Kulture starijeg i srednjeg kamenog doba na tlu Srbije

Dok su oblasti zapadne i srednje Evrope naseljene već u prvom odseku pleistocena (diluvij, ledeno doba), teritorija Srbije i ostala područja Balkanskog poluostrva postaju deo ekumene tek u razdoblju poslednje glacijacije (alpska glacijacija Würm). Kad je čovek stupio na ovu teritoriju, klima je bila hladna, granica večnog leda spuštala se i do 1.500 m nadmorske visine, tle su pokrivale stepe i retke šume borova, smreke. i breze, a doline velikih reka vetrovi su zasipali sitnim peskom i stvarali les po ravnicama. Suočeni sa ovakvom prirodnom sredinom, prvi stanovnici Srbije izbegavali su puste, otvorene predele i za svoja staništa birali pećine na obroncima nižih brda koji zatvaraju manje rečne doline. Prisustvo ljudskih zajednica starijeg kamenog doba posvedočeno je u krečnjačkom obodu Timočkog basena (Zlotska pećina), na zapadnim padinama Svrljiških planina (Prekonoška pećina), na severnim obroncima Maljena (pećina Petnica i Visoka pećina) i na ograncima Crnog vrha (pećina pod Jerininim brdom, u selu Gradac) i Venčaca (pećina Risovača). Samo dve od ovih pećina – pećina pod Jerininim brdom i Risovača – sistematski su istražene; na osnovu arheoloških dokumenata koji su u njima otkriveni, može se rekonstruisati prvo poglavlje istorije ljudskih zajednica na teritoriji Srbije.^[1]

Pećina pod Jerininim brdom i Risovača naseljavane su u nekoliko mahova. Arheološki nalazi iz starijih slojeva ovih pećina pokazuju da se u njima živelo početkom prvog razdoblja otopljenja virmske glacijacije (interstadijal Würm 1/2), u vreme kad su po stepama i šumama živeli krupni biljojedi – džinovski jelen, divlji konj i goveče. U obe pećine boravile su ljudske zajednice koje su se sastojale od najviše petnaestak članova, od jedne do tri biološke porodice, čije se privređivanje svodilo na individualni lov i sakupljanje plodova. Uz obilje kostiju ulovljenih životinja, u pećini pod Jerininim brdom nađena su, pokraj jednog vatrišta, i kremena oruđa (trougaoni šiljci, diskoidni strugači), i to tako arhaičnih oblika da se formalno mogu vezati za oruđa srednjeg paleolita, iz pozne mustijerske kulture. Iste odlike karakterišu i pojedina kremena oruđa iz Risovače, ali su tu otkrivena i specijalizovana lovačka koplja od kremena - listolikog oblika i majstorski obrađena – čija pojava obeležava osvit kulture mlađeg paleolita u celoj Evropi. Uz kremena oruđa, izrađivane su i alatke od kosti. Koštane alatke daju originalan pečat kulturi prvih stanovnika Srbije, koji su, sudeći po jednom ljudskom kutnjaku iz pećine pod Jerininim brdom, već imali antropološke odlike savremenog čoveka (Homo sapiens).^[2]

Posedovanje specijalizovanog lovačkog oružja i ovladavanje proizvodnjom koštanih alatki dugo su zadovoljavali potrebe malobrojnih zajednica koje su nastanjivale pećine u Srbiji. Iz tih razloga je i njihova kultura, u početku progresivna i stvaralačka, vremenom postala konzervativna. Čak i mnogo kasnije, u periodima znatno hladnije arktičke i predarktičke klime (Würm, interstadijal Würm 2/3), kad je priroda suočila čoveka s novim životnim problemima, kultura na tlu Srbije nije se bitnije izmenila. Između oruđa iz starijih i mlađih slojeva pećine pod Jerininim brdom i Risovače jedva se uočava razlika, iako su njima lovljene sasvim različite životinjske vrste. Tokom starije faze, lov se ograničavao na krupne biljojede, ali se kasnije, u vreme hladne predarktičke klime, proširio na nove vrste (mamut, runasti nosorog, pećinski lav, pećinska hijena). Izmenjeni životni uslovi iziskivali su bitne promene u tradicionalnom načinu lova. a samim tim i celokupne kulture; na centralnobalkanskom području kultura se, međutim, nije izmenila, već se neko vreme samo prilagođavala novonastaloj situaciji da bi se negde oko 25 000. godine pre n. e. konačno i ugasila. Pećinska staništa napuštena su pred početak poslednjeg velikog zahlađenja virmske glacijacije (Würm 3). Time se završava prvo poglavlje istorije ljudskih zajednica na teritoriji Srbije.

Na osnovu arheoloških nalaza iz pećina u Srbiji može se zaključiti da se na centralnobalkanskom području razvila osobena kultura starijeg kamenog doba u kojoj su objedinjeni oblici tradicionalne srednjoevropske kulture (mustijerska kultura) i oblici nove kulture, nastali u južnoruskim stepama (istočnoevropski orinjasien). Ta kultura, nazvana seletijen, ostvarena je, čini se, u središtu Evrope. Oko 35 000. godine pre nove ere, ona se proširila na zapad do Rajne, na sever do Tiringije, a na jug - do jezgra Balkanskog poluostrva. Pod uticajem lokalnih faktora, na ovoj prostranoj teritoriji seletijenska kultura znatno se izmenila, a na njenim osnovama nastao je niz regionalnih kultura sa osobenim obeležjima. Jedna od takvih je i najstarija kultura na tlu Srbije.

Još uvek je teško ustanoviti iz kog pravca je Srbija naseljena. Šira postojbina njenih prvih žitelja svakako je obod Karpatskog basena, jer su u pojasu od Slovačkog rudogorja do Banata istražena mnoga pećinska staništa u kojima su otkrivena kremena oruđa slična onima iz pećina Srbije. To znači da je u razdoblju od 35 000. do 25 000. godine pre n. e. centralnobalkansko područje kulturno, a verovatno i populaciono, prisno povezano s Banatom i Transilvanijom.

Drugo poglavlje istorije lovaca starijeg kamenog doba na teritoriji Srbije može se rekonstruisati samo na osnovu malobrojnih i još nedovoljno proučenih arheoloških nalaza sa lesnih, ravničarskih terena Vojvodine.^{[3 ]}Napuštanje pećina, odnosno stalno prebivanje pod vedrim nebom prouzrokovano je, čini se, pre privredno-društvenim nego klimatskim faktorima. Predeli ravničarskih područja Srbije u razdoblju između 20 000. i 12 000. godine pre n. e. bili su privlačni samo za džinovske biljojede, na prvom mestu za mamute, a ne i za čoveka. Lesna područja pokrivalo je u to vreme stepsko rastinje i samo po koji bor ili smreka. Klima je bila oštra, a u pojedinim vremenskim odsecima, predeli su dobijali izgled tundre i tajge. Povezane lesne zone od Volge do srednje Evrope postale su, međutim, širok put kojim su se brzo kretale životinje, a za njima i ljudske zajednice. Nove životinjske vrste nisu se mogle loviti na stari način; tradicionalni individualni lov, vezan za ograničeno područje, zamenjen je grupnim, hajkačkim lovom, koji podrazumeva praćenje plena na daljinu i često logorovanje. Tragovi lovačkih logora otkriveni su na nekoliko mesta među lesnim naslagama u severnoj Bačkoj i Banatu, kod Ludoša u blizini Subotice, u Pačiru, okolini Vršca, Kozluku i Vatinu. Kremena i koštana oruđa sa pomenutih nalazišta tipološki se uglavnom vezuju za oruđa jedne izrazito dinamične i ekspanzivne kulture mlađeg paleolita (tzv. istočni gravetijen). Ova kultura, nastala u lesnim stepama oko Dona, proširila se oko 20 000. godine pre n. e. na istok do srednje Volge, a na zapad do Alpa. Njeni nosioci, specijalizovani za grupni lov na mamute, nisu imali takmaca u Evropi. Iz tih razloga, oblike njihove kulture prihvatile su brzo i populacije zapadne Evrope i šireg mediteranskog područja.

Vremenom, verovatno oko 15 000. godine pre n. e., razbijeno je jedinstvo gravetijenske kulture. Tokom poznog glacijala (14-9. milenij pre nove ere), sva područja koja su bila zahvaćena kulturom istočnog gravetijena osamostaljuju se i na njima se obrazuje niz lokalnih kultura. Sve oblasti južno od linije Sava-Dunav ušle su u sferu tzv. mediteranskog gravetijena (tardegravetijen), zapadni delovi Panonske nizije priključuju se srednjoevropskom gravetijenu, koji je pod jakim uticajem magdalenijenske kulture zapadne Evrope, a samo severoistočni deo Karpatskog basena ostaje vezan za istočnoevropski gravetijen. Oko 10 000. godine pre n. e., mediteranski gravetijen širi se dalje na sever, preko Save i Dunava, tako da je tokom poslednje klimatske oscilacije ledenog doba (Dryas III – oko 8800-8200. godine pre n. e.) cela teritorija današnje Srbije uključena u mediteransku kulturnu sferu. U tom razdoblju, međutim, na tlu Srbije nije ostvarena kultura sa osobenim karakteristikama jer su već oko 8500. godine pre n. e. nastale krupne promene u prirodi (kraj ledenog doba, početak nove geološke epohe-holocena), koje su primorale ljudske zajednice u celoj Evropi da traže nova prebivališta ili da iz osnove izmene tradicionalni način života. Sledeće razdoblje od približno jednog milenija (oko 8000-7000. godine pre n. e.) označava se kao »mračno doba« evropske praistorije. To je period složenih i nejasnih zbivanja koja su prouzrokovala raspadanje kultura starijeg kamenog doba i kristalizaciju kultura nove epohe – srednjeg kamenog doba.

U osvit nove geološke epohe (holocen), iz osnove su se izmenili priroda i život ljudi u svim oblastima Evrope. Prva stoleća novog doba su stoleća velike krize koja je dugo savladavana, i to na razne načine i s različitim ishodima. Učestala kolebanja klime u periodu između 8200. i 5500. godine pre n. e. (rani holocen) brzo su menjala sliku sveta i prisiljavala ljudske zajednice da se prilagođavaju novonastalim životnim uslovima. Iako je klima ranog holocena u osnovi bila znatno povoljnija od klime ledenog doba, ona je celu prirodu – zemljište, rečne tokove, vegetaciju i faunu – iz osnova preobrazila. Tradicionalne, već visoko specijalizovane lovačke kulture starijeg kamenog doba teško su mogle da se prilagode novim okvirima života; one su se u većini slučajeva raspale u isto vreme kad se rastočio i svet ledenog doba, a samo one kulture koje su ranije bile podređene i manje specijalizovane izašle su iz opšte krize kao progresivne i vodeće.

Tokom ranog holocena najosetnije su se izmenili životni uslovi u ravničarskim oblastima Srbije: krupni biljojedi napustili su lesne stepe, jednolične šume breze i bora mozaički su se smenjivale sa zatravljenim površinama, a reke su često menjale svoj tok i s kolebljivim podzemnim vodama stvarale bezbrojne erozije, bare, močvare i ogoljena zemljišta bez vegetacije. Dosad nije otkriven nijedan arheološki nalaz koji bi dokumentovao prisustvo ljudskih zajednica u ravničarskim područjima tokom hladnog i suvog preborealnog perioda (između 8200. i 6700. godine pre n. e.). Čini se da su ravnice ponovo naseljene između 6700. i 5500. godine pre nove ere, u vreme povoljnije borealne klime, i to onda kad su se na njima obrazovala plodna zemljišta (černozem, crnica) i kad su reke ustalile svoje tokove.^[4]

Kolebanja opšte klime ranog holocena, i za njih vezane promene u prirodi, bila su manje osetna u brdovitim predelima centralnobalkanskog područja i po vrletima duž istočnog oboda Panonske nizije. U tim oblastima, posebno u zaklonjenim župama i klisurama, obrazovale su se mnogobrojne mikroekološke zone sa specifičnom, blažom klimom, u kojima se i tokom ranog holocena očuvala sva raznovrsnost živog sveta. Istraživanja Đerdapa pokazala su da se u zaklonjenim brdskim predelima sačuvala i obogatila ne samo priroda već i tradicionalna kultura. Dok je u susednim oblastima Panonske i Vlaške nizije zamirao život, u đerdapskom području se tokom ranog holocena razvila jedna od najsloženijih kultura praistorije, koja je, prema jednom velikom dunavskom viru, nazvana kultura Lepenskog Vira. Stvaraoci ovih kultura pripadaju starom evropskom stanovništvu, populaciji mlađeg paleolita (antropološki tip Brno-Pšedmost i oberkaselska varijanta kromanjonskog tipa), koje odlikuju mezokefalna glava, široko lice, visok rast i veoma robusna građa tela. Vremenom, usled mikroevolucionih promena tokom 100-120 generacija, došlo je do njihove gracilizacije, ali je u osnovi, zbog izolovanosti, i kasnije očuvan stari antropološki izgled. I kultura koju su oni ostvarili zasniva se na tradicijama mlađeg paleolita (mediteranski tardigravetijen), a to nasleđe je primetno i u kasnijim etapama njenog razvoja.^[5]

Đerdap je jedino područje u jugoistočnoj Evropi koje je adekvatno istraženo i sa arheološkog i sa biološkog aspekta. Sistematski je ispitano 14 lokaliteta koje su ljudske zajednice naseljavale tokom poznog glacijala i ranog holocena. Mnogobrojni arheološki i antropološki ostaci sa ovih nalazišta dokumentuju kulturni i populacioni kontinuitet u ovoj oblasti počev od 11. do 5. milenija pre nove ere. S druge strane, analize ostataka flore i faune omogućuju da se prate sve promene koje su se tokom ovog dugog razdoblja zbivale u prirodi.^[6]

Kontinuirana kultura Đerdapa jedino je tokom boreala, u vreme nastanka i razvoja kulture Lepenskog Vira (od 6700. do 5500. godine pre n. e.), obeležena markantnim crtama. Kultura starijih razdoblja, iz poznog glacijala i preboreala, nema osobenih karakteristika; ona predstavlja intermeco, u kome oblici tradicionalne kulture starijeg kamenog doba delimično nestaju, a delimično se preobražavaju u forme kulture Lepenskog Vira.

Dva faktora - promena klime i izolacija - bili su odlučujući za ovaj kulturni preobražaj. Đerdap, najveća klisura u Evropi, predstavlja svet za sebe; ovde se velika reka neposredno vezuje za razigrani planinski reljef, zbog čega se na malim razdaljinama naglo menja nadmorska visina terena, a na skučenim teritorijama sučeljava i po nekoliko ekoloških zona. Zbog ovih odlika, Đerdap je početkom holocena postao džinovski zbeg za sav živi svet. Već u preborealu povećava se broj ljudskih zajednica u Đerdapu, ali se one i dalje sastoje od malog broja članova, pa se iz tih razloga i tradicionalna kultura bitnije ne menja. Do preobražaja kulture dolazi tek početkom boreala. Poslednja stoleća osmog i prva stoleća sedmog milenija pre nove ere označavaju prelomno razdoblje u pedogenezi i istoriji vegetacije celog Podunavlja, a osobito Đerdapa. Mnogobrojna naselja koja su početkom boreala nikla na niskim dunavskim terasama i ostrvcima – Lepenski Vir, Vlasac, Padina, Hajdučka vodenica, Ikoana, Kladovska skela i druga -jasno pokazuju da su u to vreme stvoreni svi uslovi za život pod vedrim nebom, kao i za formiranje većih ljudskih zajednica.

Od trenutka osnivanja naselja u slobodnom prostoru, počinje preobražaj gradicionalne kulture đerdapskog područja. Taj proces se do detalja može pratiti proučavanjem raznovrsne arheološke građe iz pomenutih naselja.

Promena klime omogućila je život pod vedrim nebom, ali je faktor izolacije taj život učinio veoma složenim. Sva naselja kulture Lepenskog Vira leže na niskim terasama, koje su redovno male i izolovane, jer ih po dužini preseca Dunav, dok ih po širini zatvaraju strme padine okolnih brda. Često su dva, tri ili četiri naselja grupisana na teritoriji čiji radijus nije veći od desetak kilometara. Povoljne komunikacije postoje samo između naselja jedne grupe, jer je obala Dunava u Đerdapu na mnogim mestima neprohodna. Iz tih razloga je teritorija koju u toku godine ekonomski koristi jedno naselje ne samo mala već i strogo ograničena. Svaka od teritorija poseduje obilje vode, ogreva, divljači i jestivih plodova. Međutim, s obzirom na njihove veličine i izolovanost, sva ta bogatstva ne bi bila dovoljna da obezbede vekovni život u jednom naselju. Ljudske zajednice đerdapskog područja nisu mogle da osiguraju egzistenciju stihijskim, nekontrolisanim preuzimanjem prirodnih dobara, već samo uspostavljanjem osobenog privrednog i socio-kulturnog sistema.

Novi sistem formiran je postupno. Na njegovo konačno uobličavanje, osim faktora izolacije, presudno je delovao faktor priraštaja stanovništva, odnosno uvećanje obima ljudskih zajednica. To jasno pokazuju strukture svih naselja kulture Lepenskog Vira.

Na osnovu broja staništa i grobova u najstarijim naseljima koja su podignuta na terasama Vlasac i Lepenski vir (naselja Vlasac Ia, Proto-Lepenski Vir), može se pouzdano zaključiti da su se zajednice koje su u njima živele sastojale od dve do četiri biološke porodice, tj. najviše od dvadesetak članova. Ovaj broj je usaglašen kako s veličinom nastanjenog prostora i pristupačnog terena tako i s tradicionalnim načinom života. Ta usklađenost prouzrokuje, međutim, privredno-društveni imobilizam, zbog čega se u najstarijoj fazi kulture Lepenskog Vira još ne zapažaju pojave koje bi bitnije razlikovale ovu kulturu od ostalih ranoholocenskih kultura južnog Podunavlja. Malobrojnost zajednice, ograničenost komunikacija i svođenje ekonomski eksploatisane teritorije na neposrednu okolinu naselja nužno uspostavljaju privredno-društvene odnose koji se zasnivaju na učešću svih odraslih članova zajednice u radu i korišćenju dobara, jednakim obavezama i istim pravima, na mehaničkoj solidarnosti koja je neprijateljski raspoložena prema svakom autoritetu i individualnim težnjama. Zbog toga je struktura svih naselja iz ove faze još neartikulisana, pokojnici se sahranjuju bez određenog reda, a sve sirovine se dobijaju iz najbliže okoline.

Sasvim drugačiju sliku privredno-društvenog života pružaju naselja iz naredne faze, na primer, naselja Vlasac Ib i naselja Lepenski Vir Ia . Oba naselja sastojala su se od dvadesetak stambenih objekata i imala su najmanje stotinak žitelja. Ovaj broj više ne odgovara veličini terena na kome se živi i znatno premaša broj članova u tradicionalnim lovačko-skupljačkim zajednicama. U ravničarskim područjima Srbije i cele jugoistočne Evrope, gde postoji bezbroj terena pogodnih za život, priraštaj stanovništva nije faktor koji menja postojeće životne navike. U bespućima Đerdapa, međutim, ovaj faktor snažno deluje na tradicionalne zajednice i njihovu kulturu u celini. Kad su primarne zajednice Vlasca, Lepenskog Vira i ostalih naselja u Đerdapu postale mnogoljudnije, našle su se pred ozbiljnim problemima. Pošto im geomorfološke odlike terena nisu dozvoljavale da regulišu svoju brojnost raseljavanjem, morale su da traže druga rešenja. Iz napora da se nađe izlaz iz teške situacije, nastalo je sasvim osobeno privredno, društveno i ideološko ustrojstvo kulture Lepenskog Vira.

Uvećavanje obima primarnih zajednica propraćeno je nizom novih pojava. Staništa se više ne grade proizvoljno, već po utvrđenom obrascu. Njihove osnove, prekrivene čvrstim podovima od izdrobljenog krečnjaka, precizno su razmeravane i uvek imaju oblik zarubljenog kružnog isečka. U središtu svih naselja nalaze se prostrani trg i velika kuća, a staništa oko njih raspoređena su u redove. Pokojnici se od ovog vremena sahranjuju van naselja. Samo pojedinci, najčešće muškarci i žene koji su doživeli duboku starost, sahranjuju se na trgu ili u okvirima staništa. Svaki pokojnik sahranjen je na poseban način - u opruženom ili sedećem položaju, podignutih, skrštenih ili opuštenih ruku, a često i parcijalno. Lobanje pojedinaca katkad su polagane pokraj ognjišta. Neki pokojnici posipani su okerom, a neki grafitom ili ribljim zubima. Ovi neobični pogrebni rituali, kao i složena struktura naselja, svakako su motivisani izuzetno zamršenim privredno-društvenim odnosima.

Za pravilnu rekonstrukciju tih odnosa, najznačajnija su tri podatka:

- uz stalna naselja, u Đerdapu se u to vreme podiže i velik broj sezonskih logora;

- u svim naseljima pojavljuju se nove vrste sirovina i počinje izrada specijalizovanog lovačkog oružja (harpuni, koštani projektili, teški kameni batovi) i alatki (motike, budaci i sadilice od jelenskog roga);

- ostaci faune i flore koji su otkriveni u naseljima dokumentuju sezonski lov, kao i sve intenzivniju selekciju pojedinih životinja, odnosno kultivaciju određenih vrsta biljaka.

Analize ostataka flore i faune iz naselja Vlasac Lj, Lepenski Vir Ia i Ikoana I pokazuju da se područje ekonomskog zahvata naselja proširuje i da se na njemu sučeljava nekoliko ekoloških zona. Svaka od ovih zona koristi se, međutim, samo izvesno vreme, i to u meri koja ne iscrpljuje njene prirodne potencijale. Da bi se izvori hrane i sirovina iskoristili u dovoljnoj meri i u pravo vreme, podižu se sezonski logori. Tako se već u toku starije etape kulture Lepenskog Vira uspostavlja kombinovana sedelačko-mobilna ekonomika. Podizanjem sezonskih logora, populaciono uvećane zajednice đerdapskog područja obezbedile su veću ekonomsku dobit, a istovremeno su se rasteretile viška svojih članova. S druge strane, sedelačko-mobilna ekonomika nužno dovodi do podele rada i specijalizacije. Određeni broj članova svake zajednice činio je mobilnu grupu (verovatno, odrasli muškarci), ali se i ona delila na podgrupe specijalizovane za lov na određene vrste divljači, za iznalaženje pojedinih sirovina ili za sakupljanje plodova. Među članovima imobilnog dela zajednice (verovatno, žene i deca), takođe se dele zaduženja, odnosno obrazuju se grupe za hvatanje kornjača i vodenih ptica, za vađenje krtolastih biljaka ili za preradu pojedinih sirovina.

Ovakva podela rada u okvirima neproizvođačke ekonomike ne dovodi do sticanja privatnog vlasništva, već do sve veće specijalizacije i isticanja sposobnosti pojedinaca. Složenost pogrebnih rituala pokazuje da se pred kraj starije etape kulture Lepenskog Vira formira društvo u kome neki pojedinci ili grupe pojedinaca uživaju posebne povlastice za života i trajno poštovanje posle smrti. Ta hijerarhija mogla je da se zasniva samo na posedovanju onih znanja i sposobnosti koji imaju vitalni značaj za zajednicu. Poseban smisao za određene vrste poslova, posvećenost u tajne prirode ili sposobnost da se pronađu novi izvori hrane i sirovina verovatno su utvrđivali autoritet pojedinaca i obezbeđivali im povlašćen položaj u društvu. Činjenica što su zreli ili ostareli muškarci sahranjivani na sasvim izuzetan način može se uzeti kao dokaz da su oni i upravljali glavnim poslovima i verskim obredima. Pošto nalazi iz nekih grobova dokumentuju i posebno poštovanje starijih žena, to se čini da se iskustvo koje se stiče godinama posebno uvažavalo, odnosno da je već tokom starije etape kulture Lepenskog Vira uspostavljena neka vrsta gerontokratije. S druge strane, pošto su u okvirima naselja sahranjivani u približno jednakom broju i muškarci i žene, i kako je u ekonomici udeo žene (ribolov) ravnopravan udelu muškarca (lov), malo je verovatno da se u kulturi Lepenskog Vira razvio bilo matrijarhalni, bilo patrijarhalni režim.^[7]

Podela naselja na dva dela, koja se uočava u strukturi svih naselja kulture Lepenskog Vira, takođe je značajna za proučavanje ekonomike i društva. Na osnovu mnogih etnoloških paralela može se pretpostaviti da ta dihotomija verno odražava rodovsku strukturu, s dualnom podelom u osnovi.^[8] Struktura pojedinih naselja jasno pokazuje da su ove polovine bile ravnopravne, a, verovatno, i egzogamne. Dualna organizacija obično podrazumeva i dalje podele (deobu egzogamnih polovina na egzogamne bračne klase) i dihotomije (muškarci i žene, profano i sakralno, celibat i brak), ali se o njima ne može ništa određeno reći na osnovu arheoloških nalaza. Jedino se trg, koji postoji u svim naseljima kulture Lepenskog Vira, može tumačiti kao mesto na kome su obavljani razni rituali koji su objedinjavali sve delove zajednice u celinu. Ovakva složenost odnosa u okviru jedne manje rodovske zajednice, komplikovana, uz to, i odnosima sa zajednicama koje nastanjuju i ekonomski kontrolišu teritorije u susedstvu, podrazumeva uspostavljanje mnogobrojnih tabua koji se članovima zajednice nameću obrednim ceremonijama ili obrazlažu odgovarajućim mitovima. Stoga u kulturi Lepenskog Vira osobeni način privređivanja prate i sasvim osobena religijsko-magijska praksa i za nju vezana umetnost.

Da bi svi delovi društva solidarno funkcionisali, neophodno je da svaki pojedinac i svaki deo zajednice obavljaju svoje dužnosti u određeno vreme i na očekivani način. To je moguće postići jedino restriktivnim merama, odnosno nekim autoritetom. Na osnovu arheoloških dokumenata može se zaključiti da je u kulturi Lepenskog Vira taj autoritet bila religija.^[9]

U svim naseljima kulture Lepenskog Vira otkrivena su kultna mesta i mnogobrojni sakralni predmeti. Dok se na pojedinim mestima podižu sezonski logori, neka naselja prerastaju u velike kulturne i religijske centre. Tako se na početku mlađe etape kulture Lepenskog Vira na Vlascu podiže sezonski logor, a obližnji Lepenski Vir postaje metropola i neka vrsta »svešteničkog grada«. Dok se na Vlascu ili u Ikoani proizvodi sve veći broj specijalizovanih alatki, dotle se na Lepenskom Viru ili Hajdučkoj vodenici grade svetilišta i modeluju skulpture od džinovskih oblutaka. Korelacija između ovih pojava je očigledna. Jasno je da zajednica koja naseljava Vlasac ili Ikoanu usredsređuje svu svoju energiju na ono što iziskuje svakodnevni život, a da zajednica na Lepenskom Viru ili u Hajdučkoj vodenici najveći deo svojih snaga troši na stvaranje drugih vrednosti koje su na izgled daleko od praktičnih. Samo usmeravanjem ljudskih sposobnosti ka različitim ciljevima omogućeni su, s jedne strane, nastanak velikog mita i najstarije monumentalne umetnosti jugoistočne Evrope, a s druge, osetni preobražaj načina privređivanja.

Monumentalne kamene skulpture koje su otkrivene u mnogim kućnim svetilištima svakako su ikonografska ilustracija jednog složenog mita. Postavljane iz generacije u generaciju uz kućna ognjišta, ove skulpture-obluci, na kojima su najčešće modelovane ribolike ljudske glave, riba, jelen ili zagonetne arabeske, bile su za sve članove zajednice najveća svetinja, koja im je otkrivala velike istine o svetu i određivala ponašanje u svakodnevnom životu. Preko oblutaka koji »nastaju« i »žive« u velikoj reci kraj naselja, svi članovi zajednice povezuju se, za života i posle smrti, s osnovnim i večitim elementima svoje životne sredine – s vodom i kamenom. Postavljanjem oblutaka uz ognjišta, ovim elementima je pridružena i vatra, a preko nje – i toplota i svetlost Sunca. Glavni motivi koji se prikazuju na oblucima svakako su i osnovni sadržaji postojećeg mita. Verovatno se mislilo da se iz oblutaka, kao iz velikog praiskonskog jajeta, rađa sve što živi, na prvom mestu, ribolika bića (praroditelji ljudskog roda) i životinje koje se najčešće love (riba, jelen). Glavni elementi mita su istovremeno i simboli za osnovne elemente neproizvođačke ekonomike (voda, kamen, vatra, riba, divljač). Tako su ove skulpture i ovaj mit trajno osiguravali bezbednost svim dobrima zajednice, kako društvenim tako i ekonomskim, i sprečavali da se ona narušavaju ili proizvoljno koriste.

U razdoblju kad religija i umetnost dolaze do najvišeg uspona, na planu privređivanja ostvarena su dva podviga - pripitomljene su ili selekcionisane određene vrste životinja i kultivisane su neke vrste divljih žitarica. To su dve glavne tekovine velike ekonomske revolucije (tzv. »neolitska revolucija«) koja je presudno uticala na razvoj kultura u Podunavlju. U kulturi Lepenskog Vira do tih tekovina nije se došlo ni slučajno ni trenutno, tj. one su rezultat istrajnog posmatranja prirode, sistematizovanih znanja, brižljivog odabiranja i dugotrajnog negovanja određenih vrsta biljnog i životinjskog sveta. U naseljima kulture Lepenskog Vira nađeni su brojni predmeti na kojima su ugravirane zagonetne predstave i znaci, slični koordinatnom sistemu, skicama predela, slovima i brojkama. Njihov smisao ostaće tajna, ali ne treba sumnjati da su to zabeleške o određenim zapažanjima. Jednoobraznost koja odlikuje sva svetilišta i kamene skulpture pokazuje da su u mlađoj etapi kulture Lepenskog Vira sva predačka znanja objedinjena u celovit sistem. Iz tih razloga, svetilišta kulture Lepenskog Vira ne treba posmatrati samo kao mesta u kojima su ponikle jedna od najsloženijih religija praistorije i najstarija monumentalna skulptura Evrope već i kao neku vrstu naučnih laboratorija u kojima su anticipirana znanja i veštine naredne, neolitske epohe.

Prvi uspesi u pripitomljavanju životinja i kultivisanju biljaka vezani su za ideativno mišljenje. Pas je na Vlascu i Lepenskom Viru ritualna, žrtvena životinja, a kultna je, bez sumnje, bila i prva kultivisana žitarica. Zver koja se pokorava predvodniku rituala ili zrelo klasje u njegovim rukama morali su duboko da utiču na učesnike obreda i da u njima bude želju za ponavljanjem »svetog prizora«. Tako ritual dobija vrednost trajne obuke; preko njega se slučajnost i nepouzdane akcije učvršćuju i pretvaraju u naviku i običaj. To je jedini put da se ono što je kao vrednost postignuto ne zanemari, već da se razvije i iskoristi u svakodnevnom životu.

Polenovi dijagrami iz Vlasca i Ikoane, kao i ostaci faune iz ovih i drugih naselja, pokazuju da za prvim uspesima u kultivisanju žitarica i pripitomljavanju životinja nisu odmah usledili zemljoradnja i stočarstvo. Na osnovu celokupne građe može se pouzdano utvrditi da je proteklo nekoliko stoleća pre nego što su ovi »pronalasci« svrhovito iskorišćeni. Stanovnici naselja iz mlađe etape kulture Lepenskog Vira ostvarili su osnovne tekovine »neolitske revolucije«, ali nikada nisu postali ni zemljoradnici ni stočari. Situacija koja je ranije uspostavljena u društvenim odnosima, načinu privređivanja i religijskoj praksi stolećima se bitnije nije menjala. Ovo okamenjivanje kulture upravo je posledica uvođenja sve većeg broja restriktivnih normi, nametanja stroge discipline i ritualne obuke kojima su cilj uspostavljanje novog psihološkog stava i utvrđivanje asketskog, samodisciplinovanog odnosa prema pojedinim vrstama biljaka i životinja. To je nužan preduslov za zemljoradnju i stočarstvo, tj. za proizvođačku ekonomiku na kojoj će se temeljiti kulture naredne epohe – mlađeg kamenog doba.^[10]

Koji su sve faktori uticali da se situacija izmeni, da se sve energije usredsrede na ekonomiku i oslobode kontrole, još uvek je nedovoljno jasno. Čini se da je do stvarne ekonomske revolucije u Podunavlju došlo tek u trenutku kad su najveća dobra nosilaca kulture Lepenskog Vira, na prvom mestu njihova »otkrića« na planu kultivacije biljaka i domestikacije životinja, došla u posed okolnih lovačko-skupljačkih zajednica, u ruke ljudi kojima ona nisu predstavljala svetinju i koji su otuda bili zainteresovani samo za njihovu svrsishodnost. Na žalost, o tim zajednicama, kao i o njihovim kontaktima s nosiocima kulture Lepenskog Vira, malo se zna. Arheološki nalazi sa Korbovskog ostrva, iz Kladovske Skele i okoline Bačke Palanke pokazuju da se kultura Lepenskog Vira, u svojoj završnoj fazi, proširila i van Đerdapa, da je zahvatila veći deo srpskog Podunavlja, a, možda, i deo Transilvanije. U to vreme, oko 5500. godine pre n. e., zapadne i severoistočne oblasti Panonske nizije naseljavale su zajednice čija je kultura (tzv. srednjoevropski tardenoazijen) okarakterisana arhaičnim, još sasvim nerazvijenim privredno-društvenim odnosima. Njihov dodir sa zajednicama kulture Lepenskog Vira, odnosno oprečnost između dva sasvim različita privredno-društvena ustrojstva, mogao je biti faktor koji je omogućio da metodom kultivacije biljaka i pripitomljavanja životinja ovladaju sve lovačko-skupljačke zajednice u tom delu Podunavlja i da je svrhovito primene. Bez obzira na to kako će ovaj problem biti rešen u budućnosti, jedno je jasno: prve zemljoradničko-stočarske zajednice na teritoriji Srbije formiraju se u vreme kad već ranije ostvareni uspesi u pripitomljavanju životinja i kultivisanju biljaka izlaze iz ritualnog konteksta; u trenutku kad oni postaju opšta, svima pristupačna dobra, ukidaju se, međutim, tradicionalni društveni odnosi, nestaje monumentalna umetnost, ruši se stari mit, a s njim i kultura Lepenskog Vira.

Napomene:

¹ Paleolitske nalaze sa teritorije Srbije prvi pominje J. Cvijić, i to iz Prekonoške pećine u kojoj je, uz diluvijalnu faunu, otkrivena jedna kremena alatka (J. Cvijić, Prvkonoška pećina, Geološka slika Balkanskog poluostrva III, 1891). Ostaci diluvijalne faune, koji ukazuju na prisustvo paleolitskih zajednica, nađeni su i u nekoliko potkapina na periferiji Beograda, na Banovom brdu ((H. Breuil, Notes de voyage paléolithique en Europe centrale, L'Antropologie 33 (1923) 333). Nedavno je utvrđeno prisustvo diluvijalnog čoveka u nekoliko pećina u okolini Valjeva (P.Vlahović – N. Milošević, Petnička pećina kod Valjeva i njen antropološko-etnološki značaj, Glasnik Etnografskog instituta SANU 19-20 (1973) 61-72). O paleolitskoj kulturi i diluvijalnoj fauni u pećini Risovača i pećini pod Jerininim brdom vid. B. Gavela, O paleolitiku Srbije, Arheološki vestnik 13-14 (1962-63) 85-99; hcth, Szeletien-ski facies u paleolitu Srbije, Starinar 19 (1969) 13-25; J. Rakovec, Pleistocenska fauna iz Risovače pri Aranđelovcu, Razprave – Dissertationes VIII, Ljubljana 1965, 227-297. Celovitiji prikaz problematike paleolita Srbije daju: S.Brodar, Historičen in kritičen pregled domnevnih paleolitskih najdišč na jugu Jugoslavije, Razprave II SAZU (razr. IV), Ljubljana 1954, 395-124, J. Marković -Marjanović, Prilog poznavanju pećina i okapina Srbije kao staništa paleolitskog čoveka, Cvijićev zbornik, Beograd 1968, 169-185, i M. Garašanin, Praistorija 1-11, 9-11.

² Na području Beograda nađena je lobanja koja je pripisana starijoj ljudskoj vrsti – homo primigenius-y: Đ. Jovanović, Prilozi za paleontologiju srpskih zemalja, Starinar 9 (1892) 30-34. Kako je ovaj antropološki nalaz nestao tokom Prvog svetskog rata, nemoguće je proveriti tvrdnju Đ. Jovanovića.

³ O paleolitskim nalazištima na području Vojvodine vid. opširnije: S. Brodar, Paleolitik v Vršcu in njegovi okolici, Arheološki vestnik 6 (1955) 181-203; J. Marković-Marjanović, Paleolit na obali Ludoškog jezera kod Subotice, Glasnik SAN 4-1 (1952) 168-169; isti, Nova paleolitska nalazišta severne Bačke, Glasnik SAN 4-1 (1952) 169-17O; isti, Prvi preneolitski tragovi u lesu pod vedrim nebom na teritoriji Srbije, Starinar 7-8 (1956-1957) 227-228; isti, Prvi tragovi paleolita pod vedrim nebom na teritoriji Srbije, Glasnik SAN 7-1 (1956) 91-92; B. Brukner, u Praistoriji Vojvodine 17-19.

⁴ O promeni opšte klime i njenom uticaju na vegetaciju i zemljište vid. R. Tringham, Hunters, Fishers and Farmers of Eastern Europe, London 1971, 25 h flađ,e; 68 n flaJbe; D.Srejović, Kulturen des frühen Postglaziale im südlichen Donauraum, Balcanica 3 (1972) 12-17.

⁵ O antropološkim karakteristikama nosilaca kulture Lepenskog Vira vid. J. Nemeskeri, Die Bewohner von Lepenski Vir, u knjizi: D. Srejović, Lepenski Vir, Eine vorgeschichtliche Geburtsstätte europäischer Kultur, Bergisch Gladbach 1973, 249-272; S. Živanović, Mesolithic Population in Đerdap Region, Balcanica 6 (1975) 1-8.

⁶ D. Srejović, Lepenski Vir, passim; D. Srejović – Z. Letica, Epipaleolitska naselja na Vlascu, Starinar 22 (1971) 23 i dalje; V. Boroneant, Resherches archéologique sur la culture Schela Cladovei de la zone des Portes de Fer, Dacia 17 (1973) 5 i dalje; B. Jovanović, Chronological Frames o{ the Iron Gate group of the Early Neolithic Period, Archaeologia Iugoslavica 10 (1971) 23-38.

⁷ Opširnije o sahranjivanju u kulturi Lepenskog Vira vid. D. Srejović, Lepenski Vir 141-15O; Z.Letica, Ensevelissement et les rites funeraires dans la Culture de Lepenski Vir, y Valcamonica Symposium 1972 (Les religions de la préhistoire), 95 i dalje.

⁸ Za etnološke paralele vid. Š. Kulišić, Etnološka razmatranja o Lepenskom Viru, Godišnjak Centra za balkanološka ispitivanja 7 (1972) 161-176.

⁹ Opširnije o religiji kulture Lepenskog Vira, vid. D. Srcjović, La religion de la Culture de Lepenski Vir, Valcamonica Symposium 1972, 87 i dalje.

¹⁰ O procesu neolitizacije mesolitskih zajednica u Podunavlju vid. opširnije D. Srejović, Néolithisation de la région des Portes de Fer, Godišnjak Centra za balkanološka ispitivanja 16 (1978) 21-29.

// Projekat Rastko / Arheologija //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]