Васил Тоциновски

Расказите на Антон Панов

Антон Панов претставува бележито и значајно име во редовите на основоположниците на македонската драмска литература. Покрај Војдан Чернодрински, Никола Киров Мајски, Ристо Крле и Васил Иљоски, неговото име и дело ги испишуваат најсветлите страници на македонската драма и театар, традиција, идентитет и непокор. Панов спаѓа меѓу оние ретки литературни творци кои со едно од своите први дела успеваат да се искачат на најгорните скали на признанието и успехот, но кои токму поради ова ја доживуваат не најрадосната судбина, сè што ќе напишат подоцна да остане во сенката токму на едно вакво нивно дело. Ваквата изречена оценка на македонската литературна наука се базира на огромниот успех што драмата „Печалбари“ ја доживеа уште во 1936 година, и потоа со тој аршин да се мери и вреднува, да се поттурнува и потценува сè она што ќе го создаде Панов. И сосема неправично подведено под успехот на „Печалбари“ остана заборавено и навреднувано целокупното богато и разновидно творештво на Антон Панов. Авторот чиј придонес во раѓањето и развивањето на новата македонска литература и реална присутност, и неговото име меѓу градителите на тој жив и траен пишан збор има свое место, како што укажува во својот есеј „Развитокот и значењето на една нова наша книжевност“ неговиот современик и другар, основоположникот на современата македонска литература Кочо Рацин. Временската дистанца секако ќе го стори своето и можеби ќе ги исправи неправдите врз личноста и делото на овој автор кои се веќе вредносна и значенска составка на нашето опстојување. За нив студиозна и сеопфатна магистратура одбрани младиот научен работник Јованка Стојановска,¹ и да се надеваме и да веруваме оти не ќе ни требат исто толку многу години неговото дело да го има севкупното и валоризирано претставување.

Првите литературни обиди ќе ги направи како гимназијалец. Околу 1925 година имал петнаесетина лирски песни прилично блиски до поезијата на Рабиндранат Тагоре. По првата творечка љубов поезијата, поточно во 1928 година ќе го напише и ќе го објави во весникот „Правда“ својот прв расказ „Роденденот на Серјожа Јегоркин“. Да ја прфатиме оценката оти „Тоа пак што Панов не продолжил да пишува поезија, а посебно на македонски јазик, многу полесно е сфатливо бидејќи е во сооднос и со многу други слични зафати на овој наш автор кој често многу брзо се одушевуваше, но не успеваше до крај да ги реализира своите замисли“.² Наспрема неа исто толку прифатлива е и оценката за прозните зафати: „Нешто поинаку стојат работите со раскажувачките обиди на Антон Панов, кои датираат од периодот меѓу 1928 и 1938 година: тука веќе може да стане збор за еден вид поконтинуирано прозно творење, што го карактеризира настојувањето најпосле да се излезе од темнината на анонимноста, што меѓу другото значи дека и на самиот автор му била (или би можела да му биде) позната вредноста на напишаното, како и благородноста на социјално-сатиричните агенси во неговиот раскажувачки третман и збор“.³ Во заоставштината на авторот се наоѓа и збирката раскази „Беда во колибата“. Авторитетниот проследувач и толкувач иа македонската драма и театар Александар Алексиев, ќе ги даде драгоцените податоци оти „Во 1959 година Панов направи избор од своите постари текстови предлагајќи ги за печатење под наслов „Мисли и размислувања“. Тогаш тој предложи и збирка раскази под наслов „Беда во колибата“ во која ги собра сите дотогашни свои прозни творби, вклучувајќи ја и првата глава од незавршениот роман „Живи гробови“. Меѓутоа до печатењето на овие книги не дојде. Но иако тие немаат некои поизразити уметнички вредности, иако се работи за „најобичен показ на становиштето на Панов за нешта што се одамна решени и во естетиката и во критиката и во политиката и во животот“, така барем Димитар Митрев ги оцени овие книги, сепак тие претставуваат многу интересен материјал за да може да се сфатат преокупациите на Панов и безмалку трагичката ситуација во која се најде авторот на „Печалбари“, издвојувајќи се од своето време, живеејќи во сенката на некогашната слава“.⁴ И за нас збирката раскази претставува интересен и вредносен материјал, творечки чин со тендеција како што запиша Миодраг Друговац „за еден вид поконтинуирано прозно творење“ и како настојување „најпосле да се излезе од темнината на анонимноста“. По темите и мотивите, и по своите уметничко-естетски вредности расказите на Панов ја дополнуваат и прошируваат сликата на македонскиот расказ во периодот меѓу двете светски војни, пишуван и објавуван од Кочо Рацин, Ангелко Крстиќ, Кире Димов-Мал Кире и други.

Машинописот на збирката раскази „Беда во колибата“,⁵ има вкупно 63 страници. Нејзината содржина ја составуваат расказите: „Беда во колибата“, стр, 2-5, „Тинка“, стр. 6-9, „Чапа“, стр. 9-21, неколку фрагменти од незавршениот роман „Живи гробови“, стр. 22-33, и именуваните „Сатирични раскази“, стр. 34 со насловите: „Родениот ден на Серјожа Јегоркин“, стр. 35-37, „Свети Сава V степен“, стр. 38-39, „Го сврбиле болвите“, стр. 40-42 и „Белушки“, стр. 43-49. Во составот на збирката влегува и балетското сценарио „Заробеници на езерото“ кои ги исполнуваат последните четириесет страници од ракописот, од 56-тата до 63-тата страница. Авторот повеќепати навратувал на своите прозни обиди, ги преработувал и дотерувал, правел повеќе варијанти, ги преведувал на српскохрватски и бугарски јазик. Сочувани се три примероци на збирката на српскохрваски јазик, и тоа е резултат на Панов за време десетгодишното живеење и престој во Војводина, од 1948 до 1958 година, да ја објави таму, но по многу недоразбирања со литературните и културни кругови во Нови Сад, во 1958 година одново се враќа во Скопје. Целиот тој материјал создаван во тек на повеќе децении претставува драгоцен и вредносен извор не само за самиот автор, ами и пошироко за минатото на македонската литература. Во разгледувањето на расказите пријдуваме според редоследот што го направил самиот автор, компонирајќи една тематски и естетски хомогена целост, а педантниот раскажувач ги оставил точните податоци за нивното настанување, така што верно може да се следи и неговиот творечки развиток, интереси и резултати.

Збирката започнува со истоимениот расказ „Беда во колибата“, опфаќа неполни три странички, тоа е обемот на поголемиот дел раскази на Панов, а на последната страница запишани се податоците оти е создаден во Дојран во текот на 1938 година. Не случајно збирката започнува со него, нагласено и се чини најилустративно откривајќи го социјалниот ангажман на својот автор. Децитно Миодраг Друговац ќе забележи оти тоа се раскази „социјално поентирани и ангажирани, при што со право се доведуваат во врска со тогашната т.н. социјална литература - едно литературно движење на кое, меѓу другите, во тоа време му припаѓаат и Кочо Рацин, Аугуст Цесарец, Јован Поповиќ, Отокар Кершовани, Чедомир Миндеровиќ и др.“ ⁶ Значи станува збор за еден ангажиран автор, кој и повеќе до тоа честопати литературата ќе ја подреди на повисоките општествени цели, а не на уметничко-естетските норми на книжевното творештво. Токму низ таквите тенденции не ретко авторот се жртвува себеси и своето дело, и не ги постигнува вистинските резултати до кои секако можел и морал да дојде. „Беда во колибата“ е приказна за сиромавиот Јордан Ковачот и за неговото многучлено семејство. Таа е топло и непосредно раскажана низ три кратки делови кои се испреплетуваат во една организирана и завршена целина.

Еден ден малиот Петруш дотрчува кај баба Велика и ја повикува брзо да дојде кај нив дома, секој миг треба да се породи неговата мајка. Баба Велика, народната бабица која што им помага на сите и точно знае која кога треба да донесе на свет нова душичка, брзо доаѓа во колибата и на свет е веќе донесено новото бебе на Ковачот. Златниот конец со кој е врзан попукот на новороденчето, за неа е лош знак, па заминувајќи си порачува оти секогаш можат да ја извикаат ако затреба за зло. Во втората слика го следиме уморениот и гладен домаќин како се враќа од работа, а околу него потрчува малиот Петруш и му ја соопштува новоста. Столчен од сознанието дека во ваква прилика се дава паричка за убавата и радосна вест, наместо да се радува, тој тагува и болката сè повеќе го разјадува. Во ушите како најтешки комбани одѕвонуваат повици: „Татко си! Дај ни да јадеме! Татко си! Зима иде, боси сме!..“ Во бедната, темна и студена колиба место радост и среќа, го следат и демнат мрачни и изгладнети очни длапки. „Јордан се бранеше од тие погледи, од тие протести. Си го прекри со раце лицето си. Но детскиот крик му напомнуваше оти се тие тука, оти тука ќе останат и ќе пребиваат секоа ноќ! Дури оти и през денот ќе му напомнуваат за себе... Спушти си ги рацете и со страв отвори очи. На треперливата светлина од зејтинското кандилце очните празнотини скокаат по собата, а новороденчето ги предводи. И тој протегнува раце да го улови детето, кое крештејќи го водеше тоа чудно оро, оро на побуна на гладни. Протегнува тој беспомоќно раце спрема голуждравото бебенце, бебето лета во воздухот и не може да се улови. Од бебето се влече попуковата врвца, заврзана со свилен конец. Одвај тоа успеа да ја дофати врвцата. Држејќи се за неа, тој трчаше во круг наоколу по детето, притоа се посилно стегајќи го копринениот јазел. Последен крик му ги заглуши ушите. Тој падна целиот испотен. Кандилцето се изгаси“. Агонијата на сиромавиот ја надополнува темната и мрачна ноќ во која се разлеваат крикови на шакали, се одгласуваат лавежите на кучињата, мртва штама ја покрива душата и свеста, совеста се губи во кошмарниот сон.

И завршната, трета слика на расказот се раѓа заедно со раѓањето на нивот ден. Рано пред зори кутриот Јордан носејќи под мишки поголема заврска од ветва черга, брза кон гробиштата, а околу него како верно кученце потскокнува босоногиот Петруш. Во мрачната и гладна ноќ тој му ја пресекол врвцата од папукот на новороденото синче, на вчерашната рожба, на нова радост на светлината од денот. Остварено е претскажувањето на баба Велика, реалност е кошмарот на сиромавиот Јордан Ковачот, а еден малечок човечки здив е уништен на самиот почеток. На родителот му останува утехата, ако тоа воопшто може да биде утеха: „ - Од милиот гладни помалку една... измакна Јордан одломка од мислата, која му се рефлексивно во потсвеста вртеше...“ На Мал простор, но со неограничен простор на значење за мислата, авторот создава краток расказ кој е мошне сугестивен во своите пораки и идеи, ликови кои со еден замав се тешени како карактери и вешто го води дијалогот како релавант потоа и во неговото драмско творештво.

Вториот расказ на збирката носи наслов „Тинка“ и податоците оти е пишуван во Белград во 1930 година. И тој и припаѓа на тогашната напредна социјална литература. На вечерната седенка меѓу студентите-војници Владимир Галан ја раскажува својата приказна. Патувајќи за дома, копнеејќи по топлото домашно огниште, сонувајќи за убавините на езерото и животот минат покрај него, во долгото патување по возот ќе се сретне со нежното и бледо девојче Тинка. Понирајќи во битот на македонската жена, авторот ја предава низ една реченица нејзината исконска постојаност и препознатливост: „Си спомнувам за нејзините раце како сега да беа отсечени од фреските на старите македонски мајстори“. А во нејзиниот поглед младиот човек ја препознава и открива питомината на југот. Се раѓа една нова љубов, страствено жестоко се раѓа и во истиот миг умира. Во мигот кога Тинка исплукува крв, исплукуваќји ја сиромаштијата и безиднинското значење на сиромавиот, меѓу нив се отвора длабока јазбина, темна и непремостива. Другарите го обвинуваат како стар егоист, ја искористел девојката и веднаш потоа ја фрлил како најнечиста крпа. Поетските пасажи од првиот расказ низ ноќниот кошмар на Јордан Ковачот, во овој расказ уште повеќе се доразвиваат низ метафорите на ноемвриската љубов, на есента како доба на смрт и замирање, како крај и несреќа, ноември поплукан со крв од душата и свеста човечка на сопствената немоќ и несреќа. Тинка ќе го пречека своето момче на факултетот во Белград и ќе ја остави пораката оти вечер ќе го чека на истото место. Да се видат, да се почитуваат и сакаат, да заврзат свој живот. Но, тој никогаш не отишол на таа средба. „Беда во колибата“ и „Тинка“ претставуваат успешни раскази и чинам оти тие и денес со својата актуелност топлина и пораки за хуманото, универзалното и човечното го заслужуваат нашето внимание и респект.

„Чапа“ е најобемниот расказ на Антон Панов, напишан по ослободувањето во 1946 година. Неговиот јунак Киро е чуден рибар, со прекар Чапа, и како сите рибари кои го минуваат времето в кафеана, тој е постојано со книгата в раце. Чуден и необичен, но добар човек и другар. Ги сака луѓето, и тие него го сакаат и почитуваат. Роден крај езерото, го прошетал белиот свет и видел многу земји и многу нешта научил, та неговите другари рибари со љубов и внимание се собирале околу него и ги слушале неговите раскажувања. „Животот без радост не е живот“, вели тој и постојано е во потрага по радоста и вистината. А тие се своина на поубавиот слободен и човечен живот, до кој треба да се дојде со борба против богаташите и со уривање на нивниот свет и ред. „Само во слободниот и доброволниот труд луѓето можат да најдат вистинска радост и оправдание за живот и да се викаат човеци!...“ Рибарите приквечер собрани околу него со внимание го впиваат секој збор на младиот и непокорен рибар, свој другар и собрат по мака и по соништата за посреќна и порадосна иднина за човекот работник. А тој гласно говори оти е тешко и опасно да се биде човек. „Борбата за хлеб ќе се претвори во творешка радост, во песна на трудот, на општиот непринуден труд“. Токму ваквите делови од оваа би рекле новела која што опфаќа поголем временски простор, низа од настани и галерија на ликови, ги ништат книжевните вредности на творечкиот чин. Со право Александар Алексиев ќе ја остави валидната констатација оти: „Типичен пример за буквалното сфаќање на одредувањето дека уметноста треба да се стави во служба на повисоките општествени цели е расказот „Чапа“. Тоа требало да биде расказ за животот на дојранските рибари и кој по својата замисла не бил далеку од можноста да стане мошне интересно сведоштво за еден живописен крај и за неговите жители кои што соочени со суровоста на секојдневното егзистирање се слепи за убавината што ги опкружува. Но наместо да се задржи на една ваква поопшта и потрајна тема, наместо што позадлабочено да се нурне во самиот живот, Панов сосема непотребно тежиштето на овој расказ го фрлил врз евтиното социологизирање, така што непоправливо ја избанализирал и пораката и уметничкиот домет на ова свое мошне значајно дело“.⁷ Со право стои забелешката оти уметничко естетскиот резултат е жртвуван во авторовата цел како цел сама за себе литературата да се сфаќа и толкува во функција на општествените идеали, а не на идеалите на уметноста. Неприметен од никого, до рибарите се приближува чорбаџијата Гиго и потоа отворено му вели на Чапа оти сè што зборува со лаги и клевети. Борбата и новиот живот се ветер работа. Така се заврзува расправија меѓу чорбаџијата и рибарите, кој дури и ќе биде предизвикан да му се нафрли со сила. Не сакајќи да чуе за нивните барања, за подобри услови за работа и поголеми надници, ја напуштаат работата и си заминуваат. Гиго прави сметки како ќе ангажира нови работници, помалку ќе ги плати, та уште одозгора и ќе заработи. Но новите работници се невешти и неискусни рибари, уловот е толку мал, што од сите страни му протестираат, ургираат и бараат да ги откажат договорите за соработка. Стопанот се уверува во древната вистина оти домашниот есап не и ист со оној од пазарот. Наместо радост и печалба, го исполнуваат грижи и финансиска загуба.

Рибарите во време на тешка економска криза и безработица остануваат едноставно на улица. Но, ќе победат ако издржат докрај, ако останат сложни и единствени. Во тивките крајезерски вечери Чапа им зборува: „Ќе може, ако сме свесни и сложни, ако сме едно. Видиш, борбата за подобрување на животот и не е главна. Борбата за која што јас ти зборам, за таа борба ќе треба сите работнички раце да се слијат во една, да мислиме како еден и да бидеме готови и со оружје во рака да ја земеме власта во свои раце и да создадеме наша, нова власт, власта на широките работни маси. Само така ќе ги победиме чорбаџиите, сите чорбаџии!...“ Една вечер во разговорите им се придружува газда Гиго и тој се согласува да ги прими одново на работа и да исполнува дел од нивните услови и барања. Наспрема непотребната иделогизација, последните импресивни слики од расказот ги испишуваат вистинските страници на оваа проза. Рибарите се сред езерото, со мрежите и чуновите, и силно одекнува нивната громка песна: „...На сонцето деца сме ние/ и немаме страв пред бура -/ еј, немаме страв!...“ Веродостојните исечоци од голата егзистенција низ мноштво симболи и метафори јасно го најавуваат новото време на работникот, уривањето на стариот и гнил општествен поредок, на експлоатацијата и понижувањата. Песната на рибарите е само оној буревесник пред ноќта кога над езерото ќе се дигне силна бура, како вулкан, како оркан. Невремето трае цела ноќ. Во водите на езерото паѓа најдобриот другар на Чапа, рибарот Суљук. Недвоумејќи се тој скокнува во високите бранови кои застрашувачки бучат како да ќе го урнат светот, за да го спаси стариот и верен другар. Долгата ноќ ја симболизира долгата и тешка борба на работникот со господарите, ноќта време на неизвесност, страв и убивања, на смрт и трагедии. Со раѓањето на новиот ден, невремето стивнува, сè се стишува и како ништо да не било. Со новиот ден на светлината и радоста се раѓа и новиот живот. На брегот од езерото се јавува Чапа носејќи го во своите раце мртвиот другар, првата жртва на битката за ново време. Рибарите одново ја започнуваат својата песна оти се деца на сонцето, а жените го оплакуваат стариот рибар и ја кажуваат олеснителната околност оти добро што нема дом и семејство, та нема кој да го жали и плаче, ама нема и кого да зацрни. Во преломната ноќ чорбаџијата останал без својот грип, станал сиромав, па доаѓа меѓу рибарите и велејќи оти сега се рамни, бара да биде примен во нивните редови. Еднакви во сиромаштијата, но и во човечното, „Остануваме верни и поврзани на живот и смрт. Животот не поврзува...“ се зборовите на Чапа кои како последна мисла и порака остануваат и го завршуваат расказот.

По темата и мотивите, ликовите на железни карактери, употребените симболи и метафори, овој расказ на Панов јасно упатува на очигледното влијание и користење на искуствата од секако неговата омилена лектира низ прозата на Максим Горки. Озаглавени како „Сатирични раскази“ во збирката се застапени четири наслови. Во нив не само што се проширува и збогатува творечкиот интерес на Панов кон хуморот и сатирата, но, сметаме оти овие мали, минијатурни раскази претставуваат вистински литературни резултати. Тие не се само достоинства на својот автор, туку и на македонскиот расказ воопшто. Вака ги оценуваме пред сè двата први наслови. „Родениот ден на Серјожа Јегоркин“ е првиот прозен обид на Панов, напишан во Белград во 1928 година. Педантниот писател оставил податоци оти нешто подоцна и ќе го објави во весникот „Правда“.⁸ Тоа е една мошне топла и сугестивна приказна, многуслоевита и многузначна за рускиот емигрант Владимир Димитрич Јегоркин. Веќе многу години со жена му Вера Григоровна и петнаесетгодишниот син Серјожа живеат во Белград. Се наближува роденденот на синот единец, а Јегоркин веќе десет ноќи не може да спие, никако да склопи око. Живее и му се радува на својот план. Со нив е неговата мајка Матрјона, и во нејзината присутност постојано се повторуваат мислите оти „Кога ќе останеш без татковина и без спомени за неа“, животот станува една голема и недоодна пустина. Така во занес соопштува оти за роденденот на синот најмил вистинска тројка со прав, роден русин и сите заедно ќе се провозат низ улиците на белградската голема зима, за да ја почувствуваат големината и убавината на родна Русија. На нешто повеќе од две странички, строгиот критичар ќе забележи оти Панов „Во него прилично сугестивно е прикажан тешкиот живот на руските емигранти, нивните душевни трауми, бидејќи Панов како хорист во операта имаше можност да се запознае со многумина од нив“.⁹ Целосниот уметнички резултат е заокружен и со мошне ефектниот крај. „Беше неделен ден, токму пред мрак, кога една руска тројка достојанствено прелета преку белградските улици и нејзиниот тресок и шум ги тргна минувачите и пробуди општо љубопитство. Коњите се сковаа токму пред куќата во која што живееше рускиот емигрант Владимир Јегоркин. Пара се дигнаше од трите црвени коњи. Тој фрли белезнен поглед врз коњите. Болеше го што сето тоа е изнајмено, што сето тоа е само за еден ден. Тој треба да ги врати и коњите и тројката. Ќе треба да се раздели од нив и да го продолжи својот беден катадневен живот во емиграцијата...“ Со малку зборови авторот кажал многу, и оти човекот не е човек по тоа што ќе го каже, туку по тоа што ќе го осознае и премолчи. Малиот и обичен човек знае оти во животот нема ништо толку големо и значајно, туку егзистенцијалната слика е мозаик од многу ситни, малечки, речиси незабележливи делови. Еден мал и чудесен миг на вистински почувствуваниот и доживеан човечки и човечен век во себе ги собрал сите значења и убавини на постоењето и опстојувањето. За тој миг како химна на човекот и животот Антон Панов ги испишува и страниците на вистинскиот расказ „Родениот ден на Серјожа Јегоркин“.

Илузиите на рускиот емигрант, трагиката на откорнатикот, пустошот во душата, свеста и совеста на малиот, обичен смртник се тема во исто така извонредниот краток расказ на Панов „Свети Сава V степен“. И тој е напишан во годините поминати во Белград, пет години од пишувањето на првиот расказ за судбините на рускиот емигрант, поточно во 1932 година. Недела е, ден за одмор за свечен ручек. Денис Брездјаков цели десет години пее во хорот на руските емигранти на кралевската капела во Дедиње. Собрани околу него жена му Марфа Антоновна со децата, со внимание и љубов ја следат беседата на својот домаќин и татко: „Денес на 1 јануари 193... во недела, во еден саат поручек над мене се излиа преблагонаклонната милост на неговото величество, одликувајќи ме мене „раба нишчег“ со орден на св. Сава пети степен!...“ Свечениот миг, мигот во кој како да се собрал целиот живот, само еднаш и неповратно дадениот човечки живот, станува илузија и среќа за признанието за кое воопшто не е важно какво е и зашто е добиено. Над сè се издигнува сознанието оти сепак малиот човек не е заборавен, некој мисли на него, ги почитува неговата работа, неговиот труд и верност. Горчината се напластува како невидлива прашина од пајаковата мрежа на измами и лаги, промашени соништа и неостварени копнежи. Но, тие се само далечно ехо кое не треба да го омаловажи и да го уништи мигот на човековата среќа. Тој, малиот човек со достоинство и гордост чита од признанието што му се оддава: „За сесрдно, верно и одано десетгодишно вршење на должноста си, го одликуваме господинот Денис Осипович Брездјаков, артилериски полковник од царската руска војска со орден на Св. Сава од V степен. Со тоа го ослободуваме и од плаќање...“ Семејството се договара да направи прием за овој свечен миг и идната недела токму на роденденот на ќерката Наташа да ги поканат милите гости. „Ете што значи среќа, - возкликна воодушевено Марфа и го загрли Дениса...“

 „Родениот ден на Серјожа Јегоркин“ и „Свети Сава V степен“, претставуваат најуспешните прозни остварувања на Антон Панов. На мал речиси строго ограничен простор, писателот имал и знаел многу нешта да каже и да соопшти. Со искуство на мудар и толерантен автор. Приказните ги гради мошне спонтано и топло, ликовите се изнијансирани до детали, благиот хумор несетно се преплетува како сатирична рамка за малиот и обичен човек и неговиот живот, соништа и копнежи. Ако во расказот „Чапа“ ги уочуваме позитивните творечки влијанија од лектирата на Максим Горки, тогаш тие се уште по впечатливи и резултантни во овие два наслови од едно исто така големо име на руската класика Антон Павлович Чехов. Другите два од овие четри „сатирични раскази“ негуваат поинакви творечки приоди и резултати, за кои веднаш да кажеме оти не го имаат нивото и вредноста на претходните два.

„Го сврбиле болвите“ е напишан во Белград во 1931 година, и во долниот дел на првата страница од овој расказ стои забелешката: „Сатиричен расказ напишан по повод донесувањето на октроисаниот устав од 1931 год. -А.П.“ „Податоците што ги дава авторот сведочат дека тој е ангажиран творец кој будно ги следи општествените промени и на нив брзо реагира, каков пример имаме и со наредниот, последниот расказ од збирката „Белушки“. Низ една динамична дијалошка форма авторот на сатиричен начин го покажува губењето на најелементарната слобода по таканаречената шестојануарска диктатура, односно по суспендирањето на Уставот од страна на крал Александар. Дејствувањето се случува во една српска кафеана, засмрдена од алкохол и задимена од цигари и тутун. Самиот амбиент претставува извонредно одбрана средина во која што може и треба да живурка еден нехуман и со векови назаден општествен поредок. Во тој простор за политиката разговараат двајцата стари и добри соседи Милун и Ѓурѓе. Милун постојано се обидува да го смири или да ја смени политиката како тема на разговор, велејќи му оти политиката не е за селанецот и тој не треба да се плетка со неа. Наместо тоа треба да се живее сложно, сите да живеат здружно како вистински браќа. Немирни се времињата, немирни и несигурни, та и ѕидовите имаат уши. Незнаеш од која страна и кога може да те најде злото. А Ѓурѓа потпивнува и се перчи: „Соколот е слободен, затоа и е силен; пујката нема слобода, затоа е слаба и млитава...“ И занесени во своите разговори, не приметиле кога до нивната маса зад грб им седнал кметот Јово. Ги начулил тој ушите и слуша како двајцата селани ја критикуваат власта која што не води никаква грижа за работниците, селаните, сиромасите. Во немирното и кризно време и ѕидовите имаат уши, така и се случува додека болвите немирно ги подјадувале, во кафеаната дотрчува пандурот Сретен и го забира за в затвор Ѓурѓе, додека Милун незабележано успева да се изгуби и да ја спаси сопствената глава. А Јово останува да се допие и со големата среќа во себе од успешно свршената работа. Секако дека овој расказ не е на нивото на уметничко-естетските вредности на двата претходни, но, би биле исто така неправични кон овие три странички проза во која што писателот уште еднаш потврдува оти имал што да ни каже и умеел како тоа да ни го соопшти.

Творечкиот интерес кон хуморот и сатирата, кој е илустрација повеќе за богатството на писателовиот предизвик од една и на уметничкиот резултат од друга страна, го заокружува четвртиот наслов „Белушки“. Под него стои забелешката оти е тоа „хумореска“ и податоците оти е напишан во Нови Сад во 1952 година. Овој последен расказ претставува најверна потврда оти прозата за Панов претставува подолгорочен творечки интерес, најавен со расказот „Родениот ден на Серјожа Јегоркин“ во 1928 година, што ќе рече меѓу нив се простира временска дистанца од дваесетиосум години. Покрај драмата, прозата била долгорочно и системно творечко љубопитство на опстојување и потврда, секако и самиот автор ценејќи дека токму во нив има најмногу што да каже и верувајќи исто така преку нив да ја има полната сатисфакција за себе како писател. Покрај раскази, во овој перирд Панов започнува да го пишува и романот „Живи гробови“ во Белград во 1931 година, како што забележува н самиот „Започнат, но недовршен роман од белградскиот живот“ и балетското сценарио „Заробеница на езерото“ кои влегуваат во составот на збирката „Беда во колибата“, а на кои ние не се задржуваме.

Расказот „Белушки“ претставува активно творечко реагирање на законот со кои се забранува чување на кози и за нивно уништување. Домаќинката додека ја привршува запршката за ручекот, доаѓа курирот и $ предава писмена наредба: „Другарката Павлова Цветана од Нови Сад, улица Аугуста Цесарца бр. 12 во смисла на горецитираното како и на наредбата, се повикува да ја ликвидира својата коза до 20 јуни 1952 година“. Овој цитат, како и во другите раскази на Панов, претставуваат наша илустрација на настојувањата на авторот во прозата што повеќе и уверливо да го внесе документаристичкиот третман на животната реалност. Ваквата тенденција во овој дел од неговото творештво станува значаен и би рекле релавантен знак и квалитет. Возбудената и вознемирена домаќинка во наредбата за крајот на својата белушка Ружица, како да го гледа и сопствениот крај. Се облекува и веднаш тргнува кон населбата Рибњак каде што ја чува козата што и значи живот. Таа е живот и за другите луѓе кои еден по еден се собираат вознемирени од наредбата и во колона, онаа колона како кај Радивое Домановиќ во „Данга“, Зора, Мујо, Иван Крал, Марија Бењак, Аница Микулецки, Тома, Андреја железничарот, Ѓуро од фабриката „Победа“ и други. Минуваат тие низ Нови Сад, преку савски мост и Петроварадинската тврдина до населбата Рибњак. Две глави се попаметни од една, а тоа што можат да смислат и решат повеќе глави е вистинско чудо. Се формира делегација која ќе „го брани животот на своите кози“ и заминува право за Белград кај Претседателството на владата. Стојановска забележува оти „Белуши“ е хумореска која во себе содржи современ мотив, обработен преку критичкиот став на авторот спрема сите слабости и негативности во нашето општество. „Реакцијата на оваа добронамерна критика ќе уследи од оние кои ќе се најдат погодени од ним“, вели авторот“.¹⁰ Примени се и сослушани во владата, им дозволуваат да ги чуваат козите, но со барање од двата прча на Богдан со чија што помош тие ќе треба да се множат, еден да се остави, а другиот да биде уништен. Среќни и задоволни се враќаат дома, со мислата оти сеуште има умни луѓе кои можат да ги сослушаат и да ги разберат.

Седумте раскази на Антон Панов претставуваат дел од неговото богато и разновидно творештво кое е ставено под сенката на успехот на драмата „Печалбари“ и до денешен ден остана малку познато или во неговиот најголем дел речиси непознато пошироко. Фондот на Панов во Архивот на Македонската академија на науките и уметностите ги сочувал неговите песни, раскази, фрагменти од романот „Живи гробови“, едночинки и драми, авторови есеи и размисли по различни прашања од животот и творештвото, богата кореспонденција. Немушто и упорно сето тоа останува како и во многу други примери од македонската литература, да го чека својот ден и да се појави на светлината од вистината, разгледувано, толкувано и вреднувано. Расказите што ни ги остави претставуваат вреден прилог во развојот и континуитетот на македонскиот расказ воопшто и посебно во не така богатиот период меѓу двете светски војни, претставувајќи над сè и јасен и отворен глас за вистините на Македонија. И не само тоа и не само толку. Со своите уметничко-естетски резултати некои од нив претставуваат вистинска вредност не само во творештвото на авторот, туку и во севкупните движења и резултати на македонскиот расказ. Минуваат годините и минуваат векови, та има потреба понекогаш, ако не и секогаш да се ослободуваме од сенката на еднаш здобиениот и доживотен успех, од потреба за нови и квалитетни толкувања и вреднувања. Да се излезе од сенката на успехот на драмата „Печалбари“, за да се види и раздипли севкупното дело на Панов. Оти тој и неговото дело не претставуваат никаков исклучок во правилото оти секој творец во долгорочното и макотрпно изградување на својот творечки пат, може да ја има таа голема среќа да го достигне најсветлиот врв. А тоа секому и секогаш не успева. Стигнувајќи на таа возвишена точка Антон Панов и со право го бара и му сме должни како литературна, културна и историска вредност да се разгледува и толкува во неговата севкупност.

¹Јованка Стојановска на Филолошкиот факултет при Универзитетот „Кирил и Методиј“ во Скопје, на 4 ноември 1988 година ја одбрани магистерската дисертација „Драмското творештво на Антон Панов“.

²Александар Алексиев: Основоположници на македонската драмска литература, изд. Мисла, Скопје, 1972, стр. 185.

³Миодраг Друговац: Македонската литература (од Мисирков до Рацин), изд. Просветно дело, Скопје, 1975, стр. 111.

⁴А. Алексиев, стр. 206-207.

⁵Збирката „Беда во колибата“, машинопис, се чува во Фонд Антон Панов, Архив на МАНУ. Во кутија IX, папка 9 се наоѓаат два примероци на македонски јазик кои имаат по 65 страници, и во истата кутија, папка 8 уште два примероци на српскохрватски јазик. Овие примероци имаат помал број на страници, по вкупно 37 и во нив не е вклучено балетското сценарио „Заробеница на езерото“. Во папка 10 од истата збирка се наоѓаат уште два примероци од збирката со 57 страници и еден примерок на српскохрватски јазик со 50 страници. Во кутијата исто така се повеќе верзии на расказите на македонски, српскохрватски и бугарски јазик. „Родениот ден на Серјожа Јегоркин“ е прв објавен расказ потпишан со Антонија Ѓорѓевиќ Пановиќ во весникот „Правда“, Белград, 1942; а со јазични корекции на Николај Лилиев на бугарски јазик е објавен во „Весник на жената“, Софија, бр. 892, 22. 1942 г. Една година пред тоа во истиот ,3есник на жената“ Панов ќе го објави и расказот „Беда во колибата“, бр. 886, 1941.

⁶М. Друговац, стр. 111.

⁷А. Алексиев, стр. 187.

⁸Да се видат податоците под фуснота 5.

⁹А. Алексиев, стр. 186.

¹⁰Јованка Стојановска: Драмското творештво на Антон Панов, магистерска дисертација, библиотека на Филолошки факултет, Скопје, стр. 25-26.