Блаже Конески

Прочка

Таа година се погоди Прочка и Бајрам да паднат во еден ден. Вечерта спроти празникот е радосна, чиста, претпролетна. Кандилата на блиската џамија оцртуваат во првата замраченост светлив венец  околу  минарето.

Во сокачето уште се бркаат, со ѕвонлива смеа, деца. Некои од нив се на налани, па под нивните нозе се огласува секој час целата клавијатура на нерамната калдрма. „Корилче, фати ме, Корилче, фати ме!“ — го подбидуваат потскакнувајќи како врапчиња детето што му е редот да брка. Тоа се шантра божем недоветно покрај ѕидот, а после одеднаш се фрла како мачка по нив и тие со пискотници се распрснуваат кој каде ќе втаса.

Ова дете го викаат Корилче, зашто само пред една година е дојдено в град и уште не ги износило кошулите со везен корил. Таквите деца уште за долго време, па и кога ќе се облечат сосем во градско, не можат да се ослободат од некаква селанска тронтавост, неизвештеност, и им служат за шега на граѓанчињата.

Веќе е добро смрачено. Некои мајки викаат од портите или од дворовите. Децата се збираат купче, провлекуваат напевно: сите дома на попара, дури мајка не окара, дури татко не запали цигара, — и се растураат. Сокачето по нив веднаш замолчува.

Дворот во кој влегува Корилче е доста широк а куќата приземна, трошна, така што сосем потсетува на нивниот селски живот. Вратата десно е подотворена, отаде свети, — но Корилче не смее ни да наѕре таму, не го пуштаат. Во таа соба лежи болна неговата помала сестричка, Ленче. Корилче одвај чека да оздрави таа веќе еднаш, да си играат пак заедно, зашто тој ја сака многу повеќе од другата сестра, Верка, што често дури ја  кубе  за коса.

Татко му е дома. Седи замислен на јастак и чури од лулето. Верка веќе заспала. Корилче го отвора долапот и вади отаде смачкан фес и книжна маска. „Тате, гледај, — вели тој — утре и јас ќе се преправам, Турчин“. — „Добро, чедо“, — му одговара  татко  му.

Корилче ја чека нестрпливо Прочка. Тој уште не видел како ја празнуваат во градот, но доста беше што го слушаше од другите деца да си ја замислува во сета нејзина радосна необичност. Касапите се правеле мечки, со долги стапови, со клопотарци на појас, имало преправени на камила, имало зет и невеста, ама невестата пак машко. Последниве неколку дена децата на училиште само за тоа расправаа, се натпреваруваа во припомнувањето на лански случки од Прочка, а тој слушаше оџагорено и реши да учествува во празникот  како сите.

Му тежи само што е татко му толку потемнет и замолчен. Тој негов татко имаше доста добар имот на село, но не можеше да се помири со животот во забатаченото Поле, продаде, ја купи оваа куќа овде, едно нивче за тутун, и отвори дуќан, брашнарница. За Корилчета дуќанот значеше едно разочарение: тој си мислеше дека во него ќе има шеќерчиња и петлиња на дрвце, а не можеше да разбере зошто треба дуќан за брашно, кога има амбари.

Отворањето на дуќанот во најтешката криза беше непромисленост што брзо доведе до својот разбран крај: по неколку месеци дуќанот фалира. Татко му уште не го затвораше, се врткаше таму, но дуќанот беше скоро празен. Цел ден, дури траеше првата есен, новопечениот трговец се деше надвор опчекорен на дрвена клупичка и играше  дама.

По саботите идеа дома пазарџии од село, некој роднина или кој било познат, колку да го врзе во дворот магарето, да не плаќа динар на ан. „Како му оди на Петрета трговијата?“ — ги прашаа тие жените. „Сполај богу, сполај богу“. Но селаните сомнително вртеа глава, така што дури и Корилче не можеше веќе да го поднесува тој гест. Најпосле татко му го затвори дуќанот. Зимата се погоди долга и сурова. Тутунот слабо се плати. Детето му се поболи. А тој, без работа, ги јадеше парите оставени некогаш настрана.

Корилче вечера сам. Мајка му и баба му не дојдоа како обично од другата соба да стават синија. Што ли беа толку зафатени? Тој се спружи под покров до сестра си Верка, се занесе во мисли за утрешниот ден и заспа.

Се разбуди ненадејно и многу рано. Уште е темно, само од другата соба слаба светлина проникнува низ подотворената врата. Но какви се овие гласови? Тој слуша отаде како некое при душено смеење, кикотење. „Сигурно Ленче оздравела, и сега нена си игра со неа, ја скокотка по мешето“. Така си помислува тој и рипнува од јастак да ги изненади, да им се јави дека е буден. Но татко му е станат и го враќа од врата: „Легни си, чедо, легни си“. — „Што е, тате?“ — „Ништо, ништо“. Тој си легнува и пак заспива.

Утрото на децата им кажуваат дека сестричето им умрело. Корилчета го праќаат да ја викне тетка Доста. Поднаѕрува во другата соба: горат свеќи и мајка му тихо липа. Излегува.

Излегува во едно свежо сончево утро, како нарачано за еден ваков ден. Но тој сега знае дека не чини да мисли за преправање ни да се радува. Уште е доста рано, а по сокаците веќе се движат деца, празнично облечени, Турчињата со фесови извадени од калап и со нови долги панталони. „Еј, Корилче, ајде да одиме в чаршија“ — го вика некој, но тој и не се обѕрнува.

Тетка му Доста седи на другиот крај од градот, еве ја, таа ја мете портата. „Тетко, Ленче ни умре“, — ѝ соопштува Корилче. Тоа е прво нешто што го зборнува денеска и тоа звучи така плачно. „Леле догоспода!“ — свикува како жегната тетка му и влегува брзо внатре. Корилче е просто устрашен од тој извик, што издава дека нешто тешко се случило, постојува малку и полека си тргнува надолу.

На ширината под куќата на тетка му поставен е рингишпил, шарен и привлечен, со коњчиња црни, бели, зелени, црвени. Тој не е донесен за Прочката, која си има поинакви забави, донесен е за Бајрамот. Корилчета сами нозете го водат таму. Влегува меѓу децата и гледа како се врти вртелешката, коњчињата се гонат а не можат да се стасаат, смешно се веат пискулите од фесовите, а над сето тоа јачи песна од чкриплив грамофон.

Децата што чекаат ред играат прескакулица, некои од нив се борат и се прпелаат веќе со новите алишта поземи. Сето тоа клопче од мали тела е толку раздвижено и шарено и толку весело осветлено од утринското сонце! „Корилче! Трчај дома да се преправиш, зошто ти го дадов фесот?“ Тоа е Уска, неговиот комшија. „Нема да се преправам — вели тихо Корилче и си ја поткаснува усната — сестра ми умре“. Уска останува за малку пред него подзинат, со изглед како да го разбира, а после веднаш го остава и се брка со другите деца.

Но што се чу сега: клопотарци! „Мечките! — му текнува на некого — и сета сурија одеднаш се стрчнува во улицата откај што допира звукот на ѕвонците. Ширината опустува, остануваат само оние што се вртат на рингишпилот, и тие гледаат некако зависливо и нажалено дека не можат да рипнат, нестрпливи да запре вртењето и да се загнат по другарите. И Корилче трча со другите деца, но трча млако, да не се сеќава дали е тоа трчање или само позабрзано одење. Тој чувствува дека не смее да ѝ пушти на волја на онаа сила спотаена во неговите нозе, што просто моли да се одврзе, да зафучи, така што само лево и десно да папотат полите од палтото.

Мечките се облечени во кожи спуштени до петици. Носат образини накитени со жолти монистра, околу појасот големи клопотарци, како некои угичи, а в раце стапишта со ќушки. Тие ги запираат луѓето, ќе почнат да се тресат пред нив како мечка кога игра, мемолат, и не ги пуштаат дури не добијат динарче. Ќе се извртат и по децата и тогаш настанува едно пискање, бегање и пикање по порти. Но детскиот поток пак се прибира и тече неотстапно по мечките. Само Корилче изостанува, се колеба дали да тргне и тој по нив, се колеба само за час, зашто тој знае дека денешниот ден е тажен за нивната куќа.

По патот за дома Корилче среќава и други преправени. Некои не вреди ни да ги погледаш: клале само мустаќи, брада, или облекле мариовски алишта. Некој наврел фустан, смачкана капела, и смешно се шатка со големите колкови. Дечишта се стрчнуваат, го пофаќаат, викаат: „Перничиња клал, перничиња клал!“ — и бегаат да не ги поткачи со издуднатиот чадор. Еве иде и еден поп со крстена вода. Како што е обичај, садот му го носи дете, а тој во левата рака место вангелие зел некој бозаџиски тефтер, а во десната мафта со кадилница и блошава: „Благословени да сте, чада, од беловодичкиот свештеник“. Корилче одеднаш се насмева: кадилницата е од тенекиена кутија, а внатре место темјан чади сува лепешка. Тој се беше сосем заборавил, му дојде таа смеа така слободно и така ненадејно, што не можеше да ја запре. „Гревота е“, си помисли веднаш по тоа и пред погледот му се јави неговата мала сестричка, но таа беше жива, со отворени очи, и таа му се смешкаше, како да му вели: бате, бате. Корилче се прибра, но онаа горка замолченост од преѓеска како да беше разбиена и тој не може сега сосем да се врати во неа. Како да станало сега нешто друго дома и тој брза да види, можеби сето тоа не е толку лошо.

Дома излегуваат и влегуваат жени со црни шамии. Тихо е, не плаче никој. Поручекта идат да го кренат малото мртовечко сандаче. Мајката, сета избезумена, зајдена од липање, со пуштени нечешлани коси, ги граба Корилчета и Верка: „Елате, душички мои, елате да си ја видите цеца ви“. Капакот на сандачето е отворен, Ленче е облечена во белото фустанче, лежи како да спие. Корилче и сестра му писнуваат грапаво, зарипнато, безнадежно, со детски загубен плач.

Вечерта фамилијата е собрана на јастакот. Едно мало суштество им го нема да бара прочка оваа вечер. Ламбичето на оџакот е со завртен фитил и одвај ги осветлува нивните лица. „Невесто, — вели старата мајка — донеси ја урката“. — „Мамо, зар сега да ги правиме тие адети?“ — „Стегни срце, за овие пилци еднаш е прочка во  годината“.

Потоа старата врзува со конец јајце за урката, а децата седнуваат пред неа едно спроти друго. Таа го издига јајцете до висината на нивните усти и го залулува конецот: „ам Трајче — ам Верче“. Децата викаат како чавчиња, со слаб глас, невесело: ам, ам. Корилче сеќава дека баба му сака да го лапне тој јајцето, како и секоја година, и му го остава да виси мирно пред неговата уста, но нему нешто не му дава да го стори тоа.

Верка е помала, си мисли, таа не разбира, можеби таа и ќе се израдува. Но Верка е скоро заспана, јајцето само ѝ ѕвекнува од запчињата.

Дури јајцето се врти, погледот на Корилче та оди по лицата на големите. Лицето на старата е строго, сето како напукана земја. Татко му, кога ќе го сретне неговиот поглед, како да сака да му се насмевне, да му покаже дека сето си е како што било, дека еве пак сите тие учествуваат во играта. И Корилче неволно му се насмевнува, ѝ се насмевнува и на мајка си, иако е таа толку отсутна, како задремана, и ништо не забележува. Ништо не забележува и намрштеното ламбиче.

Детето сега за првпат чувствува дека во душата може да настане една студена празнина, од допирот на нешто непознато, страшно и бесмислено, и дека треба да му помогнеме на човека да ја преболи својата болка.