Васил Тоциновски

Кочо Рацин - наша творечка и етичка мерка

Личноста и делото на Кочо Рацин ја испишуваат вековитата песна на својот народ. Тие се нејзин глас и нејзина високо издигната и осознаена свест, традиција и препознавање, самобитност и непокор. Името на човекот и творецот кое станува синоним на еден народ, негов препознатлив знак и суштина. И колку одминува времето таа вистина сè повеќе се  зацврстува и јакне, та непобитно оти Рацин се вредува во оние синови на своите народи по кои тие се изедначуваат и бележат, како што се Хикмет, Крлежа, Вапцаров, Волкер, Мигени, Смирненски, Рицос, Давичо и други. Делото што како трајна вредност и мерка ни го завешта Рацин, поет, раскажувач, романсиер, преведувач, есеист, публицист, критичар, историчар, фолклорист, филозоф, борец и општественик, револуционер, стана мост меѓу нашето минато и иднина, константа и контитуанта на сегашноста. „Тешко ние да можеме да најдеме во нашата културна историја друга толку монолитна личност како Рацин, што по еден творечки начин гради мостови меѓу минатото и иднината, што знае на здрави основи да создава културна традиција... ликот на Кочо Рацин придобива сè поизразити црти во нашето духовно битие. Веќе за нас што сме биле негови современици, а уште повеќе за новите поколенија, Рацин поставува со својот живот и со своето дело една мерка што се налага во творечка и етичка - мисла. На македонскиот простор не може веќе да се изневерува пораката на поетот Кочо Рацин, без да се засега во она што е суштинска основа на нашиот развиток“, ќе истакне Блаже Конески.¹ Со името и делото на Рацин започнува една нова фаза во развојот на современатата македонска литература, која што беше резултат на една претходна фаза која што се заокружи токму пак со неговото име. Како што ќе запише Гане Тодоровски „Рацин е преродбенски профил на писател“. Тој станува светлина и патоказ од минатото кон иднината, точен и прецизен, многузначен и суштински. Токму од таквата поставеност по „Рацин е секако не само полесно да се пишува на македонски, туку по него е гордо и да се мисли и чувствува и пишува на македонски. Затоа е Рацин, конечно, и облик на обврска од највисок степен во нашиот национален простор, а оттука претставува и своевиден клуч за толкување на традицијата и значенски код за силовит пробив и видовито движење напред, кон новото, кон недосегнатото и недосегливото, кон неодложното и нужното“.²

Рациновото дело импонира по својата разновидност и богатство. Во оваа прилика ние ќе се задржиме врз неговата поезија. Првите стихови што ни се познати од него датираат од 1928 година. Заокружувајќи ги првите две децении од својот макотрпен и кратковечен живот, младиот и заљубен Кочо ги пишува своите „стихови од младината“. Тие го зачнуваат и откриваат почетокот на поетот, истовремено испишувајки ги сопствените животни и творечки врвици. Тие се изблик на една голема и незбидната младешка љубов, испишани со мастило и крв на триесет и една поштенска картичка до неговата сограѓанка Рахилка Раца Фирфова, која што наскоро потоа ќе се омажи во угледното велешко трговско семејство за Коло Ѓоргов. Имајќи можност честопати да ги прелистуваме малите бели латици на поштенските картички, тие секогаш одново со нови возбуди нè враќаат во времињата помеѓу октомври 1928 и март 1929 година, кога се пишувани и испраќани до младата Рахилка. Тоа се стихови и записи пишувани на српски јазик кои опфаќаат околу 600 редови во стих и проза. Таа возбуда беше дополнувана во долгите години пријателување и другарување со нашата тетка Раца, во дијалозите со неа и шесте децении во кои овие драгоцености токму со нејзина љубов, грижа и почит се сочувани. Зарем тоа не е „гест на високо возвратена љубов“, ја споделуваме истата мисла со Гане Тодоровски. Грижливо подредени во албум тие се чувале долги години во приватната архива на Раца Ѓоргова и не биле многу достапни ни за најблиските од семејството. Нејзиниот син Ане Ѓоргов, тогашен гимназијалец, заљубеник во книгата и литературата, еден од најактивните членови на литературната дружина при велешката гимназија и даровит млад поет, тајно ќе ги земе поштенските картички и ќе му ги предаде на својот професор по литература и германски јазик Горги Милошев. Така тие стануваат сопственост на тогашниот во формирање музеј. И остана вечна непрежалбата на младата русокоса девојка што тие повеќе не се дел од нејзината интимна историја и исповед. Како што тие стихови претставуваат историја и исповед на дваесетгодишниот Кочо и дел од неговите најскриени и интимни чувствувања, соништа и копнежи, кои ќе станат негово име и презиме, единствен знак на препознавање и почит.

Овие редови во стих и проза претставуваат најава, надополна и дорек на збирката „Антологија на болката“, која што е создавана во истиот период. Тие се дел од неа, се преплетуваат, прошируваат и надградуваат, се дорекуваат и препознаваат во неа. Нив прв ги објави Блаже Ристовски во својата студија „Кочо Рацин - историско-литературни истражувања“.³ Притоа тој ќе забележи: „Предавајќи и ги на јавноста овие рани творби на Кочо Рацин ние се надеваме дека тие нема долго да го чекаат преводот на македонски јазик, бидејќи некои од нив навистина претставуваат естетски реализации што заслужуваат да влезат во идните изданија на Рациновиот опус“.⁴ Не помина многу време и нив заедно со „Антологија на болката“ чудесно ги преведе Гане Тодоровски, публикувајќи ги во првата од вкупно шесте книги избрани творби на Кочо Рацин, изд. Наша книга, Скопје, 1987, стр. 12-31. Секако дека без нив и без „Антологија на болката“ ниту еден обид за проследување и толкување на Рациновото дело не би бил целосен и значенски.

Стиховите од Рациновите младини претставуваат ода за бесмртната љубов. Тие се кревки и невешти, но толкупати повеќе честити и доживеани длабоко, трагично. Во петата поштенска картичка пишува: „...Откинувам од срцето атом за Болката, и ти го подарувам Тебе, за да го престориш во сладост... Тоа е мојот одговор на сите мои бдеења и копнежи по тебе - коишто ти ги награди - со молк... Па сепак знај: мојата душа секогаш ќе го крие во себе твојот лик... секогаш...“ Младешките идеали ја имаат силата и уверливоста на неуништивоста, оттука и љубовта е бесмртна. „Не умира оваа љубов ко сонцето на запад, / И светлите ѕвезди наутро. / Не умира како погледот по твоето око, / Ни како крик, во глувата доба на ноќта“. Ќе остане трајно запишано името на саканата „врз плаштот на Литературата“ и токму тој запис е онаа трага на бесмртноста за која што и самиот е свесен. Тоа се идеите и пораките и од последната, триесетипрва картичка:

Ќе ги отворам вените пред твојата страст:
крвта моја да те засити.
Не ли ги видов твоите очи среќни
ниту шепотот на твоите мраморни усти -
пламениот занес на оваа крв
е последната строфа,
за се.

Па ако бидеш среќна
скорни си желба по мене и мојата крв:
сети се само
за мене и за мојата Болка.

Ништо повеќе!
Строфиве од крв се последниот отров
за мојата љубов, тебе и Онаа.
Онаа Бесмртната! Заблагодари и се нејзе!

Рациновиот поетски почеток го расветлува и збирката „Антологија на болката“ создавана во текот на 1928 и 1929 година. И оваа негова прва стихозбирка е останата во ракопис. Нив првпат ги објавува Блаже Ристовски во веќе споменатата студија, стр. 178-234, а ги преведе и објави Гане Тодоровски во првата книга од избраните дела на Рацин, стр. 33-95. И оваа стихозбирка напишана помеѓу февруари и јули 1928 година ѝ е посветена на Рахилка Фирфова, ученичка во шести клас на велешката гимназија. Стихозбирката е потпишана со скратената форма К. Р-ин, израз на псевдонимот Рацин, за кој во една своја картичка од 6 октомври 1928 година, и пишува на својата сакана: „Го земам твоето име како мое, и за тоа ти подарувам бесмртност“. Така и станува, а Рацин во своето презиме трајно и болно ќе ја носи големата и невозвратена љубов. Оттука и насловот на стихозбирката не е случаен. Тоа станува негова животна, судбинска и творечка поставка. И во оваа стихозбирка, како и во стиховите од младини, доминира емоцијата која што станува релевантна и единствена назнака, и секако нејзина суштина. Една ваква оценка е токму резултат на творечката експресија која го задржува правото на најинтимното и најскриеното во душата, срцето и свеста на човекот, каде што никој нема право ла наѕирне и да допре. Тоа е поезија која се протегнува „преку пренагласена емоција и вербална ерупција низ кревки лирски кажувања“ констатира Гане Тодоровски. Затоа оваа длабоко почувствувана и трагична исповед е толку едноставна, начесто груба и недотерана, но секогаш жива и возвишена љубов. Збирката сеуште ја нема доживеано својата поцелосна и аналитичка оценка, така што за неа допрва престојат времиња и вредносни мерки. Досега тоа најповеќе го има направено Атанас Вангелов, кој пишувајќи за неа ќе истакне: „...како да е напишана одеднаш, во еден здив, монолошки. Таа е инспирирана од жената и изречена како нејзина прослава; жената е нејзиното потекло и утока, таа е внатрешно око, разум, граматика и јазик во разговорите со светот“.⁵ Остануваат валидни неговите оценки дека: „Напишана и остварена во доменот на други (туѓи) јазички системи, оваа лирика го усвојува во неговите општи видови поетолошкиот речник на експресионизмот, но не успева во една убедлива мера да го изложи низ него сопствениот, личен, индивидуален аспект. Контемплативно-исповедниот тон во неа има изразита доминација, и тој нема да се изгуби во неговата натамошна „српскохрватска лирика“.⁶ Вистинската вредност на оваа Рацинова стихозбирка несомнено треба да биде сместена во сопственото време и нејзиниот контекст да се извлече токму и само оттаму, и секако од лектирата, од делата на омилените автори на Рацин, на кои укажува Гане Тодоровски: Крлежа, Цесарец, Гео Милев, Јаворов, Смирненски, Владислав Петковиќ Дис, Момчило Настасијевиќ, Стефан Луковиќ и други. Немоќта на творечката сила и немоќта во невозвратената љубов се несомнено валидните резултати на „Антологија на болката“. Како одраз на животните и творечките врвици на Рацин, и овој период и резултат на книжевен план се во потполна согласност. Тие се аргумент за неговите развојни патишта, трансформации и преобликувања, зреење и растеж, на континуитетот без кој секако Рацин не би бил она што беше и остана за сите времиња. И во својата младешка љубов и занес, тој е доследен и истраен, каков што единствено го познаваме и во неговиот натамошен творечки и револуционерен развиток, стоичен и достоен. Затоа и пее оти: „...Бесмртен копнеж е Љубовта моја / И е недостижна - тоа го знам... / Денови ќе си минуваат, јас нема да ги бројам, / Бидејќи ќе си останам без неа - пак сам...“ Навејува тагата за се она што неповратно одминува, за соништата и копнежите, бдеењата и посакувањата, за пустотијата што се надвиснува над сè и ги разнебитува душата и мислата. Како возвратува убавата и сурова младост и како може да се доживува вратката? Една е мерката: „...Најнесреќен сум љубовник на овој свет!?... / До што е убав сон, сè ми проголтаа демоните!... / Тие ми го задавија синиот убав цвет / И како ѕверки оставија - некакви суви ронки...“ Но, сè не било и не минало на овој свет! Таква трага останува и „Антологија на болката“:

     „...Па сепак, на дното од моето срце ќе останат - неизбришливи спомени и траги, коишто секогаш, низ сиот живот, ќе ме потсетуваат на моите бдеења и моите соништа...

         Сè е минливо: туку врз сè остануваат траги - коишто вечно зборуваат за тоа...

       Некогаш стварноста се оддалечуваше од мене и на своето место го оставаше својот неизбежен придружник: Среќата. Кога сега пак се врати,ја носеше врз себе: Тагата...“

Од 1928 до 1938 година, значи во тек на една цела деценија, Рацин ќе објави седум песни на српски јазик на странците на списанијата во Белград, Загреб, Скопје и Сараево, од кои шесте се потпишани со псевдонимот К. Рацин, односно Кочо Рацин, а една со псевдонимот Невен Пејко. „Од досега познатите објавени песни на српски јазик, составивме цел циклус, кого го нарековме „Огномет“, според истоимената песна, објавена 1932 година, една од најпознатите Рацинови песни. Преку овој циклус сметаме дека може да се добие извесна поцелосна претстава за најзначајниот дел од Рациновата поезија на српски јазик, имено на неговата поезија со социјална тематика.“⁷ Ваквата класификација направена од Александар Спасов е прифатена и таа секако претставува вредна и вредносна илустрација на една развојна етапа во Рациновиот поетски опус. Зашто по „Антологија на болката“ поетот не си припаѓа повеќе сам на себе, туку како што истакнува Гане Тодоровски следи фаза во која што тој „ќе и припаѓа на класата, најпрвин, подоцна и на нацијата, со полна свест за таквата определба, па постепено ќе ги напушта субјективните теми - интимниот мотив му го отстапува местото на социјалниот, објективниот. Авторот ќе се движи од исповед кон проповед, што поначесто е обратен пат за творецот. Но, македонските прилики се токму такви - обратни и најчесто црационални. Дека тоа е така набргу ќе покаже следната негова творечка објава - „Огномет!“. Не може да се побегне од оценките и ставовите како трајни вредности, изречени од нашиот секако врвен и авторитетен Гане Тодоровски кој низ сопствениот творечки чин и резултат израснува во институција. Со истата таа мерка со којашто сега и ние му се обраќаме на Рацина. Оваа како што многумина ја именуваат идејно најсилна Рацинова песна напишана на српскохрватски јазик, ќе побуди посебно голем интерес. Поетскиот зборник „1932“ кој претставува заедничко дело на К. Рацин, Ј. Ѓорѓевиќ и А. Аксиќ, а во кој е печатена „Огномет“ со внимание и почит ќе биде регистрирана од неколку напредни југословенски списанија. „Впрочем, таа тоа и го заслужува поради специфичната поетска фактура: започнува со таинствено, злокобно навестување на „апокалиптичната ноќ“, за потем да ја акцентира најголемата противречност во капиталистичкото општество - гладот наспрема изобилството - и да заврши со величенствена визија на новите револуционерни промени“.⁸ Силната поетова верба во посреќната и почовечна иднина има револуционерна снага и моќ, таа покренува и руши, го гази старото и гнило општество на експлоатација и неправди, и го наговестува новото хумано живеење

на еднакво среќни и рамноправни луѓе. „Огномет“ доаѓа како буре која вознемирува и потресува, предупредува и се заканува, та како бура и одекнува во салата на хотелот „Загреб“ во Велес на литературната вечер што ја организира месната партиска организација во 1933 година, а на која што настапуваат студенти од Скопскиот факултет. Организаторите и учесниците, меѓу нив е и Рацин, ќе бидат притворени од полицијата и следниот ден протерани од градот.

Не е тоа небото во последните доблесоци на
сонцето перверзно да крвавее,
Не се тоа ни водени огледала или слични
измислици на безработните будалковци,
Тоа е агонија на еден умирачки ред на нештата,
Лом и сотирачка
Таинствено знамение на вопијуштите за промени
И сеопфатно откупување
Во самите нас,
Последен пат
Засекогаш!
Гледајте!
Осамнува!
Во противречности!

При крајот на месец декември 1939 година, во малечкото и живописно гратче Самобор, недалеку од Загреб, во печатницата на Драгутин Шпулер излегува од печат стихозбирката „Бели мугри“ во тираж од четири илјади примероци. Појавата на оваа стихозбирка на македонски јазик со крупни и светли букви означува нова етапа во развојот на македонската литература. Тоа претставува исклучителен датум и за македонската култура воопшто. Таа веќе ќе биде испратена и растурена низ Македонија, Југославија и во странство, Бугарија, та доцни доаѓањето на полицијата со намера да ја заплени и уништи Рациновата книга која ќе се одгласи уште пошироко и како уште поголема бура сред широките народни маси и културната јавност. Токму во главниот град на Хрватска, Загреб, судбината ќе посака да излезат двете најпознати книги во историјата на македонската литература и култура: Зборникот од народни песни на браќата Миладиновци и „Бели мугри“ на Кочо Рацин. Од нивното појавување, првата излегува во 1861-та, а втората во 1939-тата година, се протега временска дистанца од речиси осум децении. Тие ја заокружуваат развојната етапа на македонската литература што ја следат спецификите на стилската формација која што во себе ги обединува романтизмот, реализмот и модерната. Но нивен темел е фолклорната традиција, израз на генијот на народниот дух која што се создавала и негувала со векови. И го одразувала македонскиот бит, традиција, самобитност и непокор.

Кон фолклорната традиција Рацин има посебен однос. Таа за него е нешто највисоко и недостижно, нешто што најмногу се почитува и сака, нешто без кое сопствениот корен ќе изгние и ќе не нема. Како аргумент на ваквиот негов однос, тој самиот ќе го остави во ракопис есејот на македонската народна песна, кој потполно ја објаснува генезата на неговата стихозбирка. Искажувањата на Рацин се извонредно инспириративни и нема да претераме ако речеме оти се и неповторливи. Неговиот свијок од класното кон националното, неговата определба да пишува на мајчиниот јазик и да го напушти туѓојазичниот израз, го објаснуваат и аргументираат редовите од овој секако недовршен есеј за македонската народна песна.

„Има нешто во Македонија за кое може да се зборува многу и да се пишува со наслада и радост. А тоа е македонската народна песна. За она што ги интересира специјалистите би можел да зборува еден музичар, еден добар познавач на тоа прашање. Таков музичар ќе може да ја расчлени таа песна, да ја анализира и протолкува. Но кога ние ја слушаме таа песна со сочувство, ни се чини како познат вик, како повик на ближен човек што на нашите жици ги произведува истите треперења. За нас што ја слушаме музиката, внесувајќи се во неа и преживувајќи ја, нашата народна песна и не стигнува до разумот. Таа одненадеж го погодува срцето, зашто од него и изникнала. Дали пееме кога се радуваме или кога сме тажни? Не може да се одговори на тоа прашање. За сето тоа би можело да се дискутира само не за потајното дејство на музиката врз нашата душа, за раскривањето на светови, за проникнувањето во животот до неговите најсуптилни лавиринти преку неа.

Кога се пеат македонските песни, еден силен, широк бран, полн со неисцрпна мака и длабочина нија преплавува душата. Во нас воскреснуваат изминатите дни, тиха жалба и најсокровените чувства на нашето срце. Сето она што можело во животот слободно да се каже, она што требало да се премолчи, сето она што морало да се преживее во себе, го нашло своето место во песната. Во македонската песна е скриена тагата на мајка, потемнета од жалост, пресвиткана над огништето каде што огнот нечујно гасне, скриен е безнадежниот глас на ветерот што полека замира во оџакот, скриени се непоимливите моменти на љубовта, растрепенените радости, тихиот шепот на расцутените нарциси в поле и екотот на белите столетни букови стебла. Која анализа, макар била таа и од најопитен мајстор, би можела да ги најде проткаени во песната? Само увото и срцето на оние што ги преживеале ќе можат да ја дочараат таа потајна, скриена убавина.

      Песната на Македонија е нејзина молитва, огледало на нејзината душа и нејзина воздишка. Македонија не создала сложени инструменти. Не измислила инструменти како што е клавирот, така сложен и богат. Таа нема сонати и симфонии. Песната и е проста, проткаена со неискажано многу тага, со едно трогливо спокојство во кое има и плач и мака, но и надеж. Нема потрогливи моменти, моменти што се граничат со екстаза како кога набраната мака, длабоко и интензивно, ќе се одухотвори одраката на свирачот на проста тамбура или кавал. На клавир, на тој толку богат и така прекрасен инструмент, преживувањето станува уметнички обогатено од боите на многу тонови. Виртуозот ќе му даде од своето мајсторство, ќе го препушти низ призмата на својот внатрешен живот. Народниот поет, меѓутоа, ќе го испее просто, далеку понепосредно, со нерасипана и исконска чистота“.

Во загребскиот неделен весник „Раднички тједник“ (год. I, бр. 23, стр. 5-6, 25.Х.1940 г.), Рацин ќе го објави својот есеј „Развитокот и значењето на една нова наша книжевност“. Тој децидно ќе ја конкретизира и доосмисли појавата и значењето на „Бели мугри“ како битен и би рекле пресуден историски настан и чин. Тој уште еднаш потврдува дека народната литература е појдовното стојалиште за уметничката литература. Тие се во нераскинлива врска, претставуваат „значајна културна појава и културна придобивка“, пишувани се на јазикот со кој најинтимно чувства и мисли народот и само на тој јазик ги изразува своите чувствува и стремежи, идеали и перспективи. Во овие свои ставови авторот ги изразува содржинските и вредностни специфики на својата стихозбирка. Новата книжевност на Македонија, смета тој, треба да биде реалистичка и да извира од фолклорното книжевно наследство. Само таквата врска ќе обезбеди таа да не се оддалечува од народот и да не му биде нему туѓа. „Иако тешкотиите на патот од развитокот на современата книжевност на Повардарјето се многустрани и огромни, вистинските и доследни писатели народни мораат да ги надвијат, мораат достојно да го носат својот позив. Длабоко предани на народните идеали, цврсто опрени врз своите вистински, будни и единствени пријатели од најнапредниот дел на својот народ, со успех ќе можат да одговорат на својата задача. - Пред нив лежи огромна и светла перспектива и навистина честит и возвишен позив. Огромното и неисцрпно поетско богатство на Повардарјето - идејниот резултат од вековните патила, борби и идеали народни, ќе се намери, порано или подоцна, на своите вистински трудбеници, што ќе го подигнат на степен на модерна народна книжевност“.

Рациновите „Бели мугри“ наишле на голем интерес и имале силен одек не само во земјата, туку и надвор од неа. Меѓу првите за неа ќе се јави и Антон Попов, македонски писател од Пиринска Македонија и еден од главните двигатели на Македонскиот литературен кружок во Софија (1938-1941), со кој раководеше Никола Јонков Вапцаров. Попов прави осврт на повеќе литературни творби: „Народни бигори“, „Лулкина песна“, „Огинот“, „Луња“, „Илинден“, „Чудна е Македонија“ на Венко Марковски, „Бели мугри“ на Рацин, „Молскавици“ на Коле Неделковски и циклусот „Песни за татковината“ во „Моторни песни“ на Никола Вапцаров. Осврнувајќи се на овој изминат пат од краткиот летопис на македонската литература, Попов во истовреме ги искажува истите ставови и потреби за кои пишува и Рацин во своите два есеи. На самиот почеток од својот есеј „Од Бура над родината“ до „Чудна е Македонија“, Антон Попов децитно констатира:

„Овој наслов посочува еден изминат пат, малку познат на широкиот литературен и читателски свет. Нешто ново и непознато. Меѓутоа, оние коишто од поодблизу го следат тој развиток не можат а да не се исполнат со радост инадежи. Една земја, која на политичката арена пролеа многу крв, која поминува преку многу страдања и конфузии, која има херојски да го брани својот род и својот јазик, сега ги вдахновува со своето име за творештво имињата собрани во овој избор. За нив постои една единствена тема: Македонија. Тие имаат еден идеал: да создадат своја, родна литература, која да ги изразува бранувањата и тагите на поробениот народ, страдањата на бегалците во тугина, копнежотза враќање во татковината, борбата за слобода на поробените внатре, нивниот живот и бит, нивните стремежи. И на тој пат тие се раскрилени од еден чист идеализам, заљубени во својот неволен народ, готови да му служат со сите сили, со сиот свој дар, со сето свое вдахновение на творци.“⁹

Во својот коментар кон есејот на Антон Попов, Гане Тодоровски заклучува: „Нема потреба овдека од посебно нагласување дека, меѓу првите, токму А. Попов и К. Рацин Ја разбраа борбата на својот народ“.¹⁰ А во таа борба творците, писателите со своите зборови се во челните редови. Нивното дело е верна слика на народниот живот, на неговите стремежи и идеали, соништа и копнежи, на иднината, убавината и светлината. Во лутата и нерамна борба поетовите зборови се смртоносни куршуми и динамит. Тоа е литература која има пресудна улога во извојувањето на националните, социјалните и политичките слободи на својот народ. Не случајно, во својот есеј Попов најголем дел му посветува на Рацин и на неговите капитални „Бели мугри“.

„Бели мугри“ е ретка литературна појава. Се разбира не поради својот јазик. Со јазикот друт направи шум.

         Новото и големото овдека е друго. Ова е поезија најдлабоко напоена со „аргатските маки“, аргатска поезија во која бликаат сосема непосредно соковите на родниот македонски црнозем, која самата е керпич на тој црнозем.

        И поетот тука е друг. Израснат како аргат, опрлен од аргатските маки, тој ги испејува своите најубави песни за тие чиишто живот е аргатско теглило. И затоа, како аргатска поезија, неговите песни имаат поразувачка сила“.¹¹

Зборувајќи за поетските првенци на петмина најпројавени македонски писатели во годините 1939 и 1940-та, Ангел Жаров, Кочо Рацин, Венко Марковски, Коле Неделковски и Никола Јонков Вапцаров, тој всушност прави историска проекција за создавање на една нова литература која во истовреме ќе одговори на барањата и потребите на своето време, но и на македонската нација.  Претенциозниот есеј на Попов јасно ги назначува димензиите и ги одредува трајните и древни вредности на една литература која што колку е национална, во истовреме мора да биде и општочовечка, универзална. Само така е трајна и квалитетна за сите времиња. Во комуникацијата со светот ќе се препознава и идентификува себеси, ќе биде негов составен дел, како што и тој, светот во возвратно потребната мерка ќе се препознава и идентификува со неа. Попов кој инаку лично не се познавал со Рацин, една третина од своите страници им ги посветува на „Бели мугри“, та и со таквиот однос тој неа ја одвојува по важност и значење, при што дава информација дека таа со 30 до 40 примероци допрела и до македонската емиграција во Бугарија. Авторот на есејот нејзе и прави и редица забелешки за одредени недостатоци, грапавости во јазикот, наместа грапав и незвучен стих, но тоа никако не ја намалува вредноста на оценката која што веќе има и историска димензија.

          „Бели мугри“ од првиот до последниот стих му се посветени на црнотрудовиот македонски народ во периодот меѓу двете светски војни. Оттука социјалниот и револуционерен карактер на песните, нив во стихозбирката ги има дванаесет, претставува нивен релевантен и самосвоен белег. Децитно поетот го следи работникот низ неговиот дијалектички развој на револуционерната преобразба. Тоа се секогаш истите теми и мотиви во кои до полн израз доаѓа генијалноста на Рациновиот дух. Ги прифаќаме ставовите на Томислав Тодоровски, дека заедничкиот општ мотив се разгранува во неколку условни варијанти или циклуси. Тоа се аргатски во кои влегуваат „Денови“, „Селска мака“, „Печал“ и „Тутуноберачите“, стихови за печалбарството и пропаднатите занаети со „Проштевање“ и „На Струга дуќан да имам“, баладите „Ленка“ и „Балада за непознатиот“, за татковината со „Елегии за тебе“ и „Утрото над нас“ и стихови со исповедно-револуционерни мотиви „Татунчо“ и „Копачите“.

Во рациновата преориентација на творечкиот интерес кон македонската проблематика и кон народниот јазик, е создадена и песната „Денови“. Со неа и започнуваат „Бели мугри“. Макотрпните аргатски денови се нанижале како ѓердан околу вратот, та легнале и натежнале како најстудени камења. Минуват тие ден по ден и не оти се денови, туку само пусти „аргатски маки големи“. Животот што се живее е кучешки. Аргатот ќе стане наутро порано и ќе си дојде навечер подоцна. На заминување во аргатлакот ќе понесе радост, а на враќање од него ќе донесе тага. Бесмилосна е експлоатацијата во која што се работи за туѓите имоти на богатите и не се може да се спечали ниту сува корка леб. „Роди се човек - роб биди / роди се човек - скот умри / скотски цел живот работи / за други, туѓи имоти“. Низ чудесни антитези поетот го изразува протестот против експлоатацијата и социјалната деградација. Сопствениот живот е најголема вредност, еднаш даден и неповратен тој живот повикува оти само за него и само за себе треба да се жртвува и да се работи, дури и тогаш кога „нижи си синџир железен/ околу вратот навезен“. Но, и тогаш вредноста е во податокот оти самиот си господар на својот живот, што ќе рече самиот ја создаваш својата иднина и среќа.

Оптимистичкиот тон и копнежите за подобар и посреќен живот на страдалниците од цел свет и даваат посебна мотивација на песната „Печал“. Светот и неговата иднина се можни само ако сите луѓе во него се подеднакво среќни и слободни. Тие се кријат во срцето „ширини широко“ и „длабини длабоко“ при што доживувањето претставува највозвишен идеал. Пред таквиот универзум се запира сонцето и времето стои зачудено: „срцето пука обрачи / и плиска знаме злово, / срцето што се отвора / и шири ширно широко - / целиот свет да загрне“.

„Селска мака“ го опејува тешкиот живот на македонскиот селанец. Поетот гради прекрасни слики на селскиот амбиент кои меѓу планините и полињата се одгласуваат како социјален револт од гладта, сиромаштијата, голотијата. Нивите се простираат во бескрај, покрај лаките тече водата и ги носи селските солзи, маки, таги и јадови. Во светлоста на денот, „Извор вода извираше / плодно поле наливаше - / плодно поле род народи“. Денот и светлоста претставуваат симболи на новите раѓања и плодови, на радоста и среќата. Но во ноќите сè се уништува и нестанува, како да шетала чума по полето, та амбарот селски пуст останал. Денот и ноќта, светлината и темнината компаративно ја градат динамиката на стиховите и силно блеснуваат поетовите идеи. Чумата како метафора на пустошот, ропството и сиромаштијата е често ползувана во народната песна, а неа Рацин во „Селска мака“ и дава една нова и своевидна, модерна димензија. Ропството и сиромаштијата се секојдневни, вековни и бескрајни, та човекот и животот ги сведуваат на ниво на скот.

Тој неподнослив живот е мерка и во песната „Тутуноберачите“. Македонските тутунопроизводители ја трпат бескрупулозната експлоатација на капиталистите и на своите плешки го носат неподносливиот живот. Се редат импресивните слики на родните полиња, по кои наведнати од утро до мрак работат тутуноберачите, потоа монотониот и исцрпувачки процес на обработка:

Лист по лист кини
лист по лист нижи
лист по лист превртуј, притискај,
лист по лист милно, таговно реди
и на долга низа од капки пот
и надеж со клетва и зелен јад,
со корав поглед

на очите матни
по кревките лисја ж'лтозлатни
прикаска горка на живот клет
нанижи безгласна а така јасна.

Тутунарите согоруваат како свеќи, се сушат и топат, додека „жолтата гостинка“ им се свива во градите, та ги бледнее лицата и ги јаде градите. Тоа е туберкулозата од која што на многумина им нема спас. И сè одеднаж станува јасно, оти животот нема никаква смисла и вредност. Та се надигаат горчилата и револтот како бура и го навестуваат бунтот, назначувајќи го Рациновиот црнотрудов човек како свесен носител на повисоки социјални пораки. А кантарот без душа и срце, таа студена механичка направа, како меч на закана виси над човековата глава и го мери трудот за кој нема мерка. Еден бескрај на човекот и на светот, и едно вечно патување до светлата иднина.

По тие беспатници на бескрајот талка и судбината на младата монополска работничка „Ленка“. Нејзината приказна е истовремено судбина на тутунските работници во Македонија. Чудесно прозвучува Рациновата балада за младата девојка која што го напушта својот разбој и на него ја остава недовршена кошулата за момински дарувања и љубувања. Поаѓајќи по сувото и горчливо парче леб се слева во реката од луѓе кои ги голта монополот. Таму во неподносливите услови гаснат животите и тие никогаш повеќе не се враќаат на светлината и радоста. Исчезнуваат сите момински илузии за иднината, подмолната туберкулоза и влегла во телото и а пие како капка роса. До совршенство дотерани последните стихови низ еден романтичарско-елегичен опис го откриваат свежиот гроб на девојката и вечниот копнеж по неизживеаните соништа и љубови. Над сè се надвиснала тивката посмртна тага, длаби и боли, опоменува.

И ноќе кога месечко
гроб и со свила виеше
ветерчок тивко над неа
жална и тага рееше:
„Зошто ми, зошто остана
кошула недоткаена?
Кошула беше даровна... 

Рацин во оваа своја балада постигнува совршенство во единството меѓу реалното и имагинарното, фантастично прозвучуваат и радоста и болката, чудесен е спојот меѓу лирските а епските елементи, та со полно право Томислав Тодоровски ќе констатира оти „во тој контекст треба да се нагласи дека Рациновата „Ленка“ е една од најубавите балади во југословенските литератури“.

Мотивот на печалбарството е чест во македонската народна литература. Тој наоѓа своевиден одраз и во уметничката литература. Во стиховите на Коле Неделковски „Чичко ми“, „На туѓина“), Мите Богоевски („Разделвачка“), во драмите на Антон Панов („Печалбари“), Ристо Крле („Парите се отепувачка“), Васил Иљоски („Чест“), Димитар Кочовски („Свршувачка“) и Петар Чакар („Туѓино, тага голема“), а пак безработицата што е нејзина предисторија како тема е обработена во драмите на Ристо Крле („Милиони маченици“) и Васил Иљоски („Биро за безработници“). На таа тема Рацин ја испејува својата песна „Проштавање“ која што и ја има посветено „На печалбарите“. Мотивот е печалбарската разделба на мажот со својата сакана, земен од народната поезија, чин кој поетот го доживува и како своја лична трагедија. На страдањата им нема крај, зашто само неизвесноста се простира во сегашнината и од неа ништо не се гледа во иднинското значење на животот. Во разделбата изразснува љубовта како високо етичко начело, кога печалбарот осознаено и решително во прегратката на проштавање ја повикува својата Вела да ја прегрне саможртвата за татковината. „И има, има - радост голема / радост длабока во темнината: / да светиш, Вело, жар да се стопиш - / во борба гроб ти душа не зема“. За таа патриотска должност и возвишена цел пее и наредната песна „Балада за непознатиот“. Тоа е подолга песна од шеснаесет катрени кои се одликуваат со цврста поетска фактура. И овде Рациновиот мотив е универзален; апсурдноста, бесмислата и парадоксалноста на војната како најголемо зло за човештвото. Стиховите пеат за „незнаен гроб“ под проклета врба во битолското поле на непознатиот јунак загинат во Првата светска војна. Тоа е приказна за војникот од туѓина и за судбината на малиот, обичен човек, дојден којзнае од која страна на светот и исто така непознатица за неговите блиски каде ги оставил коските. Почива тој сам и незнаен, жртвуван на слобода и човештина, но по поетовите идеи загинат како херој, како жртва за татковината, тој е бесмртен. „Кој умрел за татковина / и за човечки правдини - / каде вас, братко, не гинел / со вас до векот живее“. Овие стихови испеани во Ботевски дух, го зрачат и влијанието што Рацин како поет го имал врз цела една плејада млади интелектуалци и работници во родниот Велес, на кои им помагал во пишувањето, ги корегирал нивните стихови, посочувал литература и се вткајувал во нивните револуционерно- литературни преокупации. Токму по углед на оваа негова балада, со идентични стихотворби ќе се јават Кире Димов-Мал Кире, Борис Оцевски, Ангел Димов-Гаче, Славко Николов, Ангел Ж. Димов и други. Чемерот и самотијата како да тагуваат по човечкиот живот, недоречен и недоживеан, а еднаш и неповратно даден: “Пусто остана полето, / пусто зазори зората - / чемрее в поле врбата, / чемрее - тажи непознат“.

Во оваа Рацинова песна и не само во неа, митското се издигнува како реална категорија и тоа ми се чини ја посведочува несекојдневната поетска дарба. На ова прашање посебно се задржува Душко Наневски во својата монографија за „Поетот Рацин“. Пишувајќи за дејството на Рациновата поезија заклучува, „Некаде сум прочитал дека во секој човек има нешто митско. Можеби е тоа повеќе моја рефлексија, но ми се чини дека Рациновата поезија го буди митското во човека, како сила и форма на духот. Тоа влијание, барем за мене, се состои во тоа што Рацин се објавил против судбината на Сизиф, со побуна против апсурдот покорно да се турка каменот до врвот и пак одново, низ целата историја, од обид за полет на човечкиот дух над сизифовската трагика. Чувствувам како од тој хуман полет на духот, доаѓа и крилатоста на стиховите, со кои Рацин дејствува и денес така длабоко, судбински, митски, во стил на легенда и поезија“.¹²

Ропската положба на татковината се простира како тематска целина во шесте пеења на циклусот „Елегии за тебе“. Во нив се испреплетуваат соништата и тагата за борбените идеали од минатите времиња кои се останати неостварени, та болката е уште пожестока и длаби неизлечиви рани, трагиката и разочарувањата од ропството и тиранијата, но секако посилни се чувствата на работникот, селанецот, аргатот, на целиот црнотрудов македонски народ во непомирливоста со поразителната реалност, решеноста и вербата во борбата и извојување на националните и социјалните права. Низ една постапност од секојдневното макотрпно живуркање го следиме кревањето на новата, моќна и непоколеблива народна маса која што е решена да го изоди сопствениот пат до крај. Тука посебно доминира поетската верба во неговата неуништивост и борбена насоченост. Во тие противречности расте револуцијата како гласник на новата човечка и човечна иднина. Светот се буди и се заканува, ги бара своите светли перспективи. Симболот се јавува како честа и сакана назнака кај Рацин. „Зашто се сеќавам дека уште тогаш ме изненади сосем необично богатата и импресивна симболистичка многузначност на неговите песни, како што во оваа „земјата“ истовремено и одеднаш, а затоа со посебна лирска сила, значи: значи за поетот-пролетер Земјината топка што се буди во комунизам, за поетот-родољуб илинденска Македонија станува во слобода и за поетот-лиричар сакана што се буди за љубовен занес, - секогаш за истиот поет во секогаш истата песна, и затоа содржински единствено симболички и мисловно силно, во ритам исто така единствено силен, кој е својствен само за македонскиот збор и јазик. Навикнат во револуционерниот илинденски дух на „скришни думи таени“, со кои и под најцрно тиранство со многузначен алегоричен симболизам можат да се зафатат и сепак наеднаш да го кажат дури и тројниот таен и најпривлечен сон на тројното будење на земјината комуна, на слободната земја Македонија и на своите сопствени сакани“.¹³

Дескриптивните елементи во Рациновата поезија доаѓаат до израз во песната „Утрото над нас“ и тие претставуваат нејзин релевантен знак. Уште во првите стихови со избрани епитети ги доловува прекрасните слики на природата, на селскиот амбиент потонат како најсладок сон во утринската свежина и во раѓањето на новиот ден. Но, како и во другите песни, така и во оваа, Рацин на својата дескрипција и дава изразена социјална функција. Само така пејсажот е во единство со животот и човекот, со неговите маки и стадања, копнежи и верувања.

Шумоли - в срце тага налева
за црноземните робја,
шумоли скришно за мртви поља
за села и градови - гробја.

Ех, тија долги ширини рамни!
Ех, таја мака пуста!
Мртви и темни сурови гламњи
скршена гранка маслинка!

По тија пот се човечка дими
и снага крвава цвили,
по тија радост никога нема
а слнце радосно има!

Но тија росни утрини пресни
копнат во гради тлеат.
Копнат и како бура пеат
и како огин палат.

Последната строфа пее за живиот оган на сенародната револуција и вечниот оптимист Рацин и во оваа своја песна ги искажува својата длабока верба во човекот и победата, праведноста и вистината и оти само со нив утре ќе се мерат човекот и животот.

Патот на револуционерот Бано кому и му е посветена песната „Татунчо“ пее за работникот и неговото прераснување во револуционер, борец за народни права и слобода. Подвизите на познатиот ајдутски војвода кои се испиративен нруток на песната, ја добиваат својата универзална димензија, гд затоа велиме дека Бано за нас е комита, аргат, работник, борец. Тоа е човекот кој сопствениот живот свесно и од највисоки побуди го положува во темелите на татковината и не жали за тоа. Тоа е македонскиот патриот, Бано е легенда и стварност, та оттука Рациновата песна претставува „синтетизирана исповед на најпотресното, но и на најубавото во летописот на една тешка народна историја“, ќе запише Димитар Митрев. И во оваа песна можеме да ја проследиме авторовата идентификација со судбината и вистината на јунаците за кој тој пее. Смртта има свои значења и достоинства, таа претставува последна животна битка и ја има својата смисла и трајност, сопствената вредност ако е положена во темелите за општонародното дело.

Ако куќа не направив
со високи шимшир порти,
куќа цел свет братски ми е
братски срце што отвора,
срце - куќа најширока.

Ако жена не донесов
ѓул трендафил во одаја
верна, добра млада љуба –
не ме к’лни, не ме жали;
во борбата другарката
с’лнце сјае, слнце трепти!

Ако млади си години
по друмишта, по патишта
в младост горка распосејав –
погледни ми право в очи:
ти ли беше што пееше
„Ајдутин мајка не рани. . .“

И ако не умрам дома
туку кај што стии пиштат
в борба искри кај што л’штат –
блазе, речи на душата –
има зошто душа да е!

Чудесно е преплетувањето на животните и творечки врвици на Рацин. Тие се едно неделиво единство. Човекот во творецот и обратно, творецот во човекот. Тоа го потврдува и примерот на „Татунчо“, а го потврдуваме и ние со мислите на Радомир Ивановиќ, „Рацин е свесен колку се важни условите во кои создава литературниот творец. Писателот, според негово мислење, мора да ги преодолее сите неповолни околности за да биде достоен на книжевното наследство на кое му припаѓа и за да биде и самиот патоказ на идниот развој. Во тоа Рацин е дециден. Тој е приврзаник на виталистичката поетика во животот и во литературата, со искрен оптимизам кој ја сочинува главната карактеристика на неговото физичко и интелектуално битие. Тоа значи дека писателот мора да има доволно граѓанска и творечка храброст за да му се спротивстави на сè она што води кон дехуманизација или оспорување на достоинството на уметноста“.¹⁴

Циклуслот „На Струга дуќан да имам“ го составуваат седум пеења. Основниот мотив е извлечен од животот и работата на струшките мајстори. Капиталистичкото фабричко производство се јаува како опасна конкуренција на старите ракотворни занаети. Не можејќи да ја издржат таа конкуренција, реално следува нивното пропаѓање. Така добрите и стари занаети изумираат и сè повеќе стануваат минато. Оттука е и извориштето на поетовиот елегичен копнеж, кој толку спонтано и со љубов пее за времињата кои некогаш биле живот. Тое е и поетовата лична драма доживеана уште во годините на детството и во судбината на родниот град. Изумрело старото еснафско време, та толку жалосни и поразителни се сликите на старите мајстори, па во таа нивна древност болката одекнува уште посилно од сознанието како тие никогаш и да не биле. Тековите на животот се немилосрдни, сè што било и поминало, а останува тагата и болката вечно да длабат во никогаш неизлечивите рани. Доминацијата на тоа елегично расположение е карактеристично во првите четири пеења, наспрема новата реалност кога трагедијата на занаетите и мајсторите се издигнува во чин на револт и борба, за кои се пее во трите последни пеења. Револуционерната традиција на која што се повикува поетот и со која што го завршува циклусот, е остварена низ симболично интонирана алузија: „Донеси да ја коваме / на Крали Марка сабјата!“ Неуништива е визијата на борбата и слободата.

Стихозбирката „Бели мугри“ завршува со песната „Копачите“, која се смета за негов врвен уметнички дострел, најдостоен презент на целокупната Рацинова социјално-револуционерна поезија. Во неа до полн израз доаѓаат мислата и идеите на комунистичкиот деец кој се формирал и градел врз марксистички позиции и во духот на социјалистичкиот интернационализам. Песната започнува со муграта, со раѓање на новиот ден, симбол на новиот живот и иднина на пролетаријатот. Неговата симболика е длабока и осмислена. „Се кати ноќта црна“ асоција на ропството и неговото исчезнување, „Се рути карпа - мрак“ е пропаѓањето на стариот н гнил општествен капиталистички поредок, „И петли в село пеат“ се гласовите на народниот бунт и револуцијата во која што со многу жртви и крв ќе се плати слободата „над карпа в крв се мие“ и како круна на сите патила ќе светне новиот ден на слободата. Ги повикува поетот морните копачи и копачки да станат и да појдат „по патиштата стрмни, / по полињата рамни, / у вивналиов ден - / да тргнеме и ние / страдалници од век“. И ги потсетува на традијата, на револуционерната мисла и акција, на сонцељубивите и слободољубиви сннови, од дедо Богомила, до вивналиот ден денешен. Стиховите на песната прават една хомогена и слоевита целост за слободата како род и плод на револуционерната борба. Високо се издигнува сознанието дека луѓето од целиот свет само здружени и заеднички ќе го урнат стариот и ќе создадат нов свет на братство и единство, свет на меѓународниот пролетаријат и на сите демократски сили. Токму во оваа песна најизразито доаѓа Рациновата мисла и визија за одењето по новите патишта на историската перспектива, и претставува вреден аргумент за идејниот растеж на македонскиот човек меѓу двете светски војни, кој ќе стане локомотива на сопствениот историски развиток и ќе побара место за сонце под капата на светот. Тоа се здружените и осознаени работници, аргати, селани и нивната непоколеблива верба во праведноста на борбата и во перспективите на иднината. И така низ работа и труд, низ сопствена борба и жртви, одѕвонуваат стиховите како мисла и акција на меѓународниот пролетаријат:

Та не сме саде ние
та не сме саде тука -
ние сме по цел свет
безбројни
милиони,
на трудот
црн-
народ!

Се раѓаат новиот човек и новиот живот. Светот ја има својата иднина и перспектива. Тоа се идеите на кои целосно и непожртвувано им се посвети и согоре севкупното човечко, револуционерно и творечко битие на големиот македонски син Кочо Рацин.

Постојат Рацинови стихови пишувани пред и после појавувањето на „Бели мугри“, кои ја градат целовитоста на неговиот поетски опус. Но, тоа секако не е се што останало од перото на поетот. „Ние сметавме дека таа бројка треба да се сведе на дваесет наслови, иако сме свесни дека тој број е доста поголем, но, поради причини кои беа наведувани - одреден број на Рацинови песни не ни беше достапен (овдека мислиме на некои варијанти и на помал број препеви“ (Гане Тодоровски, Кочо Солев Рацин, Избрани дела, поезија, изд. Наша книга, Скопје, 1987, стр. 313). Ние се служиме со досега најцелосниот увид на Рациновата поезија, даден во оваа книга стр. 152-176. Во неа се застапени дваесет наслови кои досега не се влезени во составот на претходно претставените авторови поетски целини, и тоа седумнаесет македонски и три песни пишувани на српски јазик. Мотивите и темите ја следат целината изразена и во досега разгледуваната поезија, а некои наслови од нив како „До еден работник“, „Сказна“, „Испанска балада“ и „Сандански“ ќе бидат оценети како текстови кои се блиски до рамништето демонстрирано во „Бели мугри“. Песната „Да бидеш човек“ пее за работникот и неговото макотрпно бреме во кое „Да си ги продадеш крвта, мускулите и умот / И да живееш – со животот на добиток“, и пак да бидеш човек, да имаш топла крв, да мислиш со ум и создаваш со рака. И да си ништо и да немаш ништо. Човекот покрај челичната машина сонува за својата иднина и се надева, и знае и верува во вистината оти сам ќе треба да ја создаде сопствената среќа. Да се плукне на таквиот живот и  „Од  стихијата на зелениот Јад“ да се излезе на правиот и единствен пат до човекувањето. Истиот мотив варира и во песната „До еден работник“. Работникот кој целиот свој живот и ден и ноќ го минува во работа за среќата и благосостојбата на други. Истите мисли и пораки, стихови, и идентичниот крај: „О, братко! Плукни на таков живот! / Со браќата твои, со маката ваша, / сронете го овој свет / и нов направете -/братски!“ Кон оваа група песни ги вклучуваме и двете пеења на „Песна за каранфилот“, две обраќања до другарот, првата песна и до другарката, втора песна, потсетувајќи се на минатите времиња, на младоста, убавината и љубовта, но и на реалноста што треба да се победи и да се дојде до новото. Првата песна завршува со:

И ти се чини чудна и немила мојата ведрина
И те боли нешто длабоко до дното.
Не знаеш, Стефане, дека цветчето наше не венее
И дека во мракот гори и сјае.

Понудениот каранфил до девојката е знак на судбината, но тој е знак и на иднината, на човекувањето:

Судбината моја е судбина на милиони
Во светот, драга, не сум сам.
Го носам, го носам во своето мало срце
Нивниот голем сон!

Сонот на меѓународниот пролетаријат, што толку идентично, по истите мотиви и теми, истиот прозаичен запис, меланхолија и верба во иднинското, тие соништа на црнотрудовиот работник кој како Рацин, на своите плешки ги носеше и неговиот сограѓанин и современик, брат по револуционерната определба и по перо Ганчо Хаџи Панзов. Тие соништа ги сонува и тој, далеку од родната грутка, во Париз и на француски јазик. Споредбата меѓу овие Рацинови песни и песните на Хаџи Панзов „Бал на вентилаторите...“, „Сирени“, „Алказар“, „Поема за родниот град“ и „Детството на еден град“ јасно ќе ја одбележи идентичноста на поетските идеи и резултати.

Комунистот и поет Ганчо Хаџи Панзов ќе се најде во првите редови на интернационалните бригади во Шпанската граѓанска војна, каде што ќе загине на 21 ноември 1936 година. На шестмесечниот помен во родната куќа на Ганчо ќе се соберат неговите другари и почитувачи, па тогаш Рацин за првпат ќе ја прочита својата „Испанска балада“ посветена на трагичната смрт на саканиот другар. За моќта на Рациновата мисла и акција зборува податокот дека овој собир прераснал во уште еден отворен и гласен бунт против тиранијата, на што веднаш реагирала полицијата, та го прекинала поменот, и ги однела присутните на сослушување. А малку познатата Рацинова „Испанска балада“ останала аргумент за неговиот брат по перо и по идејата за меѓународниот пролетаријат како сила што ќе го гради новиот и среќен свет, во чии темели и двајцата ги положија сопствените животи.

Поемата „Сандански“ ги опејува славните илинденски денови, големата епопеја на македонскиот народ низ ликот на нејзиниот син Јане Сандански. Враќањето кон револуционерните традиции значи враќање на вербата и довербата во борбата и сопствените сили кои неа ќе ја изведат на сопствени плешки и со сопствени жртви. Кон темата на аргатите по тутуновите полиња поетот навраќа во стиховите на „Тутунови берачи“ и таа претставува една варијанта на „Тутуноберачите“ од „Бели мугри“. Понародувањето на еден уметнички текст и неговата интерпретација како творба на анонимниот народен творец, го посведучува Рациновата песна „Не ли бевме...“ Работниот човек, неговата беспоштедна експлоатација и макотрпен живот се теми и во „Сказна“, „Монополци“ или пак единството на внатрешните душевни немири со пејсажите во „Сино, сино, сино...“, „Ширно расплиснати води...“, „Темно горе... “и неколку минијатури без наслов.

Човековото дело е единствена мерка за трајноста и вредноста на човековиот живот и дејствување. Живот единствен и неповторлив за човекување, и можноста во него да се создаде и остави дело за векување. Личност и дело кои со своите стојности ќе ги изразуваат стремежите на својот народ, ќе допираат и како светлина ќе зрачат од свеста на сопствениот народ. Изразувајќи ги сите радости и таги, копнежи и идеали, ќе се издигнат до легендата за да бидат наша врска со минатото и иднината. За еден таков живот основоположникот на современата македонска литература Кочо Рацин возврати со живот. Во него се вгради несебично и полнокрвно, испишувајќи ги така првите нови страници во нашата сегашност. Со секое навраќање кон личноста и делото на Рацин, во нас одѕвонуваат нови возбуди, се раѓаат трепетно силно светнати денови за опстојување и човекување. И сето тоа не доаѓа само како израз на едно преломно и пресудно време, какво што беше времето на напатениот македонски народ меѓу двете светски војни и годините на Народната револуција. Туку и повеќе од тоа - Рациновата поетска реч е песната која со најсветли и најкрупни букви ја испишува секој народ; поетот се изедначува и препознава со судбата на народот, како што исто така народот се изедначува и препознава во својот поет. Во тој длабок глас што извира од неговата душа, се радува и тагува со него, допира до најинтимните и најскриени делови од „срцето ширум широко“, е негова свест и високо кренато знаме на слободата, оттука Рацин и неговата песна се извишуваат до легенда. Но, тие истовремено остануваат како најсакан и топол збор во нашето срце, единствен и човечен, да нè   бодрат и водат наз сите ништожности, минливости и апсурди на егзистенцијата, до светлите патишта на опстојувањето и човекувањето.

Рацин се јави како живо сонце во длабокиот мрак. Едноставно и топло ги осветли сите наши идеали и стремежи. Се отвори широкиот пат од мракот кон бесконечноста на светлината, целиот свет да го збере во себе. Неговите „Бели мугри“ ја исполнија севкупноста на една историска неопходност. Проговорија за темите кои беа релавантни на македонската стварност, и проговорија на јазикот со кој се раѓаме, најинтимно размислуваме и чувствуваме, и со него се изразуваме. „Мајчиниот јазик е јазик на детството, првиот говор на душата, богатството на првите авантури, пронајдоци и откритија; вечно се надоврзуваш на своето детство ако зборуваш на мајчиниот јазик“, пишува Карел Чапек. И додава дека „Јазикот е вистинската поврзаност на народот... Јазикот е единствен автентичен израз на душата на народот“. Во оваа прилика се потсетуваме и на мислите на Томас Елиот: „На еден народ може да му се одземе неговиот јазик, може да се потисне тој јазик и во училиште да се наметне друг; но додека не го научите тој народ да чувствува на новиот јазик, стариот не сте го искорениле и тој одново ќе се појави во поезијата која е тркало на чувствата... Ниедна уметност не е поупорно национална од поезијата“. Овие мисли не допреа до нас случајно и инцидентно. Колку тие се потврда на древната вистина оти јазикот на еден народ е неговиот основен и најпрепознатлив знак и обележје, во исто време тие мисли суштински нè доближија до уште една вистина: да се препознаеме и откриеме себеси во светот, како што и тој, светот, ќе се препознае и открие себеси во нас. Оттука Рациновите стихови се преведуваат и се блиски со своите тајни знаци на италијански, англиски, француски, унгарски, германски, романски, пшански, руски, турски и на бројните јазици на кои досега се приопштени, станувајќи така сопственост на светот. Зашто Рациновиот глас е глас на еден народ, својот народ, глас што ги поврзува сегашноста со минатото и иднината, глас на трајните и неуништиви човечки стојности и идеали.

Поезијата е живот. Не е тоа ниту мудрост, ниту фраза, не е тоа одредница и филозофија, туку таа мисла сама по себе ни ја наметна животната и творечка личност на Кочо Рацин. Тука ја гледаме неговата огромна моќ и нашата огромна љубов кон него. Зашто не сме рекле ништо, ако кажеме оти е Рацин родоначалник на современата македонска литература, дека неговите „Бели мугри“ отворија нови страници на националниот интегритет, револуционерната акција потврди доследен и непоколеблив борец. Сето тоа го добива своето значење и место токму во моќта што „поезијата е живот“ и таа извира од нашата свест како потреба и неопходност, а не како парола, убава мисла или метафора. Зашто Рацин за живот даде живот, ја повторуваме оваа веќе одамна изречена мисла, не само како потреба и вистина за неминовноста на човекот и делото, туку уште повеќе со неа да се препознаваме во нашите претходници, како што и идните генерации ќе се идентификуваат со нас. Со галеријата светли ликови, истакнати синови на нашиот народ: Гоце, Даме, Питу, Главинов и Чуповски, Миладиновци, Цепенков и Прличев, Рацин и Неделковски и уште колку ли не личности и дела без кои историјата на светот би била посиромашна и побеззначна. Ако секоја средба со мислата на Рацин е возбудлива, таа уште повеќе остава било каков простор и можност за една монолитна личност и за нејзиното грандиозно дело. Но, што да се каже, а да не се повтори нешто од сè она што порано некој и некаде го рекол за нашиот Рацин. Свесни притоа дека било што да кажеме и било колку да кажеме, личноста и делото на Кочо Рацин остануваат едно вечно поле на нови истражувања, погледи и согледби. Овие редови не се наш формален однос кон Рациновото дело и кон неговиот животен и револуционерен пат, зашто свесни сме дека за него многу се пишувало и рекло, но вистина е дека уште толкупати повеќе останува наша обврска за него допрва да се кажуваат со потребната дистанца нови вистини, податоци и аргументи. Ако Рацин за животот на поезијата и воопшто на литературата даде живот, недвосмислено неговата личност и дело остануваат неисцрпни и секогаш зрачат со нови светлини и стојности како животот.

¹ Блаже Конески: Рацин и константите на нашата културна традиција, Осми Рацинови средби, Развојните процеси во современата македонска литература, Титов Велес, 1971, стр. 25-26.

² Гане Тодоровски: Предизвикот на Рацин, Кочо Солев Рацин: Избрани дела, Поезија, изд. Наша книга, Скопје, 1987, стр. 299.

³ Д-р Блаже Ристовски: Кочо Рацин, историско-литературни истражувања, изд. Македонска книга, Скопје, 1983.

⁴ Исто, стр. 219.

⁵ Атанас Вангелов: Литературни студии, изд. Мисла, Скопје, 1981,

стр. 67.

⁶ Исто, стр. 71.

⁷ Александар Спасов: Кочо Рацин - стихови и проза, изд. Култура, Скопје, 1954, стр. 308.

⁸ Д-р Томислав Тодоровски: Животниот и творечкиот пат на Кочо Рацин (1908-1943), Кочо Рацин: Избор, изд. Мисла, Скопје, 1987, стр. 15.

⁹ Антон Попов: Од „Бура над родината“ до „Чудна е Македонија“, Современост, Скопје, год. XXIV, јануари-февруари, бр. 1-2, 1984, стр. 11.

¹⁰ Гане Тодоровски: Антон Попов за Рациновите „Бели мугри“, Современост, Скопје, год. XXIV, јануари-февруари, бр. 1-2, 1984, стр. 10.

¹¹ А. Попов, стр. 11.

¹² Душко Наневски: Поетот Рацин, монографија, изд. НИО „Студентски збор“, Скопје, 1983, стр. 84.

¹³ Проф. д-р Душко Недељковиќ: Коста Рацин, поет на револуцијата,

изд. Македонска книга, Скопје, 1973, стр. 32.

¹⁴ Радомир Ивановиќ: Поетиката на Коста Рацин, изд. Македонска ревија, Скопје, 1979, стр. 72.

(Од книгата „Низ книжевниот континуитет“, Македонска книга, Скопје, 1996 стр 7-37)