Ljiljana Banjanin (Torino)

Književno-istorijski prilozi o srpskoj književnosti u italijanskom časopisu “Ricerche Slavistiche” (1952-2000)*

Cilj ovog rada je se prikaže italijanski časopis “Ricerche Slavistiche” i sve ono što je u njemu, za gotovo 50 godina njegovog postojanja objavljeno o srpskoj književnosti i istoriji. Mada se radi o časopisu duge tradicije, zavidnog ugleda koji se spominje uvek kada se svode bilansi iz slavistike, slični radovi koji se odnose na našu ili na neke druge discipline u italijanskoj slavistici ne postoje. Sa naše strane, vredan je pažnje prilog, tj. dve njegove verzije Mirke Zogović i Gordane Terić sa temom jugoslavistike u ovom časopisu od osnivanja pa do 1976.[1] i stoga se ovaj rad može smatrati nekom vrstom nastavka i dopune tih prethodnih. 

Časopis “Ricerche Slavistiche” počinje da izlazi kao godišnjak u Rimu 1952.g. Ni u prvom a ni u brojevima koji slede, nema uvodnog članka ili programske note, ali zato na drugoj strani prvog broja nalazimo informaciju da se radi o publikaciji Instituta za slovensku filologiju Univerziteta i Instituta za Istočnu Evropu u Rimu i Slavističkog seminara Univerziteta u Napulju. Sam naziv časopisa koji je in extremis zamenio prvobitno zamišljeni “Rivista di Filologia Slava,”[2] ukazuje na njegov karakter: istraživački rad sa jedne strane, a sa druge, slavistika kao oblast istraživanja. Prvi urednik i osnivač bio je Đovani Maver (Giovanni Maver, 1891-1970) jedan od začetnika italijanske filologije i “poslednji italijanski polislavista”,[3] a članovi redakcije vrsni slavisti tog perioda Enriko Damijani (Enrico Damiani), Etore Lo Gato (Ettore Lo Gatto), Leone Pačini (Leone Pacini). Posle Maverove smrti 1970, uredništvo preuzima Sante Gračoti (Sante Graciotti) i danas glavni urednik, a njemu će se tokom godina pridružiti kao saradnici u tom poslu i drugi slavisti: Etore Lo Gato e Rikardo Pikio (Riccardo Picchio) od 1970-1982, Lionelo Kostantini (Lionello Costantini) od 1982-1985, a od 1998. slavista najmlađe generacije Mario Kapaldo (Capaldo). Članovi redakcije su 70-tih godina bili Mikele Koluči (Michele Colucci), Lionelo Kostantini, Anđolo Danti (Angiolo Danti), Đuzepe Del Agata (Giuseppe Dell’Agata) a 80-tih i 90-tih Đovana Brođi Berkof (Giovanna Brogi Bercoff), Đanfranko Điraudo (Gianfranco Giraudo), Janja Jerkov, Pietro Markezani (Pietro Marchesani), Emanuela Zgambati (Sgambati), Serena Vitale, Alena Vildova Tozi (Wildova Tosi), znači sve vrsni slavisti od kojih većina i danas aktivna na italijanskim univerzitetima. 

Od prvih brojeva jasno se razaznaje struktura koja je tokom svih godina izlaženja ostala nepromenjena: glavni, uvodni deo posvećen je studijama i raspravama naučnog karaktera a zatim slede rubrike: “Recensioni” i “Segnalazioni” sa prikazima najznačajnijih radova iz međunarodne slavistike, odnosno sa kratkim beleškama, konciznim vestima iz najraznovrsnijih njenih grana. Ova poslednja je podeljena na podgrupe koje odgovaraju pojedinačnim oblastima (npr.opšta i komparativna slavistika,lingvistika, bugarski, ruski, poljski, srpsko-hrvatski, češki). Za razliku od recenzija čiji su autori od samog početka Maver, Kronija (Cronia), Pikio, Damijani, a kasnije i ostali članovi redakcije ili saradnici, svaki u zavisnosti od svojih specifičnih bavljenja, rubrika “Segnalazioni” je anonimna i na izgled skromna. Pa ipak njena vrednost je u tome što pruža uvid u sve što je objavljivano u slavistici u celini tokom svih ovih godina. Od 1960. pojavljuje se i rubrika “Letture” čiji je cilj da se “čitaocima pruže kratke i aktuelne informacije o delima pristiglim u redakciju”.[4] Razlikuje se od ostalih zbog svog pretežno informativnog karaktera, ne postavlja uslov kritičkog pristupa predmetu prikaza, a 1995. se pojavljuje i nova rubrika “Libri ricevuti”  koja donosi spisak primljenih knjiga i časopisa bez ikakvih komentara ili informacija. Tokom godina dolazilo je do manjih izmena u nazivu rubrika i do njihovog stapanja, tako da je drugi deo posvećen recenzijama dobio 1982. naziv “Rassegne e discussioni” - te godine posvećen temi baroka i prevođenju - ali ovo nije bitno uticalo na vrstu i kvalitet priloga.

Jezik časopisa je pretežno italijanski što je i razumljivo, mada ima priloga i na engleskom, nemačkom, francuskom kao i na svim slovenskim jezicima, što isto tako svedoči o naučnoj zasnovanosti i kompetentnosti ovog visoko specijalizovanog časopisa.  

Književno-istorijskih priloga iz oblasti srbistike shvaćene vrlo široko, tj. uzimajući u obzir i one koji se na nju odnose samo marginalno, u glavnoj rubrici časopisa ima nešto više od dvadesetak. Prvih decenija članaka o srpskoj književnosti gotovo da i nema. Česti su oni koji dotiču ovu temu u vezi sa ostalim slovenskim narodima: tako npr., Meriđi u radu o zajedničkim elementima u narodnoj poeziji, polazi od tvrdnje da postoje i mnoge analogije vezane s jedne strane za tradiciju, a sa druge za način i okolnosti pod kojima se koriste tekstovi. To potvrđuju slični elementi kod Rusa, Srba, Hrvata, Bugara i Makedonaca, a kao karakterističan primer za Balkansko poluostrvo Meriđi navodi junačke pesme i figuru Marka Kraljevića. Nadalje, u prilozima iz oblasti etnografije, antropologije i folklora Evel Gasparini u više navrata spominje i Vuka, njegov rad na prikupljanju narodnih umotvorina i srpske običaje (kolo, npr., ritual ukopavanja pokojnika ili ulogu brata pri zaključivanju sestrinog braka, u Šumadiji, Sremu, Crnoj Gori)[5]. O folkloru mnogo direktnije piše i odličan poznavalac srpskog književnog folklora, narodne poezije i Alberta Fortisa, Vito Morpurgo[6] (tih godina predavač srpsko-hrvatskog jezika i književnosti na univerzitetu u Bariju), u iscrpnom izveštaju o kongresu jugoslovenskih folklorista na Cetinju 1963.[7] Kritički osvrt na referate autor dopunjava rezimeom priloga povodom proslave 150-godišnjice Njegoševog rođjenja, koja je bila obeležena istom prilikom. U jednom od prvih godišta a i docnije, objavljuju se radovi ili prikazi sa temom venecijanskih štamparija od XV pa do XVIII veka koje su odigrale značajnu ulogu u širenju knjiga na slovenskim jezicima[8].  

  Ipak najznačajniji prilozi za našu temu, iz 60-tih i 70-tih godina jesu oni čiji su autori Jolanda Markijori (Marchiori), profesor na padovanskom univerzitetu, naslednica katedre koju je godinama vodio Arturo Kronija i Lionelo Kostantini prvi redovni profesor za srpsko-hrvatski jezik i književnost na rimskom univerzitetu. Markijori dotiče razne teme, počev od aktuelnosti tzv. savremene narodne poezije koja je neka vrsta “oživljavanja kulta narodnih muza […] tragom velikih ideala romantizma”.[9] Ovu poeziju nastalu u novim okolnostima (u odnosu na autentičnu narodnu poeziju), tokom i neposredno posle II svetskog rata, ona vrlo oprezno, dokumentujući brojnim primerima iz objavljenih zbirki, podvrgava kritičkom sudu, smatrajući je kvantitativno bogatom ali kvalitativno često skromnom upravo zbog političke obojenosti koja ju je uslovila.

Ista autorka posvećuje drugi jedan prilog  temi regionalizma u srpsko-hrvatskoj književnosti XIX veka[10] pri čemu pretežno analizira srpske autore: Stj. Mitrova Ljubišu (“ljubitelja narodne tradicije”), Pavla Markovića Adamova (“slikara sremskog sela”), Kostu Trifkovića i njegove “kratke, prijatne i zabavne komedije”, Jakova Ignjatovića (“prvi koji iskreno opisuje pravi život u Vojvodini”), Milovana Glišića i Lazu Lazarevića (“evropskog nivoa”), “hladnog” Simu Matavulja, Stevana Sremca, vrsnog “portretiste” i završava sa Borom Stankovićem kao “najtipičnijim i najznačajnijim predstavnikom” regionalizma koji je u književnost uveo Južnu Srbiju i njen patrijarhalni mentalitet.

Drugačije vrste ali ne manje koristan je i prilog iz 1963. u kom Markijori daje pregled stanja italijanske serbo-kroatistike tog perioda[11]. Dokumentovano i kritički, sa mnogo preciznosti, ona se osvrće na sve najvažnije publikacije, pre svega na Kroniju i njegovu -u ovom istom časopisu više puta prikazanu- Istoriju srpsko-hrvatske književnosti (Milano 1963)[12], ali i na druge autore, kao što su Verdiani, Dionizoti (Dionisotti), navodi časopise koji objavljuju priloge iz naše književnosti (“Italjug”, “Europa letteraria”, “Il Ponte”, “Galleria”) i daje bogatu bibliografiju prevoda jugoslovenskih autora na italijanski.

U rubrici “Segnalazioni” pojavljuje se ime ove slavistkinje u istom periodu, tj.pedesetih i šezdesetih godina: uz vrlo kratke bibliografske informacije upućuju se čitaoci na njene radove iz oblasti srpske književnosti: npr.o verizmu Bore Stankovića, o funkciji adjektiva u Disovim Utopljenim dušama, o narodnim pevačima i na nekoliko priloga o Andriću, dobitniku Nobelove nagrade čiju je Prokletu avliju Markijorijeva prevela na italijanski(1962).[13]

Lionelo Kostantini se vrlo svestrano bavio srpskom književnošću, kao filolog, kao književni istoričar i komparatista, i najzad kao divulgator te književnosti, tj. kao prevodilac. Ovo najbolje potvrđuju njegovi radovi objavljeni upravo u časopisu “Ricerche Slavistiche”, počev od prvog iz 1966, posvećenog problemu jezika kod Gavrila Stefanovića Venclovića.[14] Kritički pregled materijala (od Gavrila Vitkovića iz 1872.koji smatra da Venclović piše “pravim narodnim jezikom”, preko Skerlića pa do Pavića koji su opširno citirani), vodi autora ka zaključku da Venclović koristi dva jezika, od kojih svaki za specifičnu upotrebu jer se obraćao dvema klasama čitalaca i slušalaca: jednoj obrazovanijoj (kleru) i drugoj manje obrazovanoj, često i sasvim nepismenoj. Tako Kostantini pobija tvrdnje ruskog filologa Borisa Unbegauna, koji je u Vencolvićevom delu video isključivo upotrebu slavenoserpskog, jer po njemu, samo pojednostavljena analiza vidi u Vencloviću prethodnika D.Obradovića i Vuka Karadžića. Krajnji Kostantinijev sud je da se radi o dva jezika koja se međusobno ne isključuju nego se naprotiv, moraju posmatrati u nekoj vrsti komplementarnog, harmonijskog odnosa narodnog i crkveno-slovenskog. Vencloviću će Kostantini posvetiti i obimnu recenziju povodom knjige Crni bivo u srcu, koja se pojavila u Prosvetinom izdanju (1966), u redakciji Milorada Pavića[15]. Prikazu prilazi kao specijalista i poznavalac “iz prve ruke” svih poteškoća koje autor i njegovo delo mogu da zadaju priređivaču antologije, tj. Paviću. Njemu kao redaktoru ali i kao piscu koji se sa puno “strasti” i “entuzijazma” posvećuje ovom poslu, upućene su pohvale jer se odvažio da “čitaocu ne-specijalisti pruži širok i artikulisan izbor” iz Venclovićevog dela. Prikaz je detaljan i vrlo produbljeno su predstavljena oba dela knjige, uvodni (prethodno objavljen u časopisu “Književnost”), i centralni, sastavljen od tekstova grupisanih u cikluse. Glavne zamerke (nedostatak tačnih bibliografskih podataka o poreklu predstavljenih rukopisa, diskutibilni Pavićevi sudovi o Vencloviću) potvrđuju ozbiljnost i temeljnost Kostantinijevog metoda rada i kritičkog pristupa materijalu koji obrađuje. Ovom istom srpskom piscu italijanski slavista posvećuje još jedan prilog u kome razmatra Anale Baronija-Skarge kao izvor Venclovićevog teksta[16]. Ispitujući naučnu literaturu o predmetu rasprave, Kostantini iznosi dva stava: jedan po kom se radi o prevodu sa poljskog (Skerlićeva teza) a drugi, o prevodu sa ruskog, pri čemu se insistira na uobičajenom značenju prevoda. Ukazuje da jedino neposredna analiza tekstova može da pruži pouzdane dokaze i u nemogućnosti da sam koristi sve tekstove Baronija, upotrebljava poljsko izdanje iz 1607. i rusko sinodalno izdanje iz 1719, te autoritativno i dokumentovano zaključuje da se radi o transkripciji u direktnoj vezi sa ruskom tradicijom, a ne sa poljskim izvorom.

U ostalim prilozima Kostantini se bavi više problemima jezika ali uvek vezanog za književn pitanja, kao npr. o uticaju ruskog na srpski književni jezik u XVIII veku[17]. Polazeći od Skerlića i Unbegauna koji su najiscrpnije predstavili razvojnu liniju srpskog jezika u XVIII veku, Kostantini daje pregled naučne literature o tome, ističući dva momenta svog stava: važnost rusko-slovenskog za razvoj srpskog kao osnove srpske i crkvenoslovenske kulturne tradicije i ulogu rusko-slovenskog koji je saživljujući se sa narodnim, doveo do formiranja specifične, slaveno-serpske faze. On smatra da bavljenje srpskim jezikom XVIII veka treba da se obnovi sledeći kritičku metodu koja odgovara njegovoj složenosti i specifičnosti. Na ovaj se direktno nadovezuje i prilog filološko-teorijske prirode o slavenoserpskom[18] sa kritičkim pregledom radova i stavova o tom do sada nedovoljno razmatranom pitanju.Kostantini polazi od Unbegauna, preko Aleksandra Belića, Milivoja Pavlovića (rad o ulozi vojvođanskih pisaca na razvoj književnog jezika), pa sve do Aleksandra Mladenovića i Irene Grickat i njihovih radova. Zaključuje da je metodološki ograničen svaki pristup slavenoserpskom kao jezičkom stanju jer ne uzima u obzir teorijski momenat koji je u osnovi jezika kod Srba u XVIIIv., te da se nedovoljno ukazuje na funkcionalni odnos koji povezuje razne elemente ove složene jezičke konstrukcije.

Na ova Kostantinijeva interesovanja se nadovezuju i radovi o Lukijanu Mušickom i Milovanu Vidakoviću[19]. U oba on dokazuje aktuelnost i značaj shvatanja jezika ovih srpskih pisaca iz jednog prelomnog perioda čije su ideje o jeziku bile od velike važnosti. Mušicki je po njemu svedok duhovne i kulturne krize svog vremena i analizi podvrgava njegovu pesmu Glas narodoljubca iz 1819. jer kao programska, najbolje ilustruje njegovu koncepciju dvojezičnosti. Po Mušickom, književnost na “slavenskom” predstavlja prošlost, ona na “srpskom” izražava potrebe novog doba te predlaže da se i jednoj i drugoj omogući slobodan razvoj. U tome Kostantini vidi izraz Mušickove “duboke mudrosti” i autentičnosti. Cilj rada posvećenog Vidakoviću, označenog  kao “posebno poglavlje” srpskog jezika je da se dà opšti pregled ideološko-kulturnih prilika vezanih za crkveno slovensku tradiciju. Pri tom autor ističe važnost Vidakovićevih stavova o “prostom” stilu i njegovo razlikovanje tog termina u smislu stila i u smislu običnog jezika. U ovome prepoznaje Vidakovićevo shvatanje tradicije kao odraza narodne svesti u poslednjoj fazi oživljavanja crkveno-slovenske tradicije.

Na neki način, ovi Kostantinijevi radovi mogu se smatrati sumom njegovih prerthodnih zanimanja, o kojima nalazimo traga u drugim rubrikama časopisa iz tih istih godina: npr u rubrici “Segnalazioni” gde se predstavljaju malom beleškom tri teksta ovog slaviste: o jeziku kod Gavrila Stefanovića Venclovića, o ruskom uticaju na srpski jezik i književnost XVIII veka i o Stefanu Stratimiroviću, kojima se osvetljavaju “tri značajna momenta” vezana za pitanje srpskog jezika u XVIII i XIX veku[20]. On se pojavljuje i kao recenzent knjiga naših autora, na našem jeziku u rubrici “Letture”, što svedoči da je pomno pratio naučne publikacije iz oblasti srbistike. To potvrđuju sledeći primeri: recenzija Srpske bibliografije XVIII veka G.Mihailovića, knjige o narodnom jeziku Jovana Rajića lingviste Aleksandra Mladenovića, referata Živorada Mladenovića o Vuku i Matici Srpskoj povodom obeležavanja godišnjice Vukove smrti ili o antologiji narodnih pesama iz predvukovskog perioda Miroslava Pantića[21]. Isto važi i za prikaze Lionela Kostantinija iz osamdesetih godina. Vredni su pažnje oni sa temom baroka, klasicizma i predromantizma Milorada Pavića a povodom pojave dva izdanja: Nolitovog iz 1979. i Srpske književne zadruge iz 1983[22]. U prvom slučaju radi se o Istoriji srpske književnosti klasicizma i predromantizma, koju Kostantini ocenjuje kao najbogatiji prikaz čitavog perioda, delo kapitalne vrednosti i koristan instrument za svaki naučni rad. Odličnim i odvažnim ocenjuje Pavićev potez da se period kulturnog preorijentisanja i napuštanja vizantijske tradicije s jedne, i afirmisanje klasicizma i predromantizma sa druge, paralelno posmatraju. Pri tome se ispituju i mnogi drugi problemi: spoljašnji uticaji i unutarnje struje, kao i književni jezik, centralni problem po njegovom mišljenju kompleksne faze prelaska srpske kulture u modernu fazu. Sličan je postupak recenzije i druge Pavićeve knjige: Rađanje nove srpske književnosti. Istorija srpske književnosti baroka, klasicizma i predromantizma, gde Kostantini detaljno analizira i raščlanjuje autorove kriterijume. Za razliku od prethodne, ovde pohvalno ocenjuje postojanje brojnih bio-bibliografskih podataka o pripadnicima barokne (Venclović, Orfelin), klasicističke (L.Mušicki, J.St.Popović), predromantičarske književnosti (Simeon Piščević, D.Obradović). Početak srpske moderne književnosti vezan je po njemu za napuštanje srednjovekovne književne tradicije i stoga naročito pohvalno vrednuje Pavićevo opredeljenje za odrednicu “predromantizam”, kada se srpska poezija tematski i žanrovski približava evropskom romantizmu, više nego što je to slučaj sa autentičnim srpskim romantičarima.

Najkompleksnijim Kostantinijevim prikazom, pravom raspravom može se smatrati  onaj čija je tema Istorija srpske književnosti Jovana Deretića, “prvi pokušaj sintetičkog i unitarnog predstavljanja srpske književnosti od njenih početaka pa sve do naših dana”[23]. Kritički pregled ranijih pokušaja te vrste (Skerlićeva Istorija nove srpske književnosti iz 1914, Pregled srpske književnosti Pavla Popovića iz 1909, Antologija novije srpske lirike Bogdana Popovića iz 1911, “monumentalna” Istorija srpske književnosti. Romantizam Miodraga Popovića iz 1968-72, prethodno prikazana dela Milorada Pavića i Istorija stare srpske književnosti Dimitrija Bogdanovića iz 1980), svedoče o Kostantinijevom odličnom poznavanju kako primarne, tako i sekundarne literature. U poređenju sa svim prethodnim, on smatra da se kod Deretića književnost i kultura srpskog naroda posmatraju u istorijskom kontinuitetu, čemu odgovara i tipološka podela na staru, novu i narodnu, što, kako kaže Kostantini, nije “istoriografska izmišljotina, [nego] ogdovara realnosti”[24]. On vrlo podrobno analizira svih XVI poglavlja i zaključuje: da odličan istoriografski aparat pomaže autoru pri sistematizovanju stare književnosti kroz razne periode njenog razvoja, da je srpska književnost na neki način “opterećena bremenom istorije”[25] ali da je isto tako, vrlo često bila pod jakim uticajem drugih evropskih književnosti što omogućava da se “bolje sagleda njena individualnost u okviru širih kulturnih horizonata”[26]. Deretićevo delo ovde je, slično prethodnim prikazima, poslužilo Kostantiniju kao polazište za razmatranja o srpskoj književnosti, koja su ga tih godina intenzivno zaokupljala i teorijski ali i kao prevodioca naših autora. U rubrici “Segnalazioni” i o tom Kostantinijevom radu postoji kratka, anonimna beleška vezana za prevod Selimovićevog Derviša i smrti[27], mada iznenađuje činjenica što nema nikakvih vesti o njegovim prevodima Kiša, Andrića ili Crnjanskog, iz osamdesetih i devedesetih godina.

Ostali literarni radovi u glavnoj rubrici ovog časopisa nisu brojni. Ili su informativnog tipa, kao onaj na engleskom čiji je autor direktor projekta realizovanog na Ohio State University Mateja Matejić[28], o arhivu mikrofilmovanih rukopisa iz Hilandara, među kojima i na srpskom; ili su komparativnog karaktera, kao prilog Serđa Bonace (Sergio Bonazza) na nemačkom, o nekim novim aspektima jedne od klasičnih tema slavistike, tj. nacionalnog preporoda kod južnih Slovena.[29] Nasuprot isticanju patriotizma, nacionalnog patosa i međusobne uzajamnosti slovenskih naroda, kao tipičnim za preporod kod južnih Slovena, autor otkriva i neke druge momente koje smatra fundamentalnim za ovaj pokret. Na prvom mestu je to austroslavizam kao protivteža panslavizmu. U tom kontekstu deo rada posvećen je Vuku i njegovom odnosu sa Kopitarem, uverenim austroslavistom (programski spis Patriotische Phantasien eines Slawen, 1810) koji je za uspeh pokreta smatrao neophodnim rešenje pitanja srpskog jezika i književnosti. Kopitar je veliku opasnost video u zavisnosti srpske književnosti od ruske i stoga ukazivao na neophodnost prikupljanja srpske narodne poezije i njenog kritičkog izdavanja, što je Vuk kasnije i ostvario. Pretežno filološko- literarnog karaktera je prilog Marčela Garcanitija (Marcello Garzaniti) o prvom slovenskom prevodu jevanđelja i rukopisnoj tradiciji. Vredan je pomena jer se tu između ostalih, spominje i Đura Daničić, njegov prevod Svetog pisma (1869), izdanja rukopisa o čijoj se vrednosti i danas razmatra, i Nikoljsko jevanđelje iz 1864. (Nik.), sa raznim varijantama (tzv. Daničićevo ev./Dan.). Autor se ukratko osvrće i na Miroslavljevo jevanđelje (Mir.) Ljubomira Stojanovića, koji je 1893.objavio nekoliko fragmenata sa paleografskom i lingvističkom analizom, da bi nešto kasnije objavio fototipsko izdanje kompletnog teksta. Ipak su informacije o nama ovde fragmentarne i kao što je to često slučaj, deo istraživanja koja su usmerena šire, na slovenske narode, na njihovu kulturnu ili književnu baštinu.

Kada se razmotre prilozi o našoj književnosti u drugim rubrikama, pre svega ovde mislimo na “Recensioni” i “Letture”, sa podjednakim brojem jedinica (prva 16, druga 18), zapažamo i njihove osobenosti: jedna grupa odnosi se na italijansku slavistiku, a druga i to većina, predstavlja prikaze dela objavljenih na strani, što svedoči o tendenciji da se pomno prati sve što se događa u inostranstvu. U prvom broju časopisa tako nalazimo Damijanijevu analizu Kronijine antologije srpsko-hrvatske narodne poezije,[30] ali odmah zatim sledi čitav niz prikaza dela objavljenih na strani: Đovani Maver piše o studiji Milana Begića objavljenoj na francuskom, u Parizu, o Jovanu Skerliću i književnoj kritici u Srbiji[31] ističući prednosti (hronološka rekonstrukcija Skerlićeve ličnosti ali i političko-socijalnog i kulturnog ambijenta koji ga je okružavao) i nedostatke ( nepostojanje izvornih, Skerlićevih originalnih tekstova koji najbolje ilustruju njegov kritički metod i stil). Jurij Bojko daje recenziju Njegoševog Gorskog vijenca koji se u Šmausovom prevodu pojavio na nemačkom 1963[32], analizirajući ga podrobno kao novi prevod kapitalnog dela srpske književnosti ali i kao jedno od najvažnijih dela nemačke slavistike. Šmausovo poređenje Njegoša sa Miltonom i Danteom, po Bojku, otvara nove perspektive za proučavanje u okvirima evropskih koordinata, a paralelna analiza originala i prevoda vodi ka zaključku da je sam prevod “savršeno umetničko delo”[33]. Anđolo Danti analizira Živančevićev prevod Janičarovih uspomena ili turske hronike,[34] praveći paralelu sa prethodnim, poljskim izdanjem, ističući brojne prednosti, čak i kada Živančević tekstu pristupa slobodnije i kao prevodilac i kao filolog, dok Mario Kapaldo daje vrlo obimnu i produbljenu recenziju Srpske Aleksandride Radmile Marinković[35] i nemačkog Der ‘serbische’ Aleksanderroman Van der Berga, paralelno analizirajući rekonstrukciju dva prototipa, istorijat rukopisne tradicije dva romana i istorijski objašnjavajući dve njegove redakcije, srpsku i grčku. Radmili Marinković Kapaldo posvećuje veći deo teksta jer smatra da je svojim radom dala odličnu lingvističku, paleografsku i tekstualnu analizu koja je po njemu gotovo sasvim nepoznata u slavistici. Vredna je nadalje pomena recenzija Srpskog mitološkog rečnika (1970) grupe autora koju daje Evel Gasparini:[36] jedinstveno delo u svojoj vrsti, mada bi unekoliko moglo da se uporedi sa Handwőrterbuch der deutschen Aberglauben, sa poljskim Słownik starožytności słowianskich ili sa Dictionary of British Folk-Tales in the English Language; kao i Garzanitijeva analiza jednog od najvrednijih rukopisa iz Narodne biblioteke Srbije, zbornika polemičkih traktata koji je predmet rasprave grčkog filologa Joanisa Kakridisa: Codex 88 des Klosters Dečani und seine griechische Vorlagen.[37]

U rubrici “Letture” pojavio se 1962. i jedini obimniji prilog o Andriću[38]. Franjo Trogrančić, prevodilac Andrićevih pripovedaka[39] i divulgator pretežno hrvatske književnosti na italijanskom, ovde prikazuje zbornik Ivo Andrić, Instituta za književnost i umetnost u Beogradu. Daje pregled raznih aspekata Andrićevog stvaralaštva ističući jasno određen cilj izdavača projekta koji se sastoji u: otkrivanju formalnih strana piščevog dela, ispitivanju uticaja evropskih književnosti na našeg pisca i moralnih, filozofskih i estetskih problema njegovog dela. Kratak prikaz nekih radova (M.Budimira, D.Živkovića, N.Miloševića, D.Jeremića i dr.), to najbolje i potvrđuje. U istoj rubrici javlja se 60-tih godina grupa priloga Rikarda Pikia koja se može posmatrati kao tematska celina jer je u žiži interesovanja srpska srednjovekovna književnost[40]. Bilo da kritikuje npr. izbor tekstova Antologije stare srpske književnosti Đorđa Radojičića, hvali izdanje radova ovog istog autora kao “istoriju srpske medievalistike”, pomno analizira srpske srednjovekovne spise o knezu Lazaru i Kosovskom boju ili prikazuje Vukanovo jevanđelje ilustrujući ga kao “vrlo važno […] za istoriju Raše”, Pikio, jedan od najuglednijih italijanskih filologa, uvek kompetentno i sveobuhvatno pristupa ovom periodu srpske književnosti koji smatra nedovoljno obrađenim u italijanskoj slavističkoj nauci.

Posebnu i najbrojniju grupu (36) čine informacije o srpskoj književnosti sadržane u rubrici “Segnalazioni” koju priređuje redakcija. Najčešće su to samo bibliografski podaci o naslovima a nekada i kratak osvrt na sadržaj Od slavista starije generacije brojni su radovi Artura Kronije sa vrlo raznovrsnim temama: npr. o petrarkizmu u srpsko-hrvatskoj književnosti, dodirnim tačkama između Bokačove devete novele i narodne pesme Ibrahim i Marko, o narodnoj poeziji ali i o savremenoj prozi i poeziji[41]. Ne zaostaje ni J. Markijori koja je, kao što smo već pokazali, veliki deo svojih radova posvetila Andriću i srpskoj prozi XIX veka o čemu ima traga i u ovoj rubrici[42], a počev od 70-tih i 80-tih godina nalazimo i ovde imena R.Pikia (analiza izokolnih struktura srpske srednjovekovne crkvene književnosti i razmatranje Slova ljubve)[43], S. Gračotia kao autora književnosti naroda Jugoslavije[44], F.S. Perila (Francesco Saverio Perillo)[45], ili slaviste srednje i mlađe generacije, sa raznim temama: od recepcije Vuka u Italiji (S.Bonaca)[46], odnosa Vuka i njegovih savremenika (S.Zani)[47], pa do analize srpsko-hrvatske poezije od Tomazea do Kasandrića (M.R.Leto)[48].

Zanimljivi su iz perspektive današnjeg čitaoca ovog časopisa i kraći ili duži prilozi, u zavisnosti od rubrike u kojoj su se pojavljivali (“Recensioni” ili “Segnalazioni”), o raznim skupovima, kongresima slavista u Italiji, a još češće u inostranstvu.[49] Tako saznajemo da je prvi posleratni kongres slavista u Italiji održan u Rimu, septembra 1955, da su sekcije bile dve, da je prof. Belić iz Beograda govorio o formiranju srpsko-hrvatskog književnog jezika a da je bilo i drugih priloga koji su razmatrali književnu kritiku u Jugoslaviji. Pravim kuriozitetom možemo smatrati i vest anonimnog autora, mada je moguće pretpostaviti da se radi o Maveru, o Međunarodnom skupu slavista u Beogradu, septembra 1955, sa više od 100 učesnika iz svih evropskih zemalja i iz Amerike. Posebno se naglašava podatak da su italijansku slavistiku predstavljali Verdiani i Maver sa referatom o počecima mlade italijanske slavistike kao posebne discipline. Zamerka anonimnog autora je da bi ovom skupu, zbog brojnosti učesnika, važnosti priloga i vrlo plodnih diskusija, bolje pristajao naziv “kongres” nego sadašnji, previše skroman “skup”. O saradnji italijanske i naše slavistike svedoči vest povodom kongresa koji je organizovala fondacija Đorđo Čini (Giorgio Cini) i SANU u Veneciji 1980[50], sa temom baroka u Italiji i u južnoslovenskim zemljama a na kom su, pored italijanskih slavista učestvovali sa naše strane M.Pavić, R.Samardžić, M.Pantić, D.Medaković, M.Milošević, V.Matić, P.Vasić, D.Stefanović, Z.Bojović, N.Stipčević, S. Stipčević.U ovu grupu možemo svrstati i kratku vest M.Garcanitija o moskovskom kongresu sa temom slovenske biblije (1990)[51] na kom su učestvovali i jugoslovenski istraživači, kao i onu R.Petrovića o impozantnom delu slaviste Đanfranka Đirauda (Gianfranco Giraudo) i Marije M.Feračoli (Maria M.Ferraccioli) kustosa muzeja Korer (Correr) u Veneciji[52], katalogu koji u prvoj knjizi sadrži popis štampanih dela i rukopisa iz raznih fondova sa rečnikom, popisom imena i mesta, a u drugoj arhivsku građu (glavnina materijala se odnosi na Boku Kotorsku, nešto manje na Dalmaciju a najmanje na Istru).

Istorijski prilozi nisu ni brojni ni raznovrsni kao književni. Raspoređeni su u svim rubrikama časopisa, ali ne postoji kontinuitet objavljivanja. U prvom broju iz 1952, u rubrici “Segnalazioni” nalazimo kratku vest o novim proučavanjima Kavurove politike prema Srbiji, na osnovu arhivske građe, čiji je autor jedan od najeminentnijih istoričara, poznavaoca slovenske a posebno naše istorije, Anđelo Tambora (Angelo Tamborra)[53]. Bilo da se radi o člancima ili o recenzijama preovlađuje interesovanje za srednjovekovnu istoriju. Ivan Dujčev analizira zakonodavne tekstove srpskog kralja Stefana Dušana i despote Stefana Lazarevića u kojima su sadržane i odredbe uperene protiv prodiranja katoličanstva u Novo Brdo[54], koje je kao važan rudarski, metalurški, trgovački i zanatski centar, bio izložen i uticajima te vrste.

Marginalno se naših tema dotiče i Đovana Brođi Berkof (Giovanna Brogi Bercoff) ispitujući Orbinovo Kraljevstvo Slovena u kontekstu evropske istoriografije[55] (citirani su radovi na ovu temu N.Radojčića i M.Pantića), dok je teorijski zasnovan i prilog Emanuele Zgambati (Emanuela Sgambati) o Slovenima sa suprotne obale Jadranskog mora i njihom mestu u italijanskoj istoriografiji XIV i XV veka[56]. Za istoriografiju XIV veka autorka uvodi termin proučavanja “teritorijalnog tipa” kojim objašnjava nepostojanje podataka o slovenskim narodima, čak ni u najrazvijenijoj, firentinskoj školi koja gotovo i ne spominje Južne Slovene, ako se ne uzmu u obzir kratke, geografske i istorijske napomene o “Skjavoniji”. Od prehumanističkih dela samo se u Descriptio Europae Orientalis anonimnog autora spominje Srbija.[57] Nepoznavanje Srbije u firentinskoj istoriografiji autorka objašnjava nepostojanjem direktnih veza sa ovim delom Balkanskog poluostrva (ima npr.podataka o Dalmaciji), dok su istoričari iz kruga papske kurije pokazivali veće interesovanje upravo za Srbiju, smatrajući taj deo Balkana nekom vrstom “tampon-zone” između katoličkog Zapada i muslimanske Turske na istoku. Ovom činjenicom objašnjava se dobro poznavanje i obilje podataka o Srbima koje daje Pikolomini (Enea Silvio Piccolomini, 1405-1464) u više svojih dela: preovlađuje interesovanje za borbe sa Turcima, daju se detaljni opisi opsade Smedereva 1441, razmirice oko borbe za presto posle smrti Đurđa Brankovića …I u delu drugog jednog papskog istoričara, Biondo Flavia (Biondo Flavio, 1388-1463) spominju se Srbi kao hrišćani koji grcaju pod turskim jarmom. Zgambati zaključuje da slična dela, i pored nedostataka i nepreciznosti ne mogu da se izostave pri razmatranju ovog perioda istorije Južnih Slovena.

Srbima u srednjem veku, istoimenom knjigom Sime Ćirkovića objavljenoj 1992 na italijanskom[58], bavi se i nepotpisani autor rubrike namenjene recenzijama, mada sa sigurnošću možemo da tvrdimo da se radi o Marčelu Garcanitiju. Ističe se aktuelnost knjige, s jedne strane zbog tematike, omiljene u italijanskoj istoriografiji, a sa druge, upravo zbog malog broja sličnih knjiga na italijanskom. Prikaz je ipak vrlo kritički obojen i sa mnogo primedbi: na prvom mestu, nedostatak uvoda ili neke vrste predgovora, pribegavanje “manje-više” osnovanim hipotezama pri opisu naseljavanja slovenskih naroda na Balkansko poluostrvo ili nedovoljna objašnjenja mnogih pojava. Autor otvoreno izjavljuje da je “malo razočaran” jer je očekivao više izvorne literature, prostora posvećenog srednjovenkovnim ličnostima ili nekoj od njih, od ovog, naglašava se, elegantno opremljenog izdanja. Iz devedesetih godina je i vrlo obiman i koristan prilog Tomislava Jovanovića sa građom za bibliografiju medievistike u Srbiji i C.Gori u periodu od 1992-1997[59], gde su pregledno i vrlo sistematično predstavljena pojedinačna izdanja, zbornici i publikacije po oblastima (istorija, arheologija, istorija jezika i književnosti, stara štampana knjiga, arheologija, arhitektura, vizantologija, istorija crkve), što omogućava lakše snalaženje u obimnoj građi pri specifičnim istraživanjima.

Vredne su pažnje i dve kratke beleške u rubrici “Segnalazioni” jer i one potvrđuju interesovanje italijanskih naučnih krugova za naše krajeve. Autor prvog je F.S.Perilo, dugogodišnji profesor srpsko-hrvatske književnosti i jezika univerziteta u Bariju sa radom na osnovu dokumenata crkvenog arhiva u gradiću Džoja del Kole (Gioia del Colle) u kom se razmatraju problemi vezani za naseljavanje Slovena u ovaj deo Apulije (Puglia)[60]. Drugi je informacija da se u radu Asunte Karita (Assunta Carita) analiziraju rukopisi iz Državnog arhiva u Napulju, tj. putopisi službenika koji su putujući do Carigrada ostavili dosta podataka o životu hrišćanskog stanovništva u Otomanskoj imperiji. Vrlo zanimljiv je i prilog bugarskog istoričara Ivana Biljarskog, o jednom neobjavljenom ćirilskom dokumentu koji se čuva u Vatikanskoj biblioteci, u zbirci Manoscritti Ottoboniani greci[61]. To je pismo sultana Bajazita II na srpsko-slovenskom jeziku, pisano u Drenopolju i upućeno ugarskom kralju a predmet je Bajazitovo pravdanje povodom ubistva kraljevskog izaslanika u Smederevu. Važnost ovog priloga je ne samo u tome što se odnosi na jedan određeni a do tog momenta nepoznat istorijski trenutak, nego i zbog toga što se spominju i ličnosti iz narodnih pesama starijih vremena (braća Jakšići, Stefan, Mitar), tako da na neki način predstavlja ukrštanje istorijske i književne građe.

Nacionalni sukobi i ratna previranja iz devedesetih godina našli su odjeka u dva marginalna i gotovo zanemarljiva priloga. Jedan je sasvim kratka vest o članku istoričara Marka Doga (Marco Dogo), objavljenog u časopisu “Politica Internazionale” (1994) o nacionalnim istinama i istoriografskim preterivanjima na primeru Kosova[62]. Suština Dogovog članka je u kritici istoriografskih standarda sa demografskim podacima, o agrarnoj politici i o političkim pokretima na Kosovu. Drugi je recenzija knjige članaka, intervjua i dokumentarnog materijala francuskog autora Alena Finkielkrauta (Alain Finkielkraut), gotovo u potpunosti sa temom Hrvatske[63]. Mario Nordio, autor kritikuje Finkielkrautovu averziju prema Handkeu (kao pro-srpski i pro-jugoslovenski orijentisanog), a preteranim i bez osnove smatra Finkielkrautovo poređenje istrebljenja Jevreja tokom II sv.rata sa “istrebljenjem” Hrvata od strane Srba.

U zaključku možemo da konstatujemo da je za gotovo pet decenija postojanja italijanski časopis “Ricerche Slavistiche” ostao veran prvobitnom konceptu usko specijalizovane i akademski opredeljene publikacije. Od samog početka preovlađuje interesovanje za slovensku filologiju koja je bila osnovna orijentacija italijanske slavistike, zatim za rusku ili poljsku književnost, na primer, dok su od južnoslovenskih dobro zastupljene bugarska pa i hrvatska, što na izvestan način reflektuje stanje slavističkih istraživanja iz tih oblasti. Kada se u celini sagledaju srpske književno-istorijske teme – a sud ne bi bio bitno drugačiji ni da smo uzeli u obzir i relativno malobrojne priloge iz oblasti čiste lingvistike, - može se tvrditi da se one javljaju konstantno mada ne i redovno. Postoje tako čitava godišta (često se radi o dvobrojima) u kojima nema direktnih pa ni indirektnih vesti iz ove oblasti (npr.1975-6, 1980-1, 1991, 1994). Kao što smo videli, zastupljena je dobro književnost XVIII i XIX v., sa najvažnijim predstavnicima, dok gotovo nema priloga o srpskoj književnosti XX veka, ako se ne uzme u obzir nekoliko kratkih beležaka koje upućuju na nju. Iznenađuje takođe podatak da o Andriću nema ozbiljnijih studija, čak ni 60-tih godina. Upravo zbog toga dragocenom se mogu smatrati minorne rubrike ovog časopisa jer omogućavaju da se stekne pregled te da se prati sve što je na italijanskom jeziku objavljivano iz naše književnosti XX veka[64]. Mada u poslednjoj deceniji jenjava prisustvo srpskih tema u glavnim rubrikama ovog prestižnog časopisa, ohrabrujućim možemo smatrati objavljivanje radova na srpskom jeziku istraživača beogradskog univerziteta koji na neki način ponovo “uvode” naše teme. Mislimo ovde pre svega na prilog informativnog karaktera ali vrlo sadržajnog, Tatjane Subotin-Golubović sa pregledom srspkih časopisa i pojedinih monografija kao i na studiju sa temom iz dubrovačke književnosti Zlate Bojović u kom autorka analizira dramu Od poroda Jezusova dubrovačkog pesnika i pisca Mavra Vetranovića. [65] Radi se o višestruko značajnoj drami: u obradi biblijske teme pastoralni i mitološki elementi zajedno sa narodnom prozom potisnuli su osnovnu fabulu. U književno-istorijskom pogledu pak, ova drama uvodi nove forme (predigra za dramu) i pokazuje dodirne tačke sa Držićevom Tirenom. Z.Bojović pokazuje kako ova pobožna drama svojim novim, renesansnim poimanjem i tumačenjem biblijske fabule predstavlja izraz novog tumačenja Svetog pisma i njegovog prenošenja u književne forme.

* Do predaje ovog rada bili smo u mogućnosti da pregledamo brojeve časopisa od kojih je poslednji izašao u jesen 2002, a odnosi se na 2000.g. (vol.XLVII).

1. Mirka Zogović – Gordana Terić, Jugoslavistika u italijanskom časopisu “Ricerche Slavistiche” (1952-1976), u “Zbornik MS za književnost i jezik”, knj.28, sv.1, 1980, str.129-144. Up. i M.Zogović – G.Terić, Jugoslavistika u italijanskom časopisu “Ricerche Slavistiche”, Naučni sastanak slavista u Vukove dane (12-16.IX 1979),9,Beograd, MSC, 1980, str.459-466.
2. O tome up. Riccardo Picchio, La slavistica italiana negli anni dell'Europa bipartita , in : AA.VV., La slavistica in Italia . Cinquant'anni di studi ( 1940 - 1990 ), a cura di G.Brogi Bercoff,G.Dell'Agata,P.Marchesani, R.Picchio,Roma, Ministero per i Beni Culturali e Ambientali (Dir.Gener. per gli Affari Gen. Amministr. E del Personale-Divisione Editoria), 1994, p.6.
3. Sergio Bonazza, Slovenistica , in AA.VV., La slavistica in Italia . Cinquant'anni di studi …, op . cit ., p.380.
4. Up. “Ricerche Slavistiche” (u daljem tekstu RS), VIII/1960, p. 306.
5. Up. Bruno Meriggi, Elementi slavocomuni nell'epica popolare slava , RS, XV/1967, pp.26-40 i Evel Gasparini, La danza circolare degli Slavi ( kolo ), RS , III/1954, pp.72-98; Id., Cronologia relativa alle nozze matrilocali slave , RS, V/1957, pp.3-15; Id., Il rito protoslavo della “ seconda sepoltura ”, RS, VI/1958, pp.3-42; Id., Avuncolato degli antichi Slavi , RS, XI/1963, pp.34-61.
6. V.Morpurgo, La celebre poesia “ Smrt majke Jugovića ” ed altre due canzoni popolari serbo - croate , Firenze, 1965;Up. i Anonim, MORPURGO V.: La celebre poesia ‘ Smrt majke Jugovića' ed altre due canzoni popolari serbo - croate , Firenze 1965 (RS,XIII/1965, p.256 u rubrici “Segnalazioni”); V.Morpurgo., Prospetto del Folk - Lore jugoslavo , Matera, 1968; Id., Profilo storico - bibliografico del Folk - Lore jugoslavo , Matera, 1969. Više o njemu v. Francesco Saverio Perillo, La serbocroatistica italiana : bilancio di un cinquantennio , in La Slavistica in Italia , op . cit ., pp.401-428.
7. V.Morpurgo, Problemi attuali dei folkloristi jugoslavi ( Cettigne , 25-29 Agosto 1963 ), RS, XI/1963, pp.176-191.
8. Josip Badalić, Le prime stamperie in terra iugoslava e Venezia , RS, III/1954, pp.133-138. Up. i prikaz M.Capaldo, WERNER SCHMITZ: Sűdslawischer Buchdruck in Venedig / 16 .- 18 . Jhd ./ (Gressen,1977),RS, XXIV-XXVI/1977-1979, pp.247-252.
9. Jolanda Marchiori, Attualità della poesia popolare serbocroata , RS, IV/1955-1956, pp.136-146.
10. J. Marchiori, Il regionalismo nella letteratura serbo - croata dell'Ottocento , RS, XV/1967, pp.237-245.
11. J. Marchiori, La più recen0te serbo - croatistica in Italia , RS, XI/1963, pp.149-161.
12. Up. u rubrici “Recensioni”: Giovanni Maver, ARTURO CRONIA: Storia della letteratura serbo - croata (Milano, 1956), RS,VIII/1960, pp.165-166, up. i u rubrici “Letture” :Cronia A., Storia della letteratura serbo - croata (Milano, 1957), RS,V/1957,p.264 i Id., Storia della letteratura serbo - croata (Milano, 1963), RS,XI/1963, p.218.
13. Marchiori J., Il verismo di Borisav Stanković , narratore serbo (“Rivista di letterature moderne”, 1946, pp.413-417), RS/1952,pp219-220; Id., Funzionalità dell'aggettivazione nelle ‘ Utopljene duše' di Vladislav Petković Dis (Ist. Di Fil.Slava dell'Università di Padova, 1959, pp. 28), RSVIII/1960, p.212; Id., I bardi popolari serbo - croati (“Convivio letterario”, Milano, 1965, XXXVI, f.5), RS XIII/1965, p.256; Id., Ivo Andrić premio Nobel (“Italia che scrive”, XLIV,12,1961),RS, VIII/1960,p.212; Id., Introduzione e traduzione di Ivo Andrić , Il cortile maledetto (Milano, 1962), RS, X/1962,p.225; Id., La cronaca di Travnik (“Italia che scrive”, XLV,12,1962), RS, X/1962,p.225; Id., La Bosnia di Ivo Andrić (“Viviamo”, V,”,1962), RS, X/1962,p.225; Id., Ivo Andrić i talijanska književnost (“Dobri pastir”, Sarajevo, 1962),RS,X/1962,p.225. Za potpunu bibliografiju J.Markijori up. Francesco Saverio Perillo, La serbocroatistica italiana …, op . cit ., pp.420-421.
14. Lionello Costantini, A proposito della lingua di Gavrilo Stefanović Venclović , RS, XIV/1966, pp.53-76.
15. L. Costantini, GAVRIL STEFANOVIĆ VENCLOVIĆ : Crni bivo u srcu . Legende , besede , pesme . Izbor , predgovor i redakcija M.PAVIĆ (Beograd, Prosveta, 1966, pp.542 [2]), RS, XV/1967, pp.272-280.
16. L.Costantini, Gli A n n a l i del Baronio - Skarga quale fonte di Gavrilo Stefanović Venclović ,RS,XVI/1968-1969,pp.163-190.
17. L.Costantini, In merito alla influenza russa sulla lingua letteraria serba nel XVIII secolo , RS, XV/1967, pp.165-187.
18. L. Costantini, Sullo “ slavjanoserbski ” ( Stato della questione e prospettive di ricerca ), RS, XX-XXI/1973-1974, pp.195-203.
19. L.Costantini, Sulla concezione della lingua di Lukijan Mušicki , RS, XVII-XIX/1970-1972,pp.83-93; Id., Un capitolo della lingua serba : M. Vidaković , RS, XXIV-XXVI/1977-1979, pp.179-196.
20. Costantini L, Note sulla questione della lingua presso i Serbi tra il XVIII e il XIX secolo ( in Studi sulla lingua presso gli Slavi, a cura di R.Picchio, Roma, 1972, pp.163-223), RS, XX-XXI/1973-1974, p.419.
21. L.Costantini, Note sulla questione della lingua presso i Serbi tra il XVIII e il XIX secolo , RS, XX-XXI/1973-1974, p.419; Id., MIHAILOVIĆ G.: Srpska bibliografija XVIII veka , RS, XII/1964, pp.208-9; Id., A.MLADENOVIĆ: O narodnom jeziku Jovana Rajića , RS, XV/1967, p.301; Id., Ž. MLADENOVIĆ, Vuk Karadžić i Matica Srpska , Ibidem ; Id., Narodne pesme u zapisima XV - XVIII veka . Antologija , Ibidem . Up.i L.Costantini, Monumenta serbocroatica , a cura di THOMAS BUTLER (Michigan,1980), RS, XXIX-XXXI/1982-1984, pp.319-320.
22. L. Costantini, MILORAD PAVIĆ: Istorija srpske književnosti klasicizma i predromantizma . Klasicizam (Beograd, Nolit, 1979, pp.570), RS, XXIX-XXXI/1982-1984, pp.320-323; Id., MILORAD PAVIĆ, Rađanje nove srpske književnosti . Istorija srpske književnosti baroka , klasicizma i predromantizma (Beograd, SKZ, 1983, pp.631), Ibidem , pp.323-326.
23. L.Costantini, JOVAN DERETIĆ: Istorija srpske književnosti (Beograd, Nolit, 1983, pp.706), RS, XXIX-XXXI/1982-1984, pp.326-336.
24. L.Costantini, JOVAN DERETIĆ, Istorija srpske književnosti, cit., p.329.
25. Ibidem , p.326.
26. Ibidem .
27. Costantini L., Introduzione a M.SELIMOVIĆ: Il derviscio e la morte (Traduzione, introduzione e note di L.Costantini, Jaca Book,1983), RS, XXIX-XXXI/1982-1984, p.384.
28. Mateja Matejić, The Chilandar Microfilming Project , RS, XVII-XIX/1970-1972, pp.363-371.
29. Sergio Bonazza, Einige Aspekte der nationalen Wiedergeburt bei den Südlawen , RS,XXXIX-XL/1992-1994 (1), pp.447-460.
30. Enrico Damiani, A.CRONIA: Poesia popolare serbo - croata (Padova, 1949), RS, I/1952, p.209
31. Giovanni Maver, BEGIĆ M.: Jovan Skerlić et la critique littéraire en Serbie (Paris, 1963), RS, XI/1963,pp.192-193.
32. Jurij Bojko, PETAR PETROVIĆ NJEGOŠ : Der Bergkranz . Einleitung, Űbersetzung und Kommentar von A. SCHMAUS (Műnchen/Belgrad, 1963), RS, XII/1964, pp.188-192.
33. Jurij Bojko, PETAR PETROVIĆ NJEGOŠ, Der Bergkranz, cit., p.191.
34. Angiolo Danti, Konstantin Michailović iz Ostrovice : Janičarove uspomene ili turska hronika . Predgovor, prevod i napomene dr. ĐORĐE ŽIVANOVIĆ (Beograd, 1966), RS,XIV/1966, pp.311-314.
35. Mario Capaldo, RADMILA MARINKOVIĆ: Srpska Aleksandrida . Istorija osnovnog teksta (Beograd, 1969), RS, XX-XXI/1973-1974, pp.359-369.
36. Evel Gasparini, Š.KULIŠIĆ, P.Ž. PETROVIĆ, N.PANTELIĆ: Srpski mitološki rečnik (Beograd, 1970), RS, XX-XXI/1973-1974, pp.371-373.
37. Marcello Garzaniti, JOANNIS KAKRIDIS: Codex 88 des Klosters Dečani und seine griechische Vorlagen . Ein Kapitel der serbisch - byzantinischen Literaturbeziehungen im 14. Jhd . (Slawische Beitraege, Bd.233, Verlag Otto Sagner, 1988), RS, XXXVII/1990, pp.544-549.
38. F.[ranjo] T.[rogrančić], Ivo Andrić (Beograd, 1962), RS, X/1962, pp.192-194. Up. i Trogrančić F., Introduzione a IVO CIPPICO: Novele (Roma, 1958), RS, VI/1958, ,p.214: kratka vest da autor analizira Ćipika kao hrvatskog pisca sa akcentom na italijanskim uticajima u njegovim pripovetkama.
39. Up. o njegovom izboru Andrićevih pripovedaka Fra Petar e fra Marco (Roma, 1974) M.Zogović, Ivo Andrić u italijanskoj kritici , u: Književna prožimanja , Beograd, 2000, str.159.
40. R.[iccardo] P.[icchio], Antologija stare srpske književnosti ( XI - XVIII veka ). Izbor, prevodi i objašnjenja ĐORĐA SP.RADOJIČIĆA (Beograd, 1960), RS,X/1962, pp.194-195; Id., RADOJIČIĆ Đ.SP.: Književna zbivanja i stvaranja kod Srba u srednjem veku i u tursko doba (N.Sad, 1967), RS,XVI/1968-1969, pp.302-303; Id., TRIFUNOVIĆ Đ.: Srpski srednjovekovni spisi o knezu Lazaru i Kosovskom boju (Kruševac, 1968), Ibidem , pp. 306-308; Id., VRANA J.: Vukanovo Evanđelje (Beograd, 1967), Ibidem , pp.314-315.
41. Cronia A., Il petrarchismo nel cinquecento serbo - croato ( in Studi petrarcheschi, Bologna, 1948)RS,I/1952,p.219; Id., Poesia popolare serbo - croata , Ibidem , p.209; Id., Un motivo boccaccesco nella poesia popolare serbo - croata (in “F.Wollmanovi k sedmdesàtinàm”, Praga, 1958, pp.397-403), RS,VI/1958,p.213;Id., La giovane narrativa serbo - croata (“L'Italia che scrive”,XLVI,1963,7-8,pp.130-131),RS, XI/1963,p.218; Id., La poesia contemporanea serbocroata (“L'Italia che scrive”, XLVI,1963,5,p.81), RS,XI/1963,p.218; Id., Le più belle pagine della letteratura serbo - croata (Milano, 1963,pp.421),RS,XI/1963, p. 218.
42. Up. notu 13.
43. Picchio R., Isocolic Constructions in Old Serbian Prose (“Xenia Slavica”, in Honor of Gojko Ružičić, edited by R.Lanaček and B.Unbegaun, L'Aja-Parigi-Mouton,1975,pp.149-161),RS,XXII-XXIII/1975-1976, p.324.
44. Graciotti S., Letterature dei popoli della Jugoslavia (in Letteratura universale , Milano, 1987, pp.117-144), RS,XXXVI/1989, p.441.
45. Perillo F.S., Una città chiamata Ljuba : presenza slava a Gioia del Colle (in “Prilozi za knjiž., jezik, istoriju i folklor”, LI-LII/1985-86, pp.25-53),RSXXXVI/1989, p.441.
46. Bonazza S., Recepcija Vuka S . Karadžića u Italiji (in “Naučni sastanak slavista u Vukove dane”, Beograd, 17, 1987, pp.485-500), RS,XXXVII/1990, p.565.
47. Zani S., Vuk Stefanović Karadžić ed il medico piemontese Bartolomeo Silvestri Cuniberti (in Vuk Stefanović Karadžić . La Serbia e l'Europa , Trieste, 1990, pp.61-91), RS,XXXVII/1990, pp.586-587.
48. Leto M.R., La fortuna in Italia della poesia serbo - croata da Tommaseo a Kasandrić (in “Europa Orientalis”,XIV, pp.217-287), RS,XLIII/1996, p. 719.
49. Anonim, Convegni slavistici , RS, IV/1955-1956, pp.234-237; Anonim, A Belgrado , Ibidem , p.237. Up. i Mario Capaldo, Il simposio di Vienna , RS, XXII-XXIII/1975-1976, pp.275-279.
50. AA.VV., Barocco in Italia e nei Paesi Slavi del Sud (Firenze, 1983), RS, XXIX-XXXI/1982-1984, pp.375-376.
51. Marcello Garzaniti, Conferenza internazionale su “ La Bibbia slava ”, la sua storia e le questioni allo studio , RS, XXXVI/1989, pp.400-404.
52. Rade Petrović, MARIA MARCELLA FERRACCIOLI, Libri e manoscritti riguardanti le terre dell'oltre Adriatico nella biblioteca del Museo Correr a Venezia ( secoli XVI - XVIII ), (Roma, 1994-5, 2 voll.), RS,XLIII/1996, pp.691-693.
53. Tamborra A., La politica serba del Regno di Sardegna ( 1856 - 1861 ), (“Rassegna storica del Risorgimento”, n.1,1951), RS,I/1952, p.220.
54. Ivan Dujčev, Propaganda anticattolica a Novo Brdo ( Serbia ) nel secolo XV , XVII-XIX/1970-1972, pp.179-190.
55. Giovanna Brogi Bercoff, ‘ Il Regno degli Slavi' di Mauro Orbini e la storiografia europea , RS, XXIV-XXVI/1977-1979, pp.119-156.
56. Emanuela Sgambati, La storiografia italiana del Tre - Quattrocento e gli Slavi d'oltre Adriatico , RS, XXXVI/1989, pp. 59-99.
57. Up. vrlo zanimljive opise koje daje Sgambati, op . cit ., p.61: “[…] la seconda parte sarebbe chiamata Servia per la condizione servile del suo popolo (“uocatur seruia a conditionibus populorum sic dicta, quia quasi omnes sunt seruilis conditionis”), ed ha anch'essa tre provincie. Non esistono nel regno, fuori che nella regione marittima, città ma castelli, fortificazioni o grandi villaggi fatti di case di legno; vi è abbondanza d'argento, piombo e ferro […], produce molta carne, pane e latticini, mentre mancano pesce e vino; del resto gli abitanti non bevono vino, che invece – portato dalla regione marittima – viene consumato copiosamente da re e baroni. Donne e uomini sono di bella corporatura, ma gli uomini sono deboli in armi (“sed viri nullis fortitudinis sunt ad arma”) […].Allo stato attuale la Rascia sarebbe divisa tra due re; uno “vocatur Vrosius” (cioè Stefan Uroš II Milutin, 1282-1321) e l'altro “uocatur Stephanus” (cioè Stefan Dragutin, 1276-1316).Dalla narrazione delle vicende dei due re emerge il loro diverso carattere: uomo giusto il secondo, buon cattolico e fedele alla famiglia; il primo viceversa astuto e mendace, spergiuro, persecutore dei cattolici, e padre di soli illegitimi.[…]”
58. Anonim [Marcello Garzaniti], SIMA ĆIRKOVIĆ: I Serbi nel Medioevo (Jaca Book, Milano, 1992), RS,XXXIX-XL/1992-1993 (2), pp.303-306.
59. Tomislav Jovanović, Građa za bibliografiju medievistike u Srbiji i Crnoj Gori u periodu od 1992.do 1997.godine, RS, XLIV/1007, pp.267-298.
60. Up. notu 45.
61. Иван Билярски, Писмо на султан Баязид втори до крал Матиаш Корвин от 1487г., RS, XLIV/1997, pp. 61-93. Up. i recenziju Z. Bojović u “Prilozi za književnost, jezik, istoriju i folklor”, knj.65-66, sv.1-4, 1999-2000, str. 251.
62. Dogo Marco, Verità nazionali e forzature storiografiche: il caso Kosovo (in “Politica Internazionale”, XXII, n.3, Roma, luglio-sett., 1994, pp.231-245), RS, XLII/1995, p.606.
63. Mario Nordio, ALAIN FINKIELKRAUT: Il crimine di essere nato . Una guerra in Europa 1991 - 1995 (Milano, Hefti, 1996), RS, XLIII/19996, pp.688-691.
64. Pavlović B., Panorama della poesia serbo - croata (in “Il sestante letterario”,1964, n.2-3,pp.23-28),RS,XII/1964, pp.225-226: akcenat je na razlikama između srpske i hrvatske moderne poezije, a od srpskih pesnika se spominju Rakić, Dučić i Pandurović. Up. i Morpurgo V., GIACOMO SCOTTI: L'ombra dei minaretti : 80 anni di poesia in Bosnia - Erzegovina (Siena,1970, pp.181),RS,XX-XXI/1973-1974, pp.413-414, pp.413-414: nalazimo imena Šantića, Dučića, Andrića i Ćopića. Up. i Šmitran S., La poesia contemporanea della ex - Jugoslavia (in “Poesia”, 1994, VII,n.69, pp.17-26),RS,XLIII/1996, p. 719.
65. Up. Tatjana Subotin-Golubović, Pregled srpskih časopisa i pojedinih monografija , RS,XLII/1995, pp.493-499: autorka predstavlja časopise“Arheografski prilozi 16” ,”Južnoslovenski filolog”,”Zbornik MS za književnost i jezik”, “Književna istorija”, pri čemu se daju osnovne informacije i o publikaciji. Od posebnih izdanja skreće pažnju na knjigu S.Stipčević ( Italijanski izvori dubrovačke melodrame , Beograd, 1994), na sabrana dela Save Mrkalja ( Pesme i spisi , Topusko, 1994), na naučni skup sa temom književnosti i kulture XVIII veka (pregled referata dao je N.Grdinić, Proučavanje XVIII veka ) i na nastavak Bibliografije Serbike ( 1991 - 1993 ) B.Bulatović. Up. i Zlata Bojović, Hristovo rođenje u jednoj pobožnoj drami Mavra Vetranovića , RS,XLIV/1997, pp.101-106. Up. i već spomenuti rad Tomislava Jovanovića, Građa za bibliografiju srpske medievistike u Srbiji i Crnoj Gori u periodu od 1992. do 1997. godine (nota 59).

Naučni sastanak slavista u Vukove dane, 32/2, Beograd, 2004, 275-291.