин-Кирил, којшто контактирал со најобразованите личности и со нив ги споделувал сопствените филозофски и теолошки знаења. Но, набргу тој тешко се разболел. Претчувствувајќи ја смртта го примил монашкиот образ, добивајќи го името Кирил. По 50 денови тој умрел на 14 февруари 869 година, оставајќи му аманет на брата си Методиј: „Ете, брате, ние бевме двојка впрегната да тегли една бразда, но јас паѓам на нивата, откако го завршив својот дел. Но ти многу ја сакаш планината (т.е. манастирот), затоа немој заради планината да го оставиш нашето учење оти со него можеш да бидеш спасен“ (Панонски легенди, Житие за св. Методиј, глава 7, превод: Јован Таковски, Скопје 2001).

Црковните и политичките интереси на Рим биле да се формира општа словенска моравско-панонска диецеза, што ќе биде под негова духовна јурисдикција. Со тоа би се постигнал компромис - Моравија и Панонија да имаат самостојна црковна организираност и богослужба на словенски јазик, а Рим да си ја поврати јурисдикцијата на тие простори и да го наметне политичкото влијание. Веројатно преговорите со Ростислав и Коцељ се воделе тајно, за да се спречи опструирањето од источнофранечкиот владетел Људвиг (кој впрочем и бил во војна со Моравија во текот на 868 и 869 година). Веднаш по смртта на св. Константин-Кирил, панонскиот кнез Коцељ испратил барање до папата да го испрати св. Методиј за да ја продолжи дејноста што ја вршел со брата си пред две години. Папата испратил специјално послание до моравскиот кнез Ростислав, до нитранскиот кнез Светополк и до панонскиот кнез Коцељ, со кое им соопштил дека во нивните земји им го испраќа свети Методиј како папски легат (пратеник) „да ве учи како што баравте, и да ви ги објаснува на ваш јазик книгите на сиот црковен чин во целост, заедно со светата миса, односно литургијата, и со крштението, - како што почнал Константин со Божја благодет и по молитвите на свети Климент“ (Панонски легенди, Житие за св. Методиј, глава 8 - превод: Јован Таковски, Скопје 2001). Како што гледаме, папата се согласува да се манифестира екуменската христијанска чест во словенската богослужба, а претходно тоа го поткрепува и со нагласувањето дека - иако светите браќа мисионери најпрво биле испратени во овие словенски земји од Византија и од Константинопол, тие не сториле ништо против каноните на апостолскиот престол и дури дошле во Рим со моштите на свети Климент Римски. Но, сепак тој ќе биде претпазлив во однос на сопствените интереси, па ќе нагласи: „Пазете го само овој обичај, на миса најнапред да се читаат Апостол и Евангелие на римски (латински), потоа на словенски“ (Панонски легенди, Житие за св. Методиј, глава 8). Со повторното испраќање на св. Методиј во Моравија и во Панонија се ослабнало влијанието на германо-баварското духовништво, но затоа пак се очекувало конкретно поврзување на тамошното словенско население кон Римската црква. Св. Методиј ја продолжил просветителската дејност и го спроведувал воведувањето на словенската богослужба. Сепак, главната намера на словенските владетели била да се стекне црковна автономија. Затоа Коцељ повторно го пратил во Рим св. Методиј заедно со 20 придружници за да биде ракоположен за епископ на Панонија. Папата го удоволил барањето ракоположувајќи го св. Методиј за архиепископ на сите словенски области, а тоа морал да го стори заради претпазливоста повторно да не се вмешаат интересите на Цариградската источна црква. Затоа пак, баварските епископи не го прифаќале широкоградо ваквото решение, зашто било донесено без нивна согласност, а и тоа се косело со нивните аспирации. За да ја организира новата црковна дејност во Панонија, св. Методиј веројатно се населил во престолнината Блатноград (Мозапурк), каде што бил на служба и Рихбалд - архипрезвитер на Салцбуршката архиепископија. Богослужењето на словенски јазик ги одвраќало верниците од закрилата на салцбуршкото архипастирство, при што наведениов архипрезвитер бил принуден да си замине. Успешниот почеток на светиметодиевата дејност во Панонија ги разгневил расположенијата на баварските епископи, па истите го иницирале неговото приведување и изложување пред црковен суд, со кој претседателствувал источнофранечкиот крал Људвиг. Особено во тој прилог одело и военото симнување од престолот на моравскиот кнез Ростислав, кој бил еден од сигурните отпори за германското духовно влијание. Св. Методиј поминал околу 3 години во заточеништво (870-873), најпрво во некој од баварските манастири, а подоцна веројатно во манастирот на островот Рајхенау - во Бодензеското Езеро. Времето на неговото заточеништво било исполнето со воено-политички турболенции во Моравија и во Панонија. Во 871 година била прекината независноста на Моравија, па таа престанала формално да постои дури и како вазално кнежество. Во тие околности баварските епископи побрзале да го отфрлат словенското богослужење и да не дозволат возобновување на дејноста во Панонската диецеза. Но, во 872 година во Моравија се кренало востание, па во наредните години (сè до 874 година) дошло до повеќе воени конфликти меѓу Моравија и Источнофранечката држава. Во 874 година бил склучен Форхајмскиот мир, со кој Моравија стекнала независност, а имала само обврска да плаќа данок заради оддржувањето на мирот. Така се создале услови да се возобнови и црковната самостојност, а со тоа да заживее и словенската богослужба. Токму и во виорот на крајните воени конфронтации папата Јоан VIII (872-882) го овозможил ослободувањето на св. Методиј од заточеништвото. Пресудата над него и симнувањето му од епископското седиште биле отповикани. Тоа го искористил Светополк, кој веќе се спротивставувал на германското политичко и црковно влијание, па побарал од папата св. Методиј повторно да го заземе водството на Моравската црква. Ваквото барање било удоволено од папата, зашто тој сакал да ја продолжи политиката на својот претходник во однос на овие словенски земји, па дури се стремел да ја прошири словенската диецеза што требало да е под директно потчинување на Римската црква. При враќањето со неговите ученици во Моравија, св. Методиј поминал и во манастирот „Свети Емерам“ кај Регенсбург, со кој настан се поврзуваат т.н. Светиемерамска молитва и Зборникот со црковни закони, кои му биле подарени од папата Адријан II при ракополужувањето за архиепископ. Во Моравија му биле поверени сите цркви и духовници, при што веројатно германското свештенство било избркано. Следел период на засилена и плодотворна просветителска и проповедна дејност на св. Методиј во Моравија. Сепак, по смртта на Људвиг во 876 година настапило заемно доближување на Светополк со новите германски владетели Карломан и син му Арнулф, па следствено на тоа, архиепископот Методиј станал сериозна пречка зашто против него било германо-латинското свештенство. Затоа и Светополк почнал до го одбегнува присуството на црковните служби, кои биле изведувани од архиепископот Методиј на словенски јазик. За ваквиот проблем во 880 година дури и папата Јоан VIII му напишал писмо на Светополк, доколку тој и неговите велможи повеќе претпочитуваат да слушаат литургија на латински јазик, тогаш за него истата да не се служи на словенски јазик. Но на страната на св. Методиј и за правото да се богослужи на словенски јазик била словенската аристократија, на која моравскиот владетел и папата не сакале да ѝ се спротивставуваат. Затоа пак, во голема мерка се поттикнувало непријателството на придворскиот свештеник и папски пратеник-мисионер Јоан Венецијански, кој бил жесток противник словенскиот јазик да се употребува во богослужбата. При посетата во Рим 879 година тој го наклеветил пред папата моравскиот архиспископ св. Методиј дека ги искриволичува основните христијански догми. Папата изразил писмено незадоволство до Светополк за религиозната дејност на св. Методиј, а нешто подоцна и го поканил лично архиепископот да го посети Рим и да го објасни своето поведение. Св. Методиј дошол во Рим и успеал пред папата да ги побие клеветите, при што била благословена неговата дејност, а тој бил ракоположен за архиепископ на светата Моравска црква. Иако во Рим Светополк испратил со него своја доверлива личност- пасаускиот епископот Вихинг (кого го предлагал да биде ракоположен за нов моравски епископ), сепак папата него го ракоположил само во епископ на Нитра. Но, во случајов епископот Вихинг станал суфраган на св. Методиј, т.е. негов потчинет и исполнувач на архиепископските наредби Вихинг не знаел дека папата ќе испрати послание до Светополк за односот на Рим кон св. Методиј, па откако се вратил во Моравија проширил лажна вест дека папата го лишел св. Методиј од сите духовни почести како и од црковната власт, а дека Моравската црква му ја препуштил на германското духовништво. Исто така, и неговата доделена епископија во Нитра секогаш имала извесна автономија во границите на Моравија, па тоа се користело од негова страна да ја подели архиепископијата на св. Методиј и да му се спротивставува. Всушност, може да се оцени правилно констатацијата дека нитранскиот епископ Вихинг го навестил крајот на Моравската мисија - долгогодишната желба на баварските епископи, кои не успевале да ја реализираат. Дилемата дали св. Методиј бил разрешен од папата се решила со неговото писмо до Светополк, а во тој прилог било и писмено то пожалување на св. Методиј до папата за испречувањата на интригите од страна на епископот Вихинг. Следело и писмо на папата до св. Методиј, во кое се потврдуваат неговите донесени одлуки од средбата во Рим. Ваквото решение на папата Јоан VIII било мотивирано од црковно-политички побуди: примирјето со повторно устоличениот цариградски патријарх Фотиј, но пред сè претпазливоста моравската словенска диецеза на св. Методиј повторно да не се присоедини кон Источната црква (како што веќе тоа го направиле новопокрстените Словени во денешна Србија и Хрватска).

Сложените црковно-политички релации меѓу Источната и Западната црква во борбата за престиж, (но прикривана зад наводната волја за помирување), веројатно го натерале св. Методиј да се обрати за совет и до византискиот император Василиј I Македонец и до патријархот Фотиј (од кого и бил испратен со брата си како мисионер во Моравија). Ваквата претпоставка има реална подлога во фактите дека тој бил византиски мисионер, назначен од папата за архиепископ и легат, во континуитет проповедал и служел на словенски јазик меѓу Словените подложени на политичко и верско влијание на баварските епископи, но и постојано бил изложен на жестоки притисоци и опструкции од редот на латинските великодостоинственици. Не треба да се исклучува и тоа дека самата Византија и патријархот Фотиј пројавиле интерес за дејноста на св. Методиј, а истовремено дека сакале да ја насочат неговата мисија кон реализација на сопствсните актуелни интереси. Изворно е засведочено тогашното незадоволство на византискиот император заради отстапките на св. Методиј кон папата, за да го добие архиепископскиот престол во Моравија. Сепак, за историографијата е важно тоа што е документирана поканата до св. Методиј од византиската империја да ја посети својата татковина по 20 години странствување во Моравија. Во Цариград св. Методиј бил пречекансо високи почести, а се пофалило и неговото учење. Како сведоштво за тоа служи останувањето на двајца негови ученици (свештеник и ѓакон) во Цариград, но и задржувањето на словенски книги во византиската престолнина. Св. Методиј се вратил во Моравија, каде што останал сè до својата смрт (6 април 885 година) - повторно изложуван на непрекинати притисоци од латинското духовништво, зашто веќе ја изгубил поткрепата од Рим и бил оставен сам на себеси. По неговата смрт биле прогонети и неговите ученици од Моравија, со што и дефинитивно згаснала Моравската мисија. Но, основните идеи за ширење на словенска цивилизациска свест од таа Мисија не згаснале и истите биле продолжени од кирилометодиевите ученици св. Климент и св. Наум Охридски, кои натаму ги рeализирале назад во нејзиниот извор - Македонија.

Сè повеќе во науката се истакнува и книжевно-творечката дејност на св. Методиј Солунски. Во палеославистиката неоправдано се запоставува неговата улога во развојот на словенската писменост и книжевно творештво, а приматот му се предава на брат му и сомисионер св. Константин-Кирил. Меѓутоа, сосема се оправдани констатациите дека без книжевното дело на св. Методиј развојот на словенските книжевности ќе згаснел уште со прераната смрт на св. Константин-Кирил. Токму од причините што во нивните житија св. Методиј се слави како ревносен монах и добар црковен организатор, некако и неговата книжевна дејност се поставуваше на втор план кога се истражуваше неговата дејност. Сепак, не треба да се запостави фактот дека св. Методиј е носител на црковнословенскиот превод на целиот корпус библиски книги, со исклучок на макавејските книги кои се сметале за неканонски. Тоа е преводен проект од исклучително значење, врз кој веројатно тој работел низ целиот свој активен творечки период. Преводот врз библиските книги тој го почнал со брата си св. Константин-Кирил уште кога се подготвувале за Моравската мисија (изборното евангелие), а подоцна во Моравија ги превеле псалтирот, евангелието со апостолот и изборот од црковните служби. Во неговото Житие се наведува дека за период од осум месеци тој го превел целиот библиски корпус заедно со тројца помошници-скорописци (бројчаните вредности се според глаголскиот ортографски систем). Веројатно во наведениов период станува збор за допреведување на одделни книги и за некаква редакција на порано преведените библиски текстови. Во секој случај, св. Методиј е засведочен автор на црковнословенскиот превод на Библијата. Индиректен извор за тоа постои и во предговорот на бугарскиот писател од X век, Јоан Егзарх кон својот превод на делото Небеса од ранохристијанскиот писател Јоан Дамаскин, каде што се наведува дека св. Методиј ги превел на словенски јазик сите 60 канонски книги од Библијата. Но, извесни недоразбирања се појавуваат при истражувањата за кирилометодиевиот превод на Библијата од причината што низ средновековниот период не се препишувало Светото писмо во еден кодекс, туку преписите се вршеле пред сè (или задолжително) на посебните старозаветни или новозаветни книги. Со преводот на Библијата на словенски јазик се анимирала и јавната манифестација на словенската култура во Европа и пошироко во светот.

Во периодот кога св. Методиј со брата си св. Константин-Кирил ги превеле одделните библиски книги (Псалтирот и Евангелието со Апостолот) истовремен  го превеле и избор од црковните служби. Овие сложени химнографски книжевни и музички дела требало да се изведуваат при словенските богослужења, зашто и словенската литургија влегла во нејзината практична реализација. Преведените црковни служби секако дека биле посветени на поголемите господови и богородични празници, како и на празниците за поважните општохристијански светители. Оттука следи и нашата констатација дека светите словенски првоучители го составиле првиот словенски Минеј, којшто бил од структурниот тип на Празничниот минеј (Антологион или Цветовник). Овие сложени химнографски творби содржале повеќе жанровски форми на црковната поезија: канони, стихири, тропари, кондаци, икоси и други песнопеења.

Во 15-та глава од Житието за св. Методиј се наведува дека овој словенски просветител и првоучител го превел текстот на Номоканонот, т.е. Правилата за законот (νομος = световни закони κανων = црковни правила). Во палеославистиката скоро се усогласени мислењата дека св. Методиј го превел овој правен зборник во текот на првите три години од дејноста во Моравија, во периодот пред да замине во Рим со својот брат св. Константин-Кирил и со дел од нивните ученици. Веќе и порано св. Методиј се стекнал со авторитетот како автор на правно-конципиран текст, кога како архонт (кнез) на Стримонската архонтија (кнежество) изготвил Воен судебник, познат како Закон за судење на луѓето. Во повеќето научни истражувања овој правен состав се третира како оригинална творба на св. Методиј, а поводот за составувањето се бара во надлежноста на архонтот воено да ја организира одбраната на византиската граница од бугарските завојувачки напади. Словенското население од струмичко-брегалничката област покажувало низок морал и недисциплина како отпор кон византиското подаништво, при што се појавила потребата да настане еден ваков правен акт. Неговиот текст бил напишан на тогашен словеномакедонски јазик, но со византискогрчка ортографија, зашто сè уште не било устроено словенското писмо. Станува збор за компилација на соодветни параграфи од византиската Еклога на канонистот Јоан III Схоластик од 550 година, дополнети со нови правни содржини што требало да одговараат на актуелните политички и воени услови. Ова правно дело содржало и световни (мирски) закони, поврзани со секојдневниот живот на населението - како на пример за бракот, за наследството и сл. Исто така и кон преводот на Номоканонот св. Методиј покажал автентичен редакторски пристап врз дотогашните правно-канонски искуства, пред сè користени од Канонот на Јоан Схоластик. Сепак, структурната поставеност на Методиевиот - моравски номоканон е претставена како самостоен труд, зашто се разликува од дотогашната источна правна традиција. Имено, св. Методиј морал да го прилагодува правно-канонскиот текст кон реалните прилики во Моравија. Затоа, извршил скратување на византискиот оригинал преведувајќи само 235 од 377-те канони, а кон нив дополнил нови правила што биле актуелни за организирањето на неговата словенска архиспископија (која била под јурисдикција на Рим) и што требало да соодветствуваат на државните Моравски правни норми. Интервенциите на св. Методиј главно биле насочени кон тенденцијата за стабилизација на односите меѓу Источната и Западната црква. Токму и носечката екуменска тенденција во Методиевиот номоканон била причината да се испуштат определени правила од актуелниот византиски номоканон, коишто остро се коселе со принципите на Западната црква - а како што биле на нример некои одредби од Трулскиот собор. Постојат претпоставки дека во содржината на Методиевиот номоканон било инкорпорирано и правното искуство од Законот за судење на луѓето.

Во истата 15-та глава од Житието за св. Методиј стои дека тој ги превел и Книгите за светите отци, т.е. Отечките книги (Панонски легенди, Житие за св. Методиј, глава 15 - превод: Јован Таковски, Скопје, 2001). Токму овој податок беше поводот во палеославистиката да се покрене прашањето, кој книжевен жанр треба да се подразбере под Отечки книги: Патерикот или Отечник (зборник со кратки поучни раскази за животот на монасите, т.е. отците), Хомилијарот (зборник со хомилии, т.е. проповедни слова) или Зборниците со избор од делата на црковните отци (светите отци - патристи Григориј Богослов, Јоан Златоуст, и др.). Сепак доминира мислењето дека св. Методиј го превел Патерикот. Ваквата констатација се засновува врз буквалниот превод на византискиот назив Πατερικον βιβλιον = Отечки книги или Книги за светите отци. Дури и во содржината на Житието за св. Методиј го среќаваме називот отци за монасите. Во тој прилог е и фактот дека еден дел од својот живот св. Методиј го поминал како монах во манастирот на Олимп и како игумен во Полихрон, па од таа позиција тој го изразувал своето големо внимание кон патеричните раскази. При научните истражувања особено се дивергентни констатациите во однос на прашањето, кој тип Патерик лежи во основата на методиевиот превод (Синајскиот, Скитскиот, Римскиот, Ерусалимскиот-азбучен или Сводниот - компилативен). Поголемиот број од истражувачите го истакнуваат методиевиот превод на Скитскиот тип патерик, а во еден период се нагласуваше и преводот на Сводниот (компилативен) патерик, имајќи го предвид фактот дека пред сè кирилометодиевите преводи биле ориентирани кон изборните структурни форми на текстовите.

Во творечкиот корпус на преводната дејност на св. Методиј спаѓаат и неговите преводи на делата што св. Константин-Кирил ги напишал на византискогрчки јазик при својот престој на Сараценската и на Хазарската мисија. Според авторот на Житието за св. Константин-Кирил, овие дела св. Методиј ги превел и ги распоредил во осум делови. Главно станува збор за полемичките беседи, т.е. пренијата на св. Константин-Кирил, што ги водел како теолошки спорови со Сарацените и со Евреите и мухамедијаните во Хазарија.

Со книжевната дејност на св. Методиј се поврзуваат и создавањата на т.н. оригинални негови творби. Таков беше случајот кога го споменавме правниот состав Закон за судење на луѓето. Со авторството на св. Методиј се поврзува и оригиналниот текст на познатата Анонимна хомилија, која е сочувана во нецелосен препис во содржината на Клоцовиот зборник - глаголски ракоиис од периодот на Х-ХI век. За жал, во наведениов препис на ова проповедно слово (хомилија) не е сочуван почетокот, каде што веројатно биле наведени насловот на составот и името на авторот. Затоа и во палеославистиката се укажуваше на повеќе автори како можни пишувачи на оригиналниот словенски состав, а меѓу нив се споменуваат св. Методиј Солунски, св. Климент и св. Наум Охридски. Содржината на хомилијата сe однесува за забраната склучување брак меѓу лица со духовно сродство, којшто проблем бил поставен и на познатиот Трулски црковен собор во 692 година. Во Житието за св. Методиј исто така се среќава укор за склучување брак меѓу лица во духовно сродство, а и јазичната анализа на преписот од Анонимната хомилија упатува на јазични примеси од Моравија (моравизми). Овие податоци се користат како директна фактографија за тврдењето дека св. Методиј бил автор на ова оригинално хомилијарно дело. Дури се наведува и конкретниот повод за создавањето на творбата: женидбата на советникот на моравскиот кнез со јатрвата, кого св. Методиј безуспeшно се обидел да го разубеди против ваквиот неправеден гест (Панонски легенди, Житие за св. Методиј, глава 11 - превод: Јован Таковски, Скопје 2002).

Меѓу оригиналните творби на св. Методиј се вбројува и Канонот за св. великомаченик Димитриј Солунски (+306 година), којшто се почитува и како светител-патрон на градот Солун. Во 15-та глава од неговото Житие стои дека, по макотрпниот целосно извршен превод на сите книги од Библијата „откако заедно со своето свештенство отслужи свето тајно возношение (то ест Литургија), го отпразнува споменот на свети Димитриј“. Безрезервно тоа е доволен факт дека споменатиов Канон за св. великомаченик бил напишан тогаш и по тој повод. Самата поетска содржина и протокот на чувствата на авторот упатуваат на амбиентот од Моравија и на последните животни импулси на архиепископот Методиј. Во моментите на замор од напорната работа и од постојаните конфликти (а и од потиснувањето на староста) кај него дошле до израз носталгичните изливи за родниот Солун, кој творечки и духовно ги произнел преку пишување на Канон и свечено богослужење во чест на градскиот патрон - св. великомаченик Димитриј. Треба да се напомене дека Канонот бил напишан според химнографскиот образец на сродната творба за празникот посветен на Успението Богородично, а се следела и нејзината мелографија. Истражувачките анализи на сочуваните преписи од Методиевиот канон упатуваат и на сродни текстолошки и јазични карактеристики во самите служби за св. великомаченик, каде што се поместуваат односниве преписи. Тоа води кон констатацијата дека постои веројатност св. Методиј да бил автор и на целата Служба за св. великомаченик Димитриј Солунски.

Во содржината на Пофалното слово за светите Константин-Кирил и Методиј се осведочуваат поетско-творечки дострели на св. Методиј при крајот на својот живот: „ја украси црквата со духовни песни и славословија и така почина со Господа...“. Тоа е директен доказ дека словенскиот првоучител св. Методиј напишал уште ред други оригинални творби и превел повеќе книги од ангажираниот канонски книжевен корпус, кои до денес за науката останале анонимни и нерасветлени.

Св. Константин - Кирил Солунски (826/27 - 14 февруари 869) бил најмладото седмо дете на византискиот друнгариј Лав и неговата жена Марија. За разлика од неговиот постар брат св. Методиј, скоро во сите извори (макар да се и од хагиографско-легендарна природа) се споменува и неговото световно име Константин, а при крајот на својот живот во Рим го добил и монашкото име Кирил. Тој ја имал таа привилегија да е син на солунскиот друнгариј (т.е. помошник на солунскиот градоначалник), при што се издигнувал непосредно во близината на византиското благородништво и уште од мал ги користел привилегиите што ги нудело византиското општество за овој сталеж. Историски е потврдено дека благородничкиот род на нивната фамилија не е навод произлезен од содржинското клише на житијата за светителите, па дури се мисли дека ваквото потекло му е наследено од двете страни на родителите. Затоа и некои истражувачи претпоставија дека св. Константин-Кирил и св. Методиј потекнуваат од царско или од кнежевско поколение. Своето детство го поминал во родниот Солун, македонски град кој бил втор административен византиски центар по Константинопол (Цариград). Тоа му овозможило да биде забележан неговиот талент за образовно надградување. Првите посериозни теолошки и филозофски основи ги стекнал проучувајќи ги делата на еден од големите црковни отци Григориј Богослов (330-390), а него го сметал за свој „учител и просветител“. Веќе афирмираниот талентиран млад човек го продолжил високото образование во византиската престолнина, каде што се нашол блиску до највисоките општествени, политички, научни, културни и духовни кругови. Според содржината на неговото Житие, по препорака на императорскиот логотет се нашол на школување во познатата царска школа, којашто подоцна го добила називот Магнаурска. Таму се образувал заедно со царските деца и со децата на високото византиско благородништво. На оваа своевидна академија, за кратко време тој ги совладал научните дисциплини од наставниот степен на тривиумот (граматика, дијалектика и реторика), а подоцна и на квадривиумот (математика, астрономија и уметностите). Особено било значајно и влијателно неговото учење кај Фотиј, од кого темелно се запознал со дијалектиката, со сите филозофски погледи и со класичната елинска традиција. Исто така, своите филозофски искуства ги градел и од Лав, кој долги години бил професор во придворската школа. Таму најмногу се истакнал меѓу сите ученици, а по завршувањето на Магнаурската школа се стекнал и со титулата „филозоф“. Ваквата титула веројатно ја добивале само одбрани учени лица, кои се истакнувале со сестрани знаења и со висока интелигенција.

Неговата бистроумност ги пленила симпатиите на дворскиот логотет Теоктист, па се обидел да го насочи кон политичката дејност за да им служи на византиските стратешки интереси. Но, св. Константин-Кирил ја одбил понудената кнежевска титула што ќе му донела и поголем престиж во византиското општество дури и до степен на военоначалник, зашто го претпочитувал учењето и духовништвото. Наскоро бил назначен за секретар на патријархот и библиотекар во соборната црква „Св. Софија“ во Цариград, но по кратко време тој заминал во манастир на Босфор. Царицата Теодора и споменатиот логотет не дозволиле да се запостави неговата извонредна дарба на филозоф и ретор, на затоа го наговориле да се врати во Цариград и да предава филозофија во Магнаурската школа. Супериорноста на вешт филозоф и теолог за првпат јавно ја истакнал во полемиката со веќе симнатиот од патријаршискиот престол Јоан VII Граматик (834-842/843), истакнат иконоборец и последен протагонист од познатиот спор меѓу иконоборците и иконопоклониците, што траел повеќе од еден век (т.е. од 726 година, кога византискиот император Лав III Исавријски го издал едиктот против иконопочитувањето). Откако иконопочитувањето се воспоставило како официјална теолошка доктрина во христијанството на 11 март 843 година, а правно се легитимирало и од страна на императорот Михаил III и мајка му Теодора, поранешниот патријарх Јоан VII бил протеран со епитимија во манастир. Овој инаку извонредно образован теолог, заради што го добил прекарот Граматик, сè уште пркосел дека не ја изгубил теолошката битка околу иконоборството и јавно изјавувал дека со сила го симнале од патријаршискиот престол, но никој не можел да му се спротивстави на неговото учење. Провокациите биле силни и имале актуелност во јавноста, при што императорскиот двор му го испратиле младиот филозоф св. Константин-Кирил да се соочи со него во директна полемичка борба. Во почетокот, поранешниот патријарх сметал дека и на тој начин бил омаловажуван, но набргу сфатил дека наспроти себе има даровит млад човек и го прифатил полемичкиот мегдан. Младиот професор и филозоф успеал да го победи поискусниот учен и самоуверен опонент, при што му нанел и јавно понижување. Тој го елеминирал последниот реален предуслов за постоење на иконоборството, а со својот теолошки влог за заштита на иконопоклонството се подредува рамноправно до претходните учења на писателите Јоан Дамаскин, Теодор Студит и други. Тоа истовремено претставувало и прва јавна промоција на св. Константин-Кирил како вешт оратор и промислен филозоф, без кого веќе во иднина не можеле да се замислат разрешниците на религиозните и на мирските полемики што биле од исклучително значење за византиските политички интереси. Надвор од сопствената волја тој неповратно се впуштил во креацијата на политичкиот, духовниот и на културниот живот во Византија и надвор од неа. На тој план веќе почнал да го гради сопственото искуство, кога дебитирал како мисионер во Брегалничкото словенско кнежество на брата си св. Методиј за да му помогне да ја задржи лојалноста на месното население при бугарските завојувачки налети кон Македонија. Веќе и погоре истакнавме дека првенствениот политички карактер на Брегалничката мисија морал да се мотивира со духовната и со просветителската акција, зашто секако се имал предвид фактот дека духовниот христијански живот во оваа област од Македонија имал потврдена ранохристијанска традиција, кога уште во V век профункционирала Баргалската епископија.

Неговата идна дејност била поврзана со мисионерството меѓу туѓите средини, што биле подалеку од родниот Солун и од Цариград. Првата мисија од трите главни е Сараценската (или Арапската), на која св. Константин-Кирил бил испратен од страна на императорскиот совет да го штити христијанството од нападите на новата мухамеданска религија, што масовно ја прифаќале Арабите. Основач на оваа религија е арабјанецот Мухамед (569-632), а самото мухамеданство (или исламот) се афирмирало како световна религија во периодот на VIII и IX век која сериозно им конкурирала на еврејската и на христијанската верска доктрина. Сите овие религии се монотеистички, но преку различни форми ја сфаќаат суштината на единствениот Бог. За мухамеданите било спорно христијанското толкување за единството на тројното лице на Бога - светата Троица: Отецот, Синот и Светиот Дух. Токму и тоа теолошко прашање било во центарот на полемиката што ја водел св. Константин-Кирил кај Сарацените со тамошните извонредно учени претставници. Сепак, оваа мисија немала само религиозен карактер, туку била придружена и со политички признаци. Имено, во текот на IX век, ири неколку наврати, Византија се нашла во воени конфликти со Арабите-мухамедани од Багдатскиот калифат. Византиската политика и во овој случај го поставило христијанството како помошно средство да се неутрализираат непријателските закани, па нреку религиозно-политичката мисија на св. Константин-Кирил се имало цел да се обезбеди директна зависност на Арабите од империјата. Низ полемиките провејувале и расправи околу прашањата за проблемите со војните, за даноците, за воспоставувањето мир, и сл. Мисионерот и неговите придружници извојувале целосна победа, заштитувајќи го достоинството на христијанството и на византиската култура. Но, според изворите во кои се третира одвивањето на полемичката борба се гледа дека св. Константин-Кирил дошол кај Арабите сосема подготвен и запознаен со нивната традиција, со основите на нивната актуелна идеологија, како и со содржината на Куранот. Кога го одбележуваме значењето на Сараценската мисија треба да се истакне и фактот дека одделни истражувачи, меѓу кои и В. Ламанскиј, сметаат дека податоците за овој дел од мисионерската дејност на св. Константин-Кирил во голема мерка се одраз на уметнички и на хагиографско-легендарни измислици и дека подоцна се дополнети во содржините на познатите извори. Сепак, историското сообразување со времето во кое се одвивала Мисијата  соодветствува на воено-политичките состојби пред кои се испречувала Византија на Исток, па следствено на тоа би биле и оправдани мотивите за започнување на ваква дипломатска акција со религиозно-политички признак.

По завршувањето на Мисијата св. Константин-Кирил се вратил во Цариград, а оттаму се повлекол во манастирот на Босфор. Но и таму не се задржал долго, зашто отишол кај брата си св. Методиј во манастирот „Полихрониј“ на Олимп. Тогаш двајцата се посветиле на збогатувањето на своите знаења преку читање книги, но се претпоставува дека развиле и богата книжевна дејност. Во периодот на 860-861 година императорскиот совет и патријархот Фотиј ја прифатиле поканата од хазарските пратеници кај нив да испратат мисионери, кои ќе ги неутрализираат конфронтациите меѓу идеите на еверејството, мухамеданството, христијанството и паганството. Хазарскиот каган сакал да воспостави внатрешен мир во својата владетелска средина, при што сметал дека преку прифаќањето на христијанството за официјална религија ќе успее поцврсто да ја централизира својата власт. Хазарија била под директни влијанија на мухамеданството од Арапскиот калифат и на христијанството од Византија, а заради изразување на својата самостојност уште во 730 година каганот Булан неофицијално ја прифатил еврејската вера за официјална. Затоа на тлото на Хазарија се испреплетиле различните интереси, а за политичка стабилност било потребно да се изврши идеолошко и верско балансирање во самиот систем на функционирање на општеството. Во периодот од 7-та деценија на IX век Византија имала доминантна позиција во регулирањето на воениот и на политичкиот поредок на азиско-европското премостие, па и од тие причини се проценило дека таа може да им помогне на Хазарите да го релативизираат внатрешниот мир и стабилност. Од друга страна пак, Византија на тоа гледала како на стекнување политички ефект за зацврстување на сопствените престижни позиции, па се одлучило св. Константин-Кирил повторно да се испрати во мисионерство среде Хазарите. Заедничкиот престој на Олимп ги сплотил нераздвојно двајцата свети браќа, кои и во христијанската догматика ги пополнувале сопствените погледи. Затоа и св. Методиј бил определен да го придружува брата си во Мисијата. Подготовките ги направиле во Херсон, каде што го научиле еврејскиот јазик и ги проучиле нивните книги за да можат успешно да се соочат со претставниците на еврејската догматска идеологија. Од еврејски јазик било преведена и едно граматичко дело на византискогрчки јазик. Дури легендарните вести сведочат дека св. Константин-Кирил по пат на чудо ги читал самарјанските книги и истите ги толкувал. Исто така се евидентира и присуството во тоа време на сирискиот превод на Евангелието и на Псалтирот, за што во Житието за св. Константин-Кирил погрешно се толкува дека станува збор за преводи на „руски јазик“ (Панонски легенди, Житие за св. Кирил, глава 8 - превод: Јован Таковски, Скопје 2001). Нивниот престој во Херсон триумфирал и со откривање на моштите на римскиот светител папата Климент (третиот римски епископ, починат меѓу 97 и 101 година). Описот на чинот на пронаоѓањето моштите на св. Климент Римски го напишал самиот св. Константин-Кирил во своето дело Обретение, чијшто оригинал на византискогрчки јазик не е сочуван, а неговата содржина е позната според старословенскиот превод (веројатно направен од брата му св. Методиј). Всушност, по тој повод св. Константин-Кирил напишал три оригинални творби: Канон, Историски расказ и Пофално слово. Во Хазарија главната борба требало да ја насочат повторно кон објаснувањето на суштината на христијанството како вистинска религија во однос на јудејството, мухамеданството и паганството. Централната догматска тема околу која се одвивала расправата била суштината на Светото Тројство во христијанството, а големо внимание им се посветило и на темите околу прашањата за Мојсиевиот закон, обрезанието, пророчките претскажувања за Христа, за иконопоклонството, јадењето на свинско месо, итн. Полемиките се воделе во летната резиденција на хазарскиот каган при негово лично присуство, а како главни негови опоненти предначеле протагонистите на еврејската идеологија. Кога веќе се наѕирала полемичката победа на св. Константин-Кирил неговото поентирање било насочено кон објаснувањата за тоа дека христијанството е најдобрата вера од останатите вери. Неговата идеолошка победа резултирала со масовно покрстување на Хазарите, но истовремено се постигнале и своевидни политички резултати во прилог на византиските очекувања од самата Мисија. Најважно било тоа што хазарскиот каган оставил писмено сведоштво за верноста кон Византија, испраќајќи му писмо на византискиот император со завршните зборови: „Сите ние сме пријатели на твоето царство и готови сме да ти служиме каде што ќе биде потребно“ (Панонски легенди, Житие за св. Кирил, глава 11 - превод: Јован Таковски, Скопје 2001). Во прилог на политичкиот карактер на Мисијата е и одбивањето на св. Константин-Кирил од каганот да прими скапоцени дарови, а за возврат му побарал да ги ослободи сите заробени Византијци. Треба да се истакне и сведоштвото дека, откако светите браќа заминале од Хазарија повторно се задржале во Херсон, каде што извршиле уште една христијанска мисија среде паганите.

По Хазарската мисија следела Моравската мисија, која резултирала со најсилно влијание за идната цивилизациска проекција во Европа. Првенствено оваа мисија имала воено-политички и црковен карактер, зашто во моравско-панонските краеви од Европа остро се вкрстиле интересите на источниот и на западниот црковен протекторат, но таму биле присутни и тенденциите за зацврстување на стратешки позиции за воен и политички престиж. Веќе погоре, во делот од оваа студија што се однесува за св. Методиј, подробно го елабориравме прашањето за тоа - што ја условило историската причина за иницирање на Моравската мисија. Тоа подразбираше аналитично да се проследат воените, политичките и црковните околности, што директно влијаеле при одвивањето на оваа значајна Мисија. Сепак и овде ќе нагласиме дека основниот повод да заживее идејата за Моравската мисија од страна на великоморавскиот владетел Ростислав бил склучениот воен сојуз во летото 862 година меѓу франечката држава на Људвиг и бугарската држава против Великоморавија. Ростислав ја гледал Византија како силен сојузник со кој ќе ги реши заедно воено-политичките и црковните проблеми, при што ќе ја зацврсти и самостојноста на својата држава и црква. Постојат претпоставки дека задачата за сложената мисија во Великоморавија светите браќа ја добиле уште во летото 862 година, а заминале да ја реализираат есента 863 година. Во тој случај произлегува дека подготовките траеле повеќе од една година.

За улогата на св. Константин-Кирил е важно да се нагласи дека тој бил предводникот на мисионерската дејност, но и дека бил креаторот на самата Мисија да ѝ се наметне културно-просветителски словенски белег. Неговата дејност немаше да ги вроди историските цивилизациски придобивки доколку таквата дејност не беше продолжена од страна на неговиот брат св. Методиј, како и од нивните ученици - доследни следбеници во развојот на словенската цивилизациска свест. Во самиот зародиш оваа мисија била мотивирана од меѓусебните византиско-моравски државни интереси, но културно-просветителската поставеност при нејзината реализација ја претворила во респективно словенска, при што подоцна, во определени политички околности нејзините изворни идеи продуцирале дури и антивизантиски последици. Можеби и тука треба да се бара причината што Мисијата не се споменува од византиските летописци, а истата најмногу се восфалува во словенските извори.

Прифаќањето словенски белег на Мисијата во Моравија од страна на Византија било добро осмислена стратегија од страна на патријархот Фотиј и на кесарот Варда, зашто тие мошне добро знаеле дека само со политика на толерантност кон словенските народи можела да се придобие нивната лојалност. Особено новопоставениот патријарх Фотиј ја користел можноста да се поттикне самостојноста на словенската богослужба и на словенската писменост како средство за привлекување на западните Словени кон закрилата на Источната црква. Затоа и се определиле византиски мисионери со форматите на светите Константин-Кирил и Методиј Солунски, а не биле земени предвид учени луѓе од словенскиот род. Првиот како филозоф и хартофилакс, а вториот како архонт на Словенска архонтија (во брегалничко-струмичкиот крај од Македонија. Афирмацијата на словенските духовни и културно-просветни акции во Моравија можеле успешно да ја спроведат светите браќа зашто веќе имале мисионерско искуство, но се имал предвид и фактот дека се домородни Македонци родум од Солун, „а сите Солуњани чисто словенски зборуваат“. Но за успешната реализација на чинот на словенската просвета немало устроени словенски букви, зашто обидот за устројство на словенска азбука не се довршил при порано изведената Брегалничка мисија.

Во палеославистиката секогаш е актуелно прашањето, како св. Константин-Кирил и брат му св. Методиј ја устроиле словенската азбука, а истовремено и го стандардизирале старословенскиот (црковнословенски) јазик? Пред сè, кон ваквата задача тие се однесувале одговорно ѝ пристапиле со високо стручно внимание. Имено, не треба да се исклучува можноста тие да зеле свои учени соработници од словенскиот род, кои добро го познавале словенскиот мајчин јазик и во голема мерка им помогнале во прецизирањето на диференцијацијата на одделни словенски гласови. Секако, тие биле од околината на Солун - од родот на македонските Словени. Тие станале нивни ученици и следбеници во ширењето на словенската цивилизациска свест. Во таквиот случај во прилог оди и претпоставката за можноста дека светите Климент и Наум Охридски биле едни од тие нивни соработници и доследни спроведувачи на кирилометодиевската традиција.

Веќе во славистиката е сигурно дека за потребите на Моравската мисија светите Константин-Кирил и Методиј го создале словенскиот ортографски систем на глаголицата. Оваа прва стандардно устроена словенска азбука настанала како резултат на стручна филолошка работа, при која се имале предвид искуствата од повеќе туѓи азбуки. Во тој прилог оди и констатацијата дека св. Константин-Кирил познавал повеќе писма, како на пример: византискогрчкото, еврејското, арапското, латинското, египетското, готското, и други. Но, устроеното и стандардизирано глаголско словенско писмо по форма било оригинално и не презело механички графеми (знаци) од друга азбука, иако во извесна смисла ги поддржувало основните методолошки пристапи од византискогрчкото или од еврејското ортографско искуство: почнувањето на азбуката со буквата А, редоследот на буквите (а меѓу нив соодветно се подредени знаците за карактеристичните словенски гласови), секоја буква има бројна вредност (новите словенски графеми исто така имаат соодветни бројни вредности при што и следи несовпаѓањето на бројната вредност кај глаголицата во однос на византискогрчките графеми), секоја словенска буква има свој назив (но главно преземен од словенскиот јазик), и сл.

Глаголицата се устроила според основниот фонетски принцип - за секој глас да има соодветна графема, т.е. знак. Исто така до израз дошло и вештото стилско оформување на структурните форми на глаголското писмо, во чија основа доминираат елементите на крстот (симболот на христијанството), триаголникот (симболот за Света Троица) и кругот (бескрајноста на божеството). Тоа сведочи дека словенската глаголска азбука настанала како резултат на стилска промисленост и семиолошко-семантичка инвентивност и елоквентност.

Меѓу истражувачите слависти се прави обид да се коментира и начинот според кој дошло именувањето на буквите во глаголицата. Интересна е констатацијата на веќе починатиот бугарски палеославист Емил Георгиев, кој истакнува дека именувањето на буквите произлегло според првите зборови на еден вид поетска творба - Азбучна молитва, што ја напишал самиот св. Константин-Кирил во чест на Света Троица која му помогнала да ги осмисли новите ортографски знаци (или пак, творбата претставувала своевидно поетско обраќање кон словенскиот род, како што тоа е сторено во Прогласот кон евангелието). Сепак, ако претпазливо се проследат називите на сите 38 букви од глаголицата ќе се забележи дека сите називи на буквите не изразуваат словенски зборови, туку некои од нив се непознати зборови или едноставно изразуваат определено гласовно созвучие. Во секој случај, од аспект на нашево современие (по јубилејните 1140 години) појавата на првата словенска азбука - глаголицата, во 863 година треба да се прифати како конкретна појава произлезена од барањата на конкретна историска неопходност. Едноставно, еволуцијата на тоа време ја отворила вратата за влез на словенското просветителство во новите цивилизациски прелевања и во новите односи меѓу народите. Златниот клуч со кој се отворила оваа врата го исковал св. Константин-Кирил со брата си св. Методиј и со нивните ученици и следбеници.

Со глаголската азбука св. Константин-Кирил и брат му св. Методиј ги превеле на словенски јазик неопходните богослужбени книги, со кои го почнале воведувањето на словенската богослужба во Моравија. Пред сè, се превеле избори од евангелието, апостолот,   псалтирот  и  неопходните служби (празничниот минеј). Голем дел од својата активност тој посветил и на просветувањето на словенски ученици да читаат и да пишуваат на словенски јазик. Од поталентираните ученици произлегувале книжевници, кои пишувале, преведувале или препишувале словенски книги за потребите на словенската богослужба по храмовите. Од редот на неговите ученици произлегло словенското свештенство во Моравија, кое било под силна пресија на отпор од страна на германското свештенство чие влијание и авторитет се губело меѓу месното словенско население. Сево ова било резултат на интензивната учителска, книжевна, но и на проповедната дејност што ја вршеле светите браќа уште од самото доаѓање во Велеград, престолнината на Моравија.

Особено дошло до израз спроведувањето на проповедната и на богослужбената дејност, зашто за краток период се превел на словенски јазик целиот богослужбен чин (за утрената, часовите, малата и големата вечерна, литургијата), кој веќе во моравската црква се практикувал според источно-православниот типик. Во своите проповеди ги просветувале христијаните да не ги прифаќаат остатоците од паганството, но истовремено посредно ја афирмирале теолошката доктрина блиска на источната црква. Затоа, уште во почетокот од нивната дејност се судриле со интересите на германското латинско духовништво, кои постепено почнале да ја губат духовната власт. Токму од тие причини германските свештеници и великодостоинствениците биле непријателски настроени кон распространувањето на словенскиот јазик во богслужбата и во писменоста. Свети Константин-Кирил бил обвинет дека ги нарушува светите позиции на традиционалната духовна и писмена цивилизација во христијанскиот свет да се пишува и да се проповедува на трите јазици: еврејски, латински и грчки. Ваквата тријазична доктрина не била продукт на времето во кое дејствувал св. Константин-Кирил и брат му св. Методиј. Идејата е стара и влече корења уште од далечниот IV век, кога и настанало Источното ромејско царство - Византија. Но, официјално тријазичната идеја ја афирмирал книжевникот Исидор Севилски (570-636), повикувајќи се дека на тие три јазици, Пилат заповедал да се напише натписот на крстот на синот господов Исус Христос. Тријазичната теорија се ширела низ вековите како во римската, така и во источната црква, а секое богослужење на сопствениот јазик се квалификувало за еретичко дело. Затоа и некои цркви, како што биле готската или коптската, биле прогласени за еретички. Други народи (сирискиот, грузискиот, ерменскиот) исто така го манифестирале својот јазик во богослужењето, но затоа тие биле негативно прифаќани од страна на Цариградската патријаршија. Официјалниот јазик во источното христијанство бил византискогрчкиот, а во  западното, исклучително се восприемал латинскиот. Другите јазици на народите служеле само како говорно средство за меѓусебна комуникација, а византискогрчкиот или латинскиот јазик биле   практично   средство   во   црквата,   дипломатијата, науката и во книжевноста. Ете, во втората половина од IX век тријазичната доктрина се нашла нред јавна демистификација, на која жестоко ѝ се спротивставиле токму св. Константин-Кирил и св. Методиј при реализацијата на Моравската мисија. Св. Константин-Кирил ги нарекувал тријазичници или пилатовци приврзаниците на учењето за трите јазици. Тоа учење го сметал за нехумано, за што и со огромен    ентузијазам се впуштил во борба против тријазичниците - проектирајќи го новиот хуманизам во духовниот и во културниот однос меѓу народите на Европа.

По нешто повеќе од  три години  престој во Великоморавија  и  жестока борба за спроведување на словенската богослужба и   писменост  светите браќа мисионери сфатиле дека настапил период за спроведување на нови постапки. Пред сè, од политичката и духовната јавна сцена на Византија исчезнале главните иницијатори на Моравската мисија, а новиот имиератор Василиј I и повратениот патријарх Игнатиј почнале да спроведуваат политика на   доближување  кон  Рим   и   кон   Источно-франечката   империја.  Тоа го отворило прашањето за враќање на мисионерите св.   Константин-Кирил и св. Методиј во Цариград. Официјалните податоци од Панон-ските легенди се дека: „се вратија од Моравија, откако научија ученици“ (Житие за св. Методиј, глава 5) или „тргна  да  ги  посвети  учениците свои“ (Житие за  св. Константин-Кирил, глава 15). Веројатно тие ја напуштиле Моравија под силните притисоци на франечкото латинско свештенство во новонастанатите   црковни и политички услови, а не треба да се исклучи и веројатноста дека Цариград ја сметал завршена мисијата зашто веќе се воспоставило источното богослужење, а биле обучени и бројни ученици да читаат и да пишуваат на словенски јазик. Единствено останало да се ракоположат духовни лица кои канонски ќе имаат право да ги спроведуваат богослужбените и книжевни дејности во духот на раѓањето на словенската цивилизациска свест. Двајцата свети браќа не можеле да го изведат нивното ракополагање во духовни достоинства, зашто немале епископски титули, а следствено на тоа не можеле и да ракополагаат свештеници. Најверојатно и затоа тргнале назад во Византија кон Цариград, но минувајќи преку Панонија биле задржани од тамошниот владетел Коцељ. Тој им доделил 50 ученици со барање да ги обучат да богослужбуваат на словенски јазик, со што исто како и Ростислав сакал да го неутрализира латинското влијание во неговата црква и со нивна помош да се стекне со извесна самостојност. Во Панонија светите браќа практично спровеле уште една мисија, задржувајќи се на таа задача околу една година. По враќањето од Панонија во Венеција тие биле дочакани со организирано обвинение дека немаат право да богослужбуваат на словенски јазик. Со тоа уште еднаш се покренала полемика за оваа тријазична ерес, а на полемичкиот мегдан св. Константин-Кирил на најбрилијантен можен начин им нанел силен и решавачки пораз на тријазичниците. Токму и полемичката разрешница во негова корист влијаела кон него да се сврти вниманието и на Рим, кој проценил дека теолошкиот и филозофски капацитет на овој учен човек може да се искористи за сопствени црковно-политички цели. Затоа следеле поканата на папата светите браќа да дојдат во Рим, осветувањето на словенските книги и ракополагањата на словенските ученици во свештеници.

Престојат во Рим на светите браќа ја афирмирал личноста на предводникот св. Константин-Кирил во вешт дипломат и во ревносен филозоф. За да го импресионира лично папата и римските великодостоинственици св. Константин-Кирил ги понел со себе порано пронајдените мошти во Херсон на св. Климент Римски (чијшто култ бил високо почитуван во Рим), а веста бргу стигнала до новоизбраниот папа Адријан II, кој лично им приредил свечен пречек. По тој повод, папата прогласил општа прослава не само во Рим,  туку и во целата Римска империја. Ваквата вешто осмислена дипломатска ностанка му послужила на св. Константин-Кирил да реализира значајни политички и црковни ефекти кај папата. Така, папата ги прогласил светите браќа за „рамноапостоли“, ги благословил словенските преведени книги што со себе ги носеле светите браќа и нивните ученици, а словенската богослужба се стекнала со официјален статус од страна на Римската црква. Со тоа старата доктрина за официјалноста на трите јазици во христијанството конечно била отстранета од западната догма, а папата сметал дека пронашол ново срeдство да ги задржи западните Словени во практикувањето на апостолската литургиска традиција. Но и при ваквата настаната ситуација, дошла до израз дипломатската зрелост на мисионерот предводник св. Константин-Кирил. Едноставно, тој ја прокламирал позицијата за ширење на христијанско екуменство. Исто така од значење било и ракоположувањето на св. Методиј и на нивните ученици во свештенички и во ѓаконски ред. На новоракоположените свештеници и ѓакони им се овозможило да служат литургија на словенски јазик во римските цркви: првиот ден во „Св. апостол Петар“, вториот ден во „Св. Петронила“, третиот ден во „Св. апостол Андреј“, а најпосле и во „Св. апостол Павле“. Токму и за тие богослужбени поводи се напишале оригинални химнографски дела во чест на споменатите светители, при што и кирилометодиевиот ученик св. Наум го напишал Канонот за св. апостол Андреј за словенското служење во неговиот храм. Во меѓувреме св. Константин воспоставил контакти со голем број учени филозофи и теолози со кои ги разменувал сопствените искуства, а во тие дебати најчесто оставал доминантен впечаток. Но, за жал неговите физички и духовни сили почнале да се заморуваат, па набргу тешко се разболел. Чувствувајќи го крајот на овоземниот живот, го примил монашкиот образ под името Кирил. По 50 денови тешко боледување умрел на 14 февруари 869 година. По молбата на брата му св. Методиј да го исполни заветот на мајка им, кој прв ќе отиде пред Божјиот суд, другиот да го пренесе во манастирот на својот брат и таму да го погребе, римските епископи го наговориле папата овој свет човек да биде погребан во Рим, зашто таму кон него веќе бил изграден силен култ и Бог решил таму да ја прими неговата душа.

Почитта на папата кон св. Константин-Кирил била голема, при што одлучил: „Поради неговата светост и љубов, спротивно на римскиот обичај, ќе го погребам во мојот гроб, во црквата на св. Апостол Петар“ (Панонски легенди, Житие за св. Константин-Кирил, глава 18 - превел: Јован Таковски, Скопје 2001). Сепак, св. Методиј се согласил мртвиот брат да биде закопан во Рим, но замолил да биде положен во црквата „Св. Климент“, со чиишто мошти и дошол во Рим. Овој предлог добил општа согласност.

Свети Константин-Кирил не бил само истакнат мисионер, просветител и креатор на првата устроена словенска азбука - глаголицата, зашто тој го одбележал своето време и како талентиран творец на книжевни дела. Неговите творби биле пишувани најпрво на византиско-грчки, а подоцна пишувањето го вршел со глаголско писмо и на старословенски јазик. Се смета дека ги напишал првите книжевни творби уште во раната младост, а тоа биле две молитви - од кои едната била упатена кон Григориј Богослов, а другата кон Бога. Сепак, ваквите претпоставки сè уште подлежат на проверка, зашто наведениве молитви се цитирани во неговото житие, а во самото типолошко клише на секое житие светителите се молат. Првите засведочени творби на св. Константин-Кирил треба да се поврзат со неговата полемичка еродиција, што ја истакнал како млад филозоф и теолог најпрво во расправата со веќе симнатиот од патријаршискиот престол Јоан VII Граматик (834-842/843), истакнат иконоборец и последен протагонист од познатиот спор меѓу иконоборците и икононоклониците. Младиот професор на Магнаурската школа и филозоф успеал да го победи поискусниот учен и самоуверен опонент, при што му нанел и јавно понижување. Тој го елеминирал последниот реален предуслов за постоење на иконоборството, а со својот теолошки влог за заштита на иконопоклонството се подредува рамноправно до претходните учења на писателите Јоан Дамаскин, Теодор Студит и други. Веќе и погоре истакнавме дека тоа истовремено претставувало и прва јавна промоција на св. Константин-Кирил како вешт оратор и промислен филозоф, без кого веќе во иднина не можеле да се замислат разрешниците на религиозните и на мирските полемики што биле од исклучително значење за византиските политички интереси. Тоа се потврдило и во периодот на неговата мисионерска активност кај Сарацените и кај Хазарите. При Сараценската (или Арапска) мисија св. Константин-Кирил требало да го штити христијанството од нападите на новата мухамеданска религија, што масовно ја прифаќале Арабите. За мухамеданите било спорно христијанското толкување за единството на тројното лице на Бога - светата Троица: Отецот, Синот и Светиот Дух. Токму и тоа теолошко прашање било во центарот на полемиката што ја водел св. Константин-Кирил кај Сарацините со тамошните извонредно учени претставници. Познато е дека на оваа Мисија св. Константин-Кирил престојувал без својот брат св. Методиј и без нивните ученици, па поради тоа пишувачот на неговото опширно житие не можел да е директен слушател и по секавања да ја пренесува полемичката содржина. Затоа се верува дека полемичките трактати биле засведочени во пишувани форми на прение, кое филозофот го напишал на византискогрчки јазик, а подоцна брат му св. Методиј го превел на црковно-словенски јазик. Слична била ситуацијата и со напишаните полемички творби во вид на пренија при неговиот престој на Хазарската мисија. Таму централната догматска тема околу која се одвивала расправата била суштината на Светото Тројство во христијанството, а големо внимание им се посветило и на темите околу прашањата за Мојсиевиот закон, обрезанието, пророчките претскажувања за Христа, за иконопоклонството, јадењето свинско месо, итн. Особено се истакнува неговата полемичка виртоузност во творбите напишани за тријазичната ерес во расправите со латинското свештенство. Ваква творба е Беседата против тријазичниците, која за жал не е сочувана туку само еден дел од нејзината содржина е пренесен во составот на Житието за св. Константин-Кирил. Сите овие полемички творби ги напишал на византискогрчки јазик, а подоцна св. Методиј ги превел на црковнословенски јазик.

Во корпусот оригинални творби на св. Константин-Кирил спаѓаат оние што ги напишал по повод пронаоѓањето на моштите на св. Климент Римски во Херсон. Станува збор за три оригинални творби: Расказ (или Кратка историја), Пофално слово и Канон. Расказот и пофалното слово биле преведени од византискогрчки на латински и на словенски јазик, а во словенската ракописна традиција двете творби се среќаваат во компилирана структура на едно дело. За жал, Канонот сè уште не е идентификуван во некој преведен препис, при што за реконструкцијата на протографот на оригиналот и не може да стане збор. Некои палеослависти сметаат дека св. Константин-Кирил бил автор и на една поетска творба Азбучна молитва, а според првите нејзини зборови настанало именувањето на буквите во глаголицата. Ваквата претпоставка беше одбиена од страна на други истражувачи, со образложението дека називите на сите 38 букви од глаголицата не изразуваат словенски зборови, а некои од нив се непознати изрази или изразуваат определено гласовно созвучие. Сè додека не се потврди еден од двата наведени примери на толкување според определена изворна граѓа, останува поверодостојна да биде втората теза. При крајот на својот живот св. Константин-Кирил напишал уште една компилативно-преводна творба со догматска содржина. Станува збор за Слово за вистинската вера, една од омилените теми на овој мисионер при полемиките за прашањето - која вера е вистинита. Според својата структурна и текстолошка функција оваа творба ја поддржува традицијата на рановизантиските симболи на верата, кои биле актуелни при догматски конфронтации. Едноставно, филозофот ја диктирал содржината на творбата на своите ученици во Рим како своевиден личен завет по кој пат тие да ја насочат христијанската идејна доктрина. Уште во самиот наслов е наведено името на авторот св. Константин-Кирил, а во содржината се нагласени четирите основи врз кои лежи теолошката доктрина на источното православие: догмата за св. Троица, прашањето за двете природи на Исус Христос (како Бог и како Човек), одбраната на иконопочитувањето, и сл. Особено е интересен заклучокот на Словото, каде што се запишало дека авторот со својот брат ја исповедувале источната вера, а на таа вера ги учеле и своите ученици. Токму воведот и заклучокот од овој состав се оригиналниот творечки иридонес на сн. Константин-Кирил. Словото е сочувано во два преписа: во Зборникот на Иван Александар од 1348 година (Санкт Петербург, Публична библиотека - сигн. F.I.376) и во Барсовиот зборник од XVI век (Москва, ДИМ - збирка на Барсов бр.1498). Исто така во книжевната историографија се наведува и Претсмртната молитва на св. Константин-Кирил, за која се смета дека лично тој ја напишал. Нејзината содржина е преточена преку своевиден поетски набој, исполнет со ритмичко-аудитивни изразни средства и со нагласен лиризам. Веројатно станува збор за поетска творба од 34 стихови, која била напишана како самостоeн состав. Во прилог на тоа оди и евидентираниот самостоен препис од XV век, што беше регистриран во една хрватска служба.

Овој плоден писател и вешт оратор дал богат прилог и во преведувачката дејност, зашто бил полиглот и познавал повеќe јазици на кои биле пишувани христијанските теолошки и филозофски доктрини и догми. Така на пример, при подготовките во Херсон за Хазарската мисија св. Константин-Кирил и брат ми св. Методиј го научиле еврејскиот јазик и ги проучиле нивните книги за да можат успешно да се спротистават на претставниците на еврејската догматска идеологија. Од еврејски јазик било преведена и едно граматичко дело на византискогрчки јазик. Дури легендарните вести сведочат дека св. Константин-Кирил по пат на чудо ги читал самарјанските книги и истите ги толкувал. Исто така се евидентира и присуството во тоа време на сирискиот превод на Евангелието и на Псалтирот, за што во Житието за св. Константин-Кирил погрешно се толкува дека станува збор за преводи на „руски јазик“. Особено неговата преведувачка дејност дошла до израз по создавањето на глаголската словенска азбука, кога требало за потребите на Моравската мисија да се преведат на словенски јазик неопходните богослужбени книги. Уште на самиот почеток од подготовките, кога сè уште биле во Македонија, на македонските месни говори од околината на Солун се превеле избори од евангелието, апостолот, псалтирот и неопходните служби (празничниот минеј). Меѓутоа, словенското преведување на богослужбените книги и на другите проповедни состави продолжило и во Моравија, а таму веројатно св. Константин-Кирил почесто ја имал улогата на редактор, зашто веќе имале обучено опитни ученици и за таа дејност. Истражувањата во палеославистиката му посветија значајно место и на прашањето, каков бил методолошкиот пристап на кирилометодиевскиот превод и дали нивната практика ги почитувала актуелните принципи на преведувачката постапка? Прецизниот одговор на овие прашања е присутен во едно евидентирано Слово, сочувано во фрагментот на Гилфердинговиот лист. Содржината на Словото ги одразува теоретските погледи на авторот за преводната постапка. Според мислењето на францускиот славист Андре Вајан, Словото го напишал св. Константин-Кирил како предговор кон преводот на  Изборното евангелие (и тоа во времето пред да замине за Моравија). Постојат и други мислења дека станува збор за самостоен трактат што ги проследува прашањата во врска со процесот на преведувањето. Во секој случај, мошне аргументирано може да се заклучи дека св. Константин-Кирил за основа го користел византискиот грчки текст, врз кој приоѓал аналитично и прагматично. Божествениот и световен карактер на средновековните книги наложувал методолошки пристап на точен (дословен) превод, т.е. секои отклонувања од оригиналот од секаков вид (скратување, дополнување, менување на смислата, и сл.) се сметало за еретичка постапка. Сепак, овој учен филолог со широк формат ја нагласувал и прагматичната ситуација за различната природа и структура на византиско-грчкиот и на старословенскиот јазик, па сосема одлучно ги нарушувал актуелните филолошки догми откажувајќи се од основниот принцип за буквален превод. Оправдувањето за тоа го нагласувал во творечкиот резон дека меѓу преведениот текст и оригиналот треба да има единство во содржината и во смислата, додека пак по форма дистинкциите се неопходност.

Стекнатиот голем авторитет на филозоф, сесловенски просветител и писател остави простор во славистиката и пошироко нему да му се припишуваат различни дела. Во некои случаи ваквите претпоставки се одраз на произволни импровизации, кои за жал, ако се добро спакувани, ги насочуваат идните истражувачи во погрешни насоки на проследување. Таков е случајот со авторството на Азбучната молитва, Прогласот кон евангелието, Прашања и одговори, Премудрост на св. Кирил Филозоф, Пасхалија, Молитва за покајание, Канон за пеење во секој ден, и други.

___________________

*Различноста околу богословското прашање за тоа: дали Светиот Дух произлегува само од Бога (како што тврдела источната црква), или и од Синот (според Симболот на верата од западната црква)