Predrag Piper

Srpska lingvistička slavistika devedesetih godina XX veka

Istorijski okviri. – Srpska lingvistička slavistika^[1] devedesetih godina XX veka, suprotno velikim uslovnostima mnogih dekadnih periodizacija naučnog razvoja, dosta se jasno razlikuje od stanja u kojem je srpska lingvistička slavistika bila u nekoj od prethodnih decenija. Razlozi tome nisu isključivo naučne prirode nego su pre svega istorijski i društveno-politički. Kao što je u srpskoj istoriji XX vek zgusnut između ratnih godina 1912. i 1999, tako je i poslednja decenija XX veka, kao izuzetno tragično i u celini ratno razdoblje za srpski narod, istorijski omeđena godinama 1991. i 1999, tj. početkom nasilne secesije zapadnih jugoslovenskih republika (1991) i ratom severnoatlantskog vojnog saveza protiv Savezne Republike Jugoslavije (1999). Izdvajanje četiriju federativnih republika iz sastava druge Jugoslavije i stvaranje Savezne Republike Jugoslavije 1991. godine, sa Srbijom i Crnom Gorom kao jedinim republičkim jedinicama, imalo je za posledicu promenu društveno-političkog statusa srpskohrvatskog književnog jezika i formiranje novih, zasebnih jezičkih politika i jezičkog planiranja kako u novostvorenim državama u kojima se dotle književni jezik zvao srpskohrvatski, hrvatskosrpski, hrvatski ili srpski (pored drugih naziva) tako i u trećoj Jugoslaviji.

Prve i najvidljivije promene ticale su se naziva i ustavnopravnog statusa dotadašnjega srpskohrvatskog književnog jezika i njegovih pisama u novim državnim tvorevinama i u Saveznoj Republici Jugoslaviji. Sa tim promenama išle su i promene književnojezičke norme. U Hrvatskoj su normativne promene umnogome prethodile onim ustavnopravnim, koje su taj proces maksimalno intenzivirale. U SR Jugoslaviji i u Bosni i Hercegovini ustavnopravna jezička regulativa i nova normativistička literatura sledile su tok istorijskih događaja, razume se, ne uvek jednakim tempom niti na isti način. Činjenica da je jedan do tada koliko-toliko jedinstveno normirani jezik (npr. u fonetsko-fonološkom pogledu varijantno izdiferenciran manje od savremenog engleskog jezika) nastavio da postoji pod nekoliko naziva i u različitim društveno-političkim okruženjima, iako krajnje neobična, donekle je oslobodila lingviste potrebe da, baveći se normativističkim pitanjima, često više vode računa o mogućnim političkim posledicama pojedinih rešenja nego o jezičkoj stvarnosti.

U SR Jugoslaviji, gde je ostalo dvojstvo pisma (ćirilica i latinica), izgovora (ekavica i ijekavica), a donekle i naziva jezika (srpski i, sve ređe u upotrebi – srpskohrvatski), nije nestala neophodnost stalnog balansiranja u jezičkoj politici i jezičkom planiranju između elemenata takvih dvojstava nego je samo donekle ublažena. Kako zbog toga tako i zbog hitnosti standardizacije srpskog jezika u novim okolnostima, a ponajviše kao prirodan sled mnogo ranije započetih proučavanja srpskog i drugih slovenskih jezika - koja su sada delimično morala biti pojmovno-terminološki modifikovana - uprkos krajnje nepovoljnim prilikama za naučnoistraživački rad i za objavljivanje radova srpska lingvistička slavistika dala je tokom devedesetih godina niz značajnih rezultata.^[2]

Lingvistički okviri. – Specifičnosti razvoja srpske lingvističke slavistike tokom devedesetih godina ovoga veka takođe su određene opštim razvojem lingvistike i slavistike u svetu, kao i u Jugoslaviji i Republici Srpskoj. Raznovrsnost savremenih lingvističkih teorija i metodologija neizbežno se odrazila u po mnogo čemu modifikovanom vidu i na radove srpskih i jugoslovenskih lingvista i slavista. Tokom devedesetih godina u njihovim istraživanjima i dalje dominiraju pitanja lingvistike teksta i kontekstualne lingvistike, analize diskursa, pragmatike, teorije govornih činova, sociolingvistike, psiholingvistike, ređe i neurolingvistike, i istorije srpske i slovenske filologije.^[3] Uočljivo je poraslo interesovanje za kognitivnu lingvistiku.^[4] Opšta odlika takvih teorijskih radova jeste da u njima empirijsku bazu čini prvenstveno građa iz maternjeg jezika istraživača, koji je u Jugoslaviji najčešće srpski, ređe građa iz drugih slovenskih i neslovenskih jezika, što je manje-više analogno situaciji u drugim slovenskim slavističkim sredinama. Pored toga, vidljivo je i odsustvo sasvim čvrstog teorijsko-metodološkog vezivanja za određenu lingvističku školu ili pravac.

Sinteze, sabrani i izabrani radovi. – Devedesete godine za srpsku lingvistiku jesu, s jedne strane, godine krupnih promena u jezičkoj politici i jezičkom planiranju, a, sa druge strane, to su godine sabiranja najboljeg što je urađeno u prethodnim decenijama i objavljivanja niza novih radova. Uz to su išli povremeni, srećom neuspeli, pokušaji da se srpsko lingvističko nasleđe prevrednuje prema novim dnevnopolitičkim merilima i pojedinim ličnim ambicijama.

Napori da se postigne brižljiviji odnos prema srpskom lingvističkom i slavističkom nasleđu ispoljavali su se obeležavanjem važnijih godišnjica istraživačkog i nastavnog rada, organizovanjem naučnih skupova i objavljivanjem zbornika referata sa tih skupova (na primer, povodom stogodišnjice leksikografske delatnosti SANU, stogodišnjice polonistike u Srbiji, stodvadesetogodišnjice Katedre za slavistiku Beogradskog univerziteta i pedesetogodišnjice Slavističkog društva Srbije),^[5] ali i objavljivanjem izabranih i sabranih dela istaknutih srpskih slavista i lingvista, kao i jubilarnim zbornicima u čast pojedinih slavista, u kojima se kroz biobibliografske i druge radove osvetljavaju individualni naučni opusi u srpskoj slavistici i lingvistici: zbornici u čast prof. R. Boškovića (Stvaranje, Podgorica, br. 47), prof. Aleksandra Mladenovića (ZMSFL XXXIII), prof. Vere Jerković i prof. Jovana Jerkovića (ZMSFL XXXVII), prof. Živojina Stanojčića (Srpski jezik I, 1-2) i dr.

Zavod za izdavanje udžbenika započeo je 1998. godine sa objavljivanjem izabranih dela Aleksandra Belića,^[6] a prištinsko "Jedinstvo" izdalo je 1990. tom izabranih radova Pavla Ivića, čije je izabrane studije niška "Prosveta" objavila 1991. godine u tri toma, dok je iste godine u izdanju knjižarnice Zorana Stojanovića izašla i prva knjiga (četvrti tom) celokupnih dela tog vodećeg srpskog slaviste tokom nekoliko poslednjih decenija.^[7] Objavljene su i zborničke problemski koncipirane knjige Milke Ivić: O jeziku Vukovom i vukovskom (1990), i, posle Lingvističkih ogleda iz 1983, novi lingvistički ogledi sa fokusom na teorijskim i tipološkim pitanjima semantike naziva za boje i drugim pitanjima leksičke i gramatičke semantike prevashodno srpskog jezika, kao i nova izdanja čuvenih Pravaca u lingvistici (1990, 1996).^[8] Naučno delo Ivićevih, kao i njihov ukupan dosadašnji slavistički rad, osvetljeni su i iz posebnog, ličnog ugla, u formi radijskih razgovora sa Milošem Jevtićem, koji je pre toga srpsku slavistiku zadužio, uz nekoliko desetina knjiga intervjua sa srpskim intelektualcima različitih profila, i zbirnim knjigama razgovora sa jugoslovenskim i stranim slavistima.^[9]

U poznatoj biblioteci Ivana Čolovića "XX vek" izašla su 1996. i 1997. godine sabrana dela Ranka Bugarskog, u kojima se opštelingvistička i sociolingvistička pitanja razmatraju prevashodno na primerima jezičke situacije u Srbiji i Jugoslaviji.^[10]

Pored toga, više lingvista i slavista objavilo je autorske zbornike u kojima je predstavilo svoje izabrane radove iz određene problemske oblasti, manje ili više prerađene i dopunjene novim radovima.^[11]

Standardizacija srpskog jezika. – U društveno-političkim prilikama koje su nastajale u procesu odvajanja četiriju republika od SFRJ menjao se status srpskog književnog jezika, odnosno menjali su se jezička politika i jezičko planiranje u SRJ. Uz političku i državnopravnu secesiju Hrvatske i Bosne i Hercegovine išla je književnojezička secesija (retka sociolingvistička pojava). Političkom voljom od do tada jednog, varijantno izdiferenciranog jezika stvorena su tri književna jezika sa različitim nazivima (srpski, hrvatski, bošnjački), sa različitim statusima u državama u kojima se ti jezici govore, donekle i sa različitim odnosom prema pismima, ali sa gotovo identičnom strukturom (uz nastojanje da se u novim državama stvore što veće posebnosti i u inventaru jedinica, posebno u opštem i terminološkom leksičkom fondu).

Za razliku od političkog okruženja "otcepljenih" jezika, koje je nalagalo da se jezička politika vodi u pravcu što izrazitijeg diferenciranja u odnosu na srpski književni jezik, situacija u kojoj se našao srpski književni jezik, a sa njime i srpska lingvistika, bila je složenija (u mnogo čemu još uvek je takva). U izrazito nestabilnim političkim okolnostima, nastalim usled državnopravne izdeljenosti srpskog etničkog bića i srpskog jezičkog prostora, trebalo je artikulisati novu jezičku politiku i osmisliti drukčije jezičko planiranje. Okvir za jezičku politiku dali su pre svega državni organi u SR Jugoslaviji, Republici Srpskoj i Republici Srpskoj Krajini odgovarajućim ustavnim rešenjima, a stepen neusaglašenosti tih triju jezičkih politika bio je približno srazmeran stepenu ukupne političke neusaglašenosti među njima. Srpski slavisti okrenuli su se radu na poslovima standardizacije srpskog književnog jezika u novim istorijskim i društveno-političkim prilikama, ali ni oni, pogotovu na početku devedesetih godina, nisu delovali dovoljno složno. Početak poslednje decenije ovoga stoleća srpski književni jezik dočekao je u jedinstveno neobičnom statusu postojanja u dva izgovorna lika (ekavskom i ijekavskom), sa dva pisma (ćirilicom i latinicom) i dva naziva (srpski i, sve ređe, srpskohrvatski), pri čemu se ta dvojstva ne poklapaju, niti su elementi tih dvojstava uvek statusno i upotrebno ravnopravni. Doda li se tome državna izdeljenost srpskog jezičkog prostora, i povremeno vrlo jake težnje da se politički manipuliše jezičkim pitanjima, kao i ambicije pojedinaca da naprave brze profesionalne i političke karijere zastupajući, u istorijski krajnje nestabilnom vremenu, jezičku politiku populizma i ekstremnog nacionalizma, jasno je da se srpska lingvistička slavistika početkom devedesetih godina nalazila u teškom stanju. Zadaci su mnogobrojni i hitni, zahtevi vremena izuzetno veliki, a uslovi za rad konfuzni i u celini dosta nepovoljni. Deo lingvističkih kadrova, pa i javnog mnjenja, kako onaj koji je nastavio da podržava ideje proleterskog internacionalizma, tako i onaj koji je prihvatao ideologiju mondijalizma kao "vesternizovane verzije internacionalizma" (gde se našlo dosta ideoloških konvertita), nerado je gledao na pokušaje da se jezička politika i jezičko planiranje organizuju oko koncepta srpskog književnog jezika, a ne srpskohrvatskog jezika, kao i na vraćanje ćirilici statusa primarnog pisma srpske kulture.

U toj situaciji, kao što se i moglo očekivati, deo srpske slavistike zahvatile su oštre polemike. Neke od njih bile su nastavak ranijih polemika, druge su započeli novi učesnici. U opštim crtama taj unutarsrpski filološki "rat za srpski jezik i njegovu standardizaciju" obeležila su tokom devedesetih godina četiri događaja: priprema, izrada i prihvatanje novog srpskog pravopisa, uvođenje ekavice kao službenog izgovora u Republici Srpskoj, nastanak i rad Odbora za standardizaciju srpskog jezika i polemika povodom deklaracije-pamfleta Slovo o srpskom jeziku.

Iako su okolnosti nalagale složno usredsređivanje najboljih lingvističkih stručnjaka na izgrađivanje savremenog, jedinstvenog i stabilnog srpskoga jezičkog standarda, 1993. [1994] godine objavljena su dva pravopisa srpskog jezika, a nedugo zatim (1994) i treći.^[12] (Pokušaj stvaranja crnogorskog pravopisa ni nazivom ni krajnjom nesolidnošću, kako ideje tako i njene realizacije, ne zaslužuje više od pominjanja kao ilustracija bizarnih izraslina na tkivu jednog ružnog vremena.)

Pravopis srpskoga jezika u izdanju Matice srpske nastao je kao plod prethodnog dugogodišnjeg kolektivnog rada većeg broja stručnjaka koji su u okviru Pravopisne komisije radili na usavršavanju Pravopisa srpskohrvatskoga književnog jezika Matice srpske iz 1960. godine u skladu sa promenama u jezičkoj stvarnosti i u nauci o srpskom jeziku. Polazeći od najboljih elemenata prethodnog pravopisa Matice srpske (i potrebe za očuvanjem neophodnog stepena pravopisnog kontinuiteta), rezultata do kojih se došlo u okviru Pravopisne komisije, kao i sopstvenog rada na pravopisnoj problematici, M. Pešikan, J. Jerković i M. Pižurica priredili su 1993. [1994] godine, u izdanju Matice srpske, novi pravopis – prvi celovit pravopis pod nazivom Pravopis srpskoga jezika. Gotovo istovremeno, 1993. [1994] godine, i za mnoge neočekivano, u izdanju Unireksa iz Nikšića i ČIP-a iz Beograda pojavio se Pravopis srpskog jezika R. Simića, Ž. Stanojčića, B. Ostojića, B. Ćorića i M. Kovačevića, čiji je najveći deo napisao R. Simić uglavnom na osnovu svoga rada o pravopisnim pitanjima iz 1991.^[13] Načela na kojima su ta dva pravopisa bila napisana toliko su se razlikovala da se njihovo usaglašavanje pokazalo nemogućnim.^[14] Usledile su polemike, najvećim delom novinske, u kojima su posebnu oštrinu pokazali pojedini koautori i pristalice Unireksovog pravopisa, ne ustručavajući se ni političkih invektiva (npr. da Matičin pravopis nije dovoljno srpski jer se u njemu izraz srpski jezik ne sreće dovoljno često), ni napada na ličnost autorâ Matičinog pravopisa i njegovih recenzenata, posebno na P. Ivića.^[15] U takvoj atmosferi M. Dešić 1994. godine objavljuje Pravopis srpskoga jezika, priručnik za škole sa osnovnim ciljem da popuni potrebu za kraćim pravopisnim priručnikom namenjenim školskoj upotrebi. Sledeće, 1995. godine objavljen je i Matičin školski pravopis srpskog jezika, a zatim (1998) i Pravopisni priručnik srpskog književnog jezika (1998) R. Simića i Pravopisne komisije pri novoosnovanom Društvu za negovanje i proučavanje srpskog jezika. Pravopis M. Dešića većim delom je usaglašen sa Matičinim pravopisom, ali jednim delom ni u novijim izdanjima nije, zbog čega njegova funkcija objektivno nije popularizacija Matičinog pravopisa, niti to može biti samo delimično. To je pravopisnu situaciju učinilo još komplikovanijom, posebno kada se posmatra iz ugla profesora i lektora srpskog jezika, koji su se morali da opredeliti kojeg će se pravopisa držati u radu. Tenzija zbog takvog stanja počela je da popušta posle odluke Ministarstva za prosvetu Republike Srbije 1996. godine da se u školama primenjuje pravopis srpskog jezika u izdanju Matice srpske, ali nije time bila u potpunosti otklonjena. Polemika oko srpskih pravopisa, koju su podsticali neki od autora i pristalica nikšićkog pravopisa, vodila se i preko za tu priliku organizovanih tribina, okruglih stolova, književnih promocija, u revijalnoj štampi i književnim časopisima i sl. (Beograd, Topusko, Banja Luka, Nikšić i drugde).

Novi talas polemika, koje se često ne bi mogle bez mnogo uslovnosti nazvati naučnim, iako su u njima učestvovali naučnici, usledio je 1994. godine i bio je izrazito personalizovan.^[16] Iako ta ružna priča iz istorije paranaučnih polemika ne spada u lingvističku slavistiku, nego se plete oko nje, pred njom se ne mogu zatvoriti oči ni kada se razmatraju pitanja razvoja novije srpske slavistike. Polemika je kao proziran (u stvari – tobožnji) povod imala uvođenje ekavice kao službenog izgovora u Republici Srpskoj, pri čemu je to sociolingvističko pitanje bilo zaodenuto u ultranacionalističku formu brige za srpski narod i srpski književni jezik. Polemiku su podsticali i u njoj voljno ili nevoljno učestvovali lingvisti, i ona je u izvesnom stepenu uticala na organizaciju naučnog i nastavnog rada u srpskoj lingvističkoj slavistici devedesetih godina XX veka. Taj uticaj imao je, ipak, i pozitivne strane jer je ubrzao sazrevanje svesti o neophodnosti boljeg organizovanja rada na standardizaciji srpskog književnog jezika na osnovama najboljeg što je do tada bilo izgrađeno u srpskoj lingvističkoj slavistici, na osnovama modernih lingvističkih saznanja i najaktuelnijih nacionalnih i društvenih potreba. Rezultat tog sazrevanja bilo je stvaranje Odbora za standardizaciju srpskog jezika.

Odbor za standardizaciju srpskog jezika osnovan je u Beogradu 12. decembra 1997. godine dogovorom SANU, CANU, ANURS, Matice srpske, Instituta za srpski jezik SANU, svih univerziteta u Jugoslaviji i Republici Srpskoj, odnosno njihovih filoloških i filozofskih fakulteta, i Srpske književne zadruge. Osnivanje Odbora, čiji je predsednik akademik P. Ivić, a sekretar B. Brborić, predstavlja do sada najznačajniji korak ka institucionalizovanju rada na proučavanju i daljoj standardizaciji srpskog jezika sa osnovnim ciljem da se na tom za srpsku kulturu izuzetno važnom poslu okupe pojedinci i institucije koje mogu dati najveći doprinos sistematskom normiranju srpskog književnog jezika na celokupnom srpskom jezičkom prostoru, sa ekavskim i ijekavskim izgovorom, donošenju odgovarajućih dokumenata i priručnika, uklapanju srpskog jezika u međunarodne projekte i standarde, unapređivanju saradnje sa državnim organima na pitanjima jezičke politike i jezičkog planiranja itd. Odbor radi u plenumu i u osam komisija (za fonologiju, za morfologiju i tvorbu reči, za sintaksu, za leksikologiju i leksikografiju, za praćenje i istraživanje pravopisne problematike, za istoriju jezičkog standarda, za odnose sa javnošću i rešavanje neodložnih pitanja i za standardni jezik u školstvu, administraciji, izdavaštvu i javnim glasilima). Početak rada Odbora i njegovih komisija bio je pretežno konstitutivne prirode, ali se odmah počelo i sa radom na konkretnim i najvažnijim poslovima kakvi su izrada srpskog jezičkog standarda u oblasti fonologije, tvorbe reči i sintakse, izrada odgovarajućih bibliografija i kartoteke aktuelnih pitanja, odgovori na pitanja koja se tiču jezičke norme (u časopisu Jezik danas), organizovanje naučnih skupova i objavljivanje referata sa tih skupova, objavljivanje spisa o radu Odbora itd. ^[17]

Činjenica da i srpski narod i jugoslovenska država, sa svim narodima koji u njoj žive, tokom devedesetih proživljavaju jedan od najtežih perioda u svojoj istoriji, neminovno se odrazila i na lingvističku slavistiku. Posledice se nisu ispoljile samo u teškoćama oko naziva i statusa srpskog jezika i pisma, oko problemâ standardizacije jezika, u promeni lingvističkih interesovanja, kao i u otežanim uslovima za naučnoistraživački rad i publikovanje, nego i u pokušajima otvorene dnevnopolitičke instrumentalizacije lingvističkih pitanja i institucija koje se njima bave. Ekstremni oblik uplitanja politike u lingvističku slavistiku pada na avgust 1998. godine kada je prvo u dnevnom listu Politika (1. i 8. avgusta 1998), a zatim i u zasebnoj brošuri prevedenoj na nekoliko jezika, objavljen tekst (pamflet u formi deklaracije) naslovljen kao Slovo o srpskom jeziku. Tu su grubim kombinovanjem nekih opštepoznatih naučnih istina sa poluistinama i potpunim netačnostima, što poimence, što implicitno, oglašeni za politički korumpirane i naučno nekompetentne ličnosti (koje su svesno ili nesvesno radile na štetu srpskog jezika i srpskog naroda) praktično svi srpski filolozi posle Vuka Karadžića do danas (osim, valjda, potpisnika Slova).^[18] Faktički, to je bio pokušaj grupe uglavnom nekadašnjih ideoloških boraca iz jednopartijske Jugoslavije da, uz jaku podršku državnim strukturama bliskih medija, udare po najvećim autoritetima srpske lingvistike sa pozicija ultranacionalizma, kako bi obezvredili njihov naučni rad i ugled u javnosti, i stekli potpunu kontrolu nad kadrovskom politikom u srpskoj filologiji. Donošenje novog Zakona o Univerzitetu Republike Srbije i postavljenje vladinom odlukom glavnog potpisnika Slova za dekana Filološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu (posle osam meseci pod pritiskom javnosti, a pre svega zbog protesta studenata i profesora Filološkog fakulteta, morao je da podnese ostavku na tu funkciju), a zatim kadrovske čistke koje su na tom fakultetu usledile i nezakonita zapošljavanja potpisnika Slova i njihovih istomišljenika na Filološkom fakultetu, pokazali su da je čitav taj filološko-politički slučaj imao ne baš mnogo skrivenu podršku nekih uticajnih državnih činilaca, i da je mogao imati dugoročne negativne posledice po srpsku slavistiku. Ukratko, objavljivanjem te deklaracije-pamfleta u srpskoj slavistici i filologiji za neko vreme je instaliran jedan fenomen koji je najsličniji "marizmu" sovjetskih vremena. Iako je odmah dobio sasvim negativnu ocena od strane za to najmerodavnije institucije^[19] (v. gore o sastavu Odbora za standardizaciju srpskog jezika) i bio relativno izolovan, on je bio osvojio neke važne pozicije i, nažalost, neko vreme progredirao omogućujući svojim pristalicama brze karijere, koje se uobičajenim akademskim putem ne bi mogle ostvariti. Pored dela dnevne štampe i medija, glavnu podršku zakasneloj jugoslovenskoj verziji marizma dao je časopis Srbistika, organ Društva za obnovu srbistike (osnovanog 1997. godine kada je i pokrenut taj časopis).

Pored pravopisa i radova najneposrednije vezanih za pravopisnu problematiku srpska normativistika bila je predmet i u više drugih radova.^[20] Značajan doprinos razvoju i stabilizovanju srpske jezičke norme imaju radovi posvećeni, u celini ili znatnim delom, užim normativističkim zadacima, kao što su terminološka pitanja^[21] ili negovanje kulture govora (počev od, za ovu materiju posebno značajnog, Jezičkog priručnika).^[22]

Projekti. – O raznovrsnosti istraživanja u srpskoj lingvističkoj slavistici tokom devedesetih godina svedoče i naučnoistraživački projekti o srpskom i drugim slovenskim jezicima u tom periodu. Oni okupljaju veći broj saradnika na krupnijim istraživačkim temama kakve su: (I) Srpskohrvatska leksikografija i leksikologija i izrada Rečnika srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika, (II) Obrada starih srpskih spomenika i izrada rečnika crkvenoslovenskog jezika srpske redakcije, (III) Južnoslovenska filologija i lingvistika i izdavanje časopisa Južnoslovenski filolog, (IV) Savremeni srpski jezik i jezička norma i izdavanje časopisa Naš jezik, (V) Srpska dijalektologija i izdavanje časopisa Srpski dijalektološki zbornik, (VI) Etimološki rečnik srpskohrvatskog jezika (sve projekti SANU), (VII) Konfrontaciona proučavanja srpskog i drugih slovenskih jezika (projekat Filološkog fakulteta u Beogradu), (VIII) Opis ćirilskih rukopisa u Jugoslaviji i srpskih u inostranstvu (projekat Narodne biblioteke Srbije), (IX) Istorija srpskog jezika, (X) Onomastičko-leksikološka istraživanja, (XI) Psiholingvistička istraživanja, (XII) Jezici u kontaktu (projekti Filozofskog fakulteta u Novom Sadu) i (XIII) Leksikografska istraživanja srpskog jezika (Matica srpska). Projekti imaju finansijsku podršku Ministarstva za nauku i tehnologiju Republike Srbije i organizovani su za petogodišnji period. Većina navedenih projekata nastavljena je i u drugoj polovini devedesetih godina.

Prvi navedeni projekat zasnovala je još 1888. Srpska kraljevska akademija, koja je 1893. osnovala Leksikografski odsek sa osnovnim zadatkom da izradi veliki rečnik srpskog narodnog i književnog jezika. Za proteklo vreme kartoteka tog rečnika narasla je na skoro šest miliona listića iz literature i narodnih govora od početka XIX veka do današnjeg srpskog jezika (leksika od XII do XIX veka obuhvaćena je Rječnikom hrvatskoga ili srpskoga jezika, koji je izdavala JAZU od 1868. do 1977. godine). Od 1959. godine, kada je objavljen prvi tom, do sredine 1999. godine objavljeno je petnaest tomova Rečnika srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika (o čemu opširnije piše E. Fekete u Slavistici I, 1996, 126-146), i niz posebnih leksikografskih i leksikoloških radova urednika i saradnika na rečniku.^[23]

Projekat (II) proističe iz projekta Rečnika crkvenoslovenskog jezika srpske redakcije zasnovanog 1969. godine. Tokom devedesetih godina istraživanjem je obuhvaćeno 25 starih srpskih jevanđeljskih spomenika od XII do XVI veka, koji su predmet filološkog i lingvističkog proučavanja i objavljivanja. Stvaranje kartoteke i priprema Srpskoslovenskog jevanđeljskog rečnika zasnovana je na korpusu tih spomenika (uporedno sa klasičnim staroslovenskim spomenicima, grčkim jevanđeljskim tekstom i Vukovim prevodom Novog Zaveta), a, sa druge strane, i na iskustvima sa rada na širem projektu Rečnika crkvenoslovenskog jezika srpske redakcije, koji se sastavlja u Staroslovenskom odseku SANU. U toku je i ekscerpcija građe iz apostola srpske redakcije, na kojoj će se zasnivati planirani Rečnik apostola srpske redakcije. (O projektu crkvenoslovenskog rečnika srpske redakcije v. članak N. Rodića u Slavistici III, 1999.)

Projektom (III), u okviru slavističkih i lingvističkih istraživanja čiji se rezultati objavljuju u najstarijem i najuglednijem srpskom časopisu za jezička pitanja Južnoslovenskom filologu (1913- ) obuhvaćena su proučavanja različitih problema savremene lingvistike na građi srpskog i drugih slovenskih jezika, savremena kretanja u srpskom jeziku i u slovenskim jezicima uopšte, obrada lingvističke bibliografije južnoslovenskih jezika, kao i proučavanje drugih lingvističkih oblasti na južnoslovenskom prostoru – staroslovenistika, istorija srpskog jezika i dr. (v. članak M. Ivić o tom projektu u Slavistici II, 1997).

Projekat (IV) organizovan je oko problematike savremenog srpskog književnog jezika, razvojnih procesa u njemu, njegove standardizacije kao i objavljivanja rezultata takvih istraživanja u časopisu Naš jezik (1932- ), ali i u drugim, problemski manje ili više srodnim publikacijama (npr. Južnoslovenski filolog, Naučni sastanak slavista u Vukove dane i dr.). U okviru istraživanja na tom projektu (u celini ili delimično) do 1995. godine objavljeno je stotinak radova.

Program istraživanja u okviru projekta (V) obuhvata a) izradu monografija o pojedinim narodnim govorima ili o pojedinim pitanjima koja se odnose na govore, b) leksikološka proučavanja srpskih dijalekata i izradu dijalekatskih rečnika, v) rad na lingvističkim atlasima, i u sve tri oblasti obuhvata više užih istraživačkih zadataka u okviru kojih su proučeni govori srbijanskog Polimlja, banatski govori šumadijsko-vojvođanskog dijalekta, govor Dragačeva, govor Prizrena, govor Petrovog sela i više drugih govora (za bibliografske podatke v. napomenu 51), završeno je i objavljeno nekoliko rečnika dijalekatske opšteupotrebne i terminološke leksike (ratarske, povrtarske, pastirske i dr.) i obrađivani punktovi za tri međunarodna dijalektološka ili lingvistička atlasa (Opšteslovenski lingvistički atlas, Opšteevropski lingvistički atlas i Opštekarpatski dijalektološki atlas) i jedan nacionalni atlas (Srpski dijalektološki atlas), o čemu opširnije piše S. Remetić u Slavistici I/1996.

Projekat Etimološkog rečnika srpskohrvatskog jezika (VI), zasnovan 1983. godine, usmeren je pre svega na stvaranje kadrovske baze za organizovana etimološka proučavanja srpskog jezika, zatim na formiranje odgovarajuće biblioteke, ekscerpciju građe i stvaranje kartoteke, na proučavanja konkretnih etimoloških pitanja i, najzad, na izradu etimološkog rečnika srpskog jezika. Tokom poslednja dva petogodišnja perioda pređene su sve predviđene faze rada, istraživački kolektiv okupljen oko projekta objavio je više desetina radova, a zatim (1998) i Oglednu svesku planiranog etimološkog rečnika (o projektu piše P. Ivić u Slavistici I/1997).

Naučni projekat poređenja srpskog jezika sa ruskim i drugim slovenskim jezicima (VII) započet je na Odseku za slavistiku Filološkog fakulteta u Beogradu 1976. godine, a od 1991. dobija naziv Konfrontaciona istraživanja srpskohrvatskog i drugih slovenskih jezika. Istraživanja koja su obavljena u okviru projekta u periodu 1991-1999. stoje u kontinuitetu sa proučavanjima iz prethodnih perioda rada na projektu, ali se od njih u izvesnoj meri razlikuju metodološki, jer su usmerena od primarnog, istraživačima maternjeg, srpskog jezika ka inoslovenskim jezicima, i prvenstveno na osvetljavanje odnosa između srpskog jezika na jednoj strani i ruskog, poljskog i makedonskog jezika na drugoj. U njima se razrađuju moderne osnove kako unilateralne tako i bilateralne konfrontacione analize srpskog i drugih slovenskih jezika i razmatraju brojni problemi iz različitih lingvističkih oblasti: gramatike, leksikologije, leksikografije, stilistike i dr. Naučni rezultati do kojih se došlo u toku istraživanja na projektu saopštavani su na brojnim nacionalnim i međunarodnim skupovima i najčešće su bili objavljeni i u sažecima referata sa tih skupova, a kasnije i u integralnom obliku. Poseban oblik prezentacije rezultata projekatskih istraživanja bila su dva naučna kolokvijuma sa međunarodnim učešćem (1992, 1994) na kojima je srpski jezik konfrontativno i tipološki analiziran u poređenju sa ruskim, ukrajinskim, poljskim, češkim, slovačkim, slovenačkim, makedonskim i bugarskim jezikom u oblasti fonologije, morfologije, sintakse, tvorbe reči, leksikologije, leksikografije, stilistike, pragmatike. U istraživački period 1996-2000. godina projekat "Konfrontaciona proučavanja srpskog u drugih slovenskih jezika" ušao je kao potprojekat u širi projekat Konfrontaciona proučavanja srpskog jezika zajedno sa potprojektom "Konfrontaciona analiza relevantnih aspekata engleskog, francuskog, nemačkog i ruskog jezika" Filozofskog fakulteta u Novom Sadu. Osnovni cilj potprojekta "Konfrontaciona proučavanja srpskog i drugih slovenskih jezika", kao i slavističkog dela drugog potprojekta u okviru zajedničkog projekta u navedenom periodu jeste osvetljavanje relevantnih strukturnih i funkcionalnih aspekata srpskog jezika u poređenju sa situacijom u drugim slovenskim jezicima, kako bi se na toj osnovi došlo do novih saznanja o tipološkim specifičnostima srpskog jezika i njegovim genetskim vezama sa drugim slovenskim jezicima. Istraživanja vode i ka potpunijem opisu slovenskih jezika koji se u postupku konfrontativne analize porede sa srpskim. U neposrednoj vezi sa radom na projektu organizovana su i održana dva međunarodna kontrastivna simpozijuma (1996, 1998) sa kojih su objavljeni zbornici referata (v. napomenu 58).

Opis ćirilskih rukopisa u Jugoslaviji i srpskih u inostranstvu (VIII) projekat je Narodne biblioteke Srbije. U sklopu istraživanja na tom projektu, pored niza drugih značajnih rezultata, arheografski je obrađen i opisan veliki broj starih srpskih rukopisnih knjiga koje se čuvaju u Narodnoj biblioteci Srbije, u Peći, Dečanima, Nikoljcu, Sofiji (ukupno 410 knjiga), Sentandreji (143 knjige), na Cetinju (80 knjiga) i u drugim mestima. Objavljen je paleografski album uz ranije objavljen opis ćirilskih rukopisa Narodne biblioteke Srbije, prvi put je fototipski izdat rukopis Studeničkog tipika (sa propratnom studijom) i dnevnik srpskog patrijarha Arsenija III Crnojevića o njegovom putovanju u Jerusalim. Tokom devedesetih godina iz rada na tom projektu proistekla je i serija radova o razvitku književnog jezika kod Srba u XVIII veku (v. i članak A. Mladenovića o tom projektu u Slavistici II, 1998).

Dugoročnim projektom proučavanja istorije srpskog jezika (IX) predviđeno je proučavanje jezika, grafije i ortografije starih srpskih spomenika i pojedinih pisaca od XII veka do Vukovog doba, a posebno onih perioda u razvoju srpske pismenosti i kulture koji su predstavljali značajne prekretnice. Kompleksnost problematike iziskivala je da projekat bude podeljen na uže oblasti: jezik, grafija i ortografija srpskoslovenske pismenosti, jezik pisaca vukovske epohe, jezik i ortografija srpskih povelja, pisama i drugih svetovnih spisa i dr., a dosadašnja istraživanja urodila su većim brojem značajnih radova: izdavanjem spomenika, monografijama, naučnim člancima itd.

Projekat Onomastičko-leksikološka istraživanja (X) organizovan je oko tri teme: (1) toponimija, (2) antroponimija i patronimija, (3) problemi srpske dijalekatske leksikologije i leksikografije. U sva tri problemska kruga sadržan je veći broj konkretnih istraživačkih zadataka, kao što su npr. simbolika boja u onomastici i leksici, hidronimijski apelativi u toponimiji jugoistočne Srbije, toponimija sela opštine Plandište; lična imena u srpskom narodu, rečnik prezimena Vojvodine, pčelarska terminologija Vojvodine, fitonimska i kulinarska leksika Vojvodine i dr. Istraživanjima na tom projektu uspešno se relevantnim radovima popunjava oblast koja je u srpskoj slavistici bila relativno slabije zastupljena u odnosu na neke druge slovenske naučne sredine.

Rad na projektu Psiholingvistička istraživanja (XI) usmeren je na stvaranje kadrovskog podmlatka psiholingvističkog profila, na prikupljanje građe, njenu obradu i objavljivanje radova, a odvijao se u tri tematska kruga: 1) socijalni aspekti razgovora, 2) kulturni aspekti razgovora i 3) kognitivni aspekti razgovora. Veliki dosadašnji rezultat tog projekta jeste, pre svega, korpus prirodno ostvarenih razgovora u periodu 1980-1995 sa sagovornicima različitog uzrasta, pola, obrazovanja, i iz različitih gradova (razgovori su registrovani na sto magnetofonskih traka i u 30 svezaka građe), kao i frekvencijski rečnik razgovornog jezika (ukupno 500.000 reči odraslih i dece) pored nekoliko monografija i više članaka.

Projekat o jezicima u kontaktu (XII) orijentisan je na srpsko-slovačke i srpsko-mađarske jezičke veze posebno sa stanovišta funkcionisanja slovačkog jezika u Jugoslaviji (posmatranog u dijahronijskoj i sinhronijskoj perspektivi) izrade dvojezičnog rečnika, uticaja mađarskog jezika na jezik srpskih pisaca i govornika srpske nacionalnosti u Mađarskoj, rezultata koje može da pruži kontrastivna analiza, problema interferencije u procesu prevođenja i dr.

Projekat (XIII) predstavlja deo razvijene istraživačke i izdavačke leksikografske delatnosti u Matici srpskoj, na čemu su angažovana dva njena odeljenja – Odeljenje za književnost i jezik i Biobibliografsko-leksikografsko odeljenje. U okviru leksikografskih istraživanja na tom projektu centralno mesto zauzima prikupljanje građe i priprema za izradu rečnika slavenosrpskog književnog jezika (v. i članak A. Mladenovića o tom projektu u Slavistici II, 1998).

Najzad, projekat (XIV) "Razvojni procesi u standardnom srpskom jeziku" Filozofskog fakulteta u Novom Sadu i Filološkog fakulteta u Beogradu organizovan je oko tri krupne istraživačke teme " Struktura razvoj i raslojavanje standardnog srpskog jezika" (u okviru koje se proučavaju konstituisanje i razvoj standardnog srpskog jezika, tipološki aspekti i funkcionalno raslojavanje srpskog jezika), "Savremeni srpski jezik, jezička norma i izdavanje časopisa Naš jezik" (uključujući i devet pojedinačnih istraživačkih tema vezanih za međunarodni projekat o promenama u slovenskim jezicima) i "Razvojni procesi u savremenom srpskom jeziku" (fonološka i gramatička struktura, srpska leksikografija i frazeologija, jezik M. Crnjanskog i D. Maksimović).

Pored toga, na području računarske lingvistike i leksikografije u prvoj polovini devedesetih godina na saveznom nivou finansiran je projekat "Veštačka inteligencija" sa potprojektom "Obrada srpsko-hrvatskog", a u drugoj na republičkom nivou tema "Obrada teksta" u okviru šireg projekta "Matematička logika, kombinatorika i obrada signala: zasnivanje i primene računarstva". Na toj temi radi istraživačka grupa sa Matematičkog i Filološkog fakulteta uključena i u međunarodne projekte, posebno TELRI (transevropska infrastruktura jezičkih resursa, program Copernicus) i kao neformalni član mreže evropskih laboratorija RELEX, koje rade na razvoju elektronskih rečnika (www.ladl.jussieu.fr), sarađujući i sa većim brojem evropskih laboratorija za računarsku lingvistiku.

Istraživanja na toj projekatskoj temi odnose se prvenstveno na: konstrukciju, obeležavanje i obradu korpusa savremenog srpskog jezika za potrebe istraživanja na području računarske lingvistike, leksikografije i obrade teksta; na konstrukciju sistema morfoloških elektronskih rečnika savremenog srpskog jezika; na izradu paralelnih tekstova na više jezika (u okviru TELRI-projekta); na razvoj lokalnih gramatika srpskog jezika i primena sistema INTEX za automatsko indeksiranje tekstova elektronskim rečnikom i otklanjanje višeznačnosti i dr. Plod ovih istraživanja su, pored većeg broja drugih radova i disertacije D. Vitasa (v. nap. ) takođe doktorska disertacija C. Krstev: "Algoritmi za automatsku transformaciju teksta", 1997) i dva magistarska rad (G. Nenadić: "Algoritmi za prepoznavanje složenih reči u matematičkom tekstu", 1997, i I. Spasić: "Prirodnojezički interfejs ka relacionim bazama podataka", 1999).

Gramatika. – Srpsku lingvističku slavistiku danas obeležava, pored ostalog, kontrast dveju činjenica: sa jedne strane, ubrzano raste broj objavljenih radova, tematskih zbornika i monografija iz oblasti srpske i uopšte slovenske gramatike (posebno – sintakse), a, sa druge strane, još uvek postoji potreba za većom i celovitijom moderno napisanom srpskom gramatikom, u poređenju sa drugim slovenskim jezicima ili bez takvog poređenja. Niz činjenica ide na ruku tom za srpsku lingvistiku danas najprečem poslu. Pre svega, postoji solidna gramatička tradicija, koja seže od Daničića preko Belića do, tokom poslednjih pola veka, Ivićevih (pominjući samo najznačajnija imena u toj tradiciji); na srpskoj jezičkoj građi razmotrena su mnoga važna teorijsko-metodološka pitanja (o faktivnosti, empatiji, jezičkim prototipovima, presupozicijama i dr.); mnogi ključni problemi opisa srpske gramatike rešeni su u svetlu savremene lingvističke teorije, pri čemu je ostavljen prostor za razradu i primenu tih rešenja u gramatičkim deskripcijama;^[24] mnoga značajna pitanja srpske gramatike (posebno njene sintakse) podrobno su monografski obrađena;^[25] objavljeno je više tematskih o zbornika o pojedinim važnim morfološkim i sintaksičkim pitanjima srpskog jezika;^[26] u lingvističkim časopisima dat je veliki broj parcijalnih teorijskih i deskriptivnih radova; mnoga pitanja savremene srpske gramatike obrađena su u konfrontativnim i tipološkim radovima (v. napomene 55, 56, 58); postoje moderno napisane gramatike više slovenskih jezika koje mogu predstavljati koncepcijski oslonac za novu srpsku gramatiku; postoji raznovrsna objavljena bibliografska građa koju treba sabrati i u kritičkom izboru objaviti; u srpskoj lingvistici postoji razvijen naučni kadar modernih gramatičara raznih generacija; postoji organizaciona osnova za globalne gramatičke opise u obliku niza naučnih projekata u različitim srpskim naučnim i univerzitetskim centrima; najzad, nestali su neki najvažniji politički i sociolingvistički problemi koji su decenijama stajali na putu izradi savremene gramatike savremenoga srpskog standardnog jezika.

Činjenica da takve gramatike (ili još bolje – takvih gramatika) srpskog jezika još nema verovatno bi se mogla objasniti okolnostima kao što je izvesno pomanjkanje osećanja za prioritet poslova od opštijeg značaja nad pojedinačnim i individualnim planovima i nedovoljno razvijena tradicija trajnog timskog rada na globalnom opisu i normiranju savremenog srpskog književnog jezika. To se, pored ostalog, može ilustrovati činjenicom da veliki lingvistički projekti u srpskim slavističkim centrima, i pored niza dobrih rezultata, nisu bili usmereni na izradu celovite srpske fonologije, tvorbe reči, morfologije, sintakse, leksikologije ili frazeologije, niti su rezultirali nekom takvom većom celinom. Situacija, do sada, nije u tom pogledu bitno drukčija ni kada je reč o kontrastivnim, odnosno konfrontativnim slavističkim projektima.

Sa druge strane, punu pažnju zaslužuje činjenica da su se upravo devedesetih godina pojavile nove gramatike književnog srpskog jezika (sve sa izvesnim didaktičkim usmerenjem), čije se objavljivanje može videti ne samo kao očigledan znak potrebe za savremenije napisanim gramatikama srpskog jezika nego i kao prethodnica većih i obuhvatnijih gramatičkih opisa. Svaka od njih ima specifičan profil.^[27]

Gramatika srpskohrvatskog jezika za strance P. Mrazović i Z. Vukadinović, najobimnija i metodološki najkonsekventnija, napisana je u teorijskom modelu koji je relativno poznatiji germanistima, ali nema tradiciju u nauci o srpskom jeziku, a nastavi srpskog jezika kao stranog ne samo što je sasvim nov nego zbog naglašene eksplicitnosti pojmovno-terminološkog aparata teško da čini učenje srpskog jezika po toj gramatici lakšim i efikasnijim. Ta gramatika može biti posebno korisna za strane lingviste (naročito germaniste) sa izvesnim teorijskim obrazovanjem koji žele da se obaveste o gramatičkoj strukturi srpskog u svetlu jedne specifične teorije jezika, kao i za kontrastivna proučavanja srpskog jezika, pre svega srpsko-nemačka kontrastivna istraživanja (za šta već ima dosta potvrda).

Gramatika srpskog jezika Ž. Stanojčića i Lj. Popovića s mnogo razloga ima najširi krug čitalaca ne samo zato što su autori univerzitetski profesori srpskog jezika i što gramatika ima status gramatike za srednje škole (a uspešno se koristi i kao univerzitetski udžbenik) nego i zato što je koncepcijski oslonjena, s jedne strane, na srpsku gramatičarsku tradiciju (više u prvom delu), a, sa druge, i na naučne standarde moderne gramatike (izrazitije u drugom delu). Bez didaktičke komponente (vežbanja, zadaci i sl.), i u razvijenijoj verziji, ta gramatika bila bi najbliža savremenoj univerzitetskoj ili normativnoj gramatici kakve postoje za većinu slovenskih jezika i kakvu bi u doglednoj budućnosti trebalo napisati i za srpski jezik.

Ogled srpske morfosintakse P. Pipera specifičan je po tome što predstavlja pokušaj da se gramatička struktura srpskog književnog jezika naglašenije prikaže iz funkcionalno-semantičkog ugla i sa osloncem na teoriju semantičkih lokalizacija. S obzirom na nevelik obim Ogled predstavlja tek kratku skicu mogućne gramatike. U radu je predloženo više novih rešenja, ali zbog malog tiraža, udaljenosti izdavača i tipološke profilisanosti opisa (poređenje sa makedonskim) sa Ogledom se upoznao relativno uzak krug lingvista.

U svakom slučaju evidentna je činjenica da je sintaksička problematika u srpskoj lingvističkoj slavistici devedesetih godina privlačila više pažnje nego morfološka, što potvrđuje više posebnih izdanja izabranih sintaksičkih radova, monografija i disertacija.^[28]

Fonologija, prozodija, intonacija. – Stepen proučenosti drugih jezičkih nivoa srpskog jezika uglavnom je sličan onome koji je konstatovan za morfologiju i sintaksu – ima čak veoma značajnih rezultata, ali njihovo zaokruživanje na nivou najboljeg u lingvističkoj slavistici kraja XX veka još je stvar budućnosti.^[29] To važi i za istraživanja u oblasti fonologije, prozodije i intonacije. Iako u razmatranom periodu nije bilo posebnih lingvističkih skupova niti tematskih zbornika posvećenih teorijskoj, deskriptivnoj ili normativnoj fonologiji, prozodiji ili intonaciji srpskog jezika, objavljeno je više radova koji svedoče o kontinuitetu istraživanja, što bi moralo uroditi očekivanim plodom.

Leksikologija i leksikografija. U srpskoj slavistici leksikografija već decenijama ima jedno od centralnih mesta, što se ogleda, pored ostalog, u činjenici da je delatnost Instituta za srpski jezik SANU prevashodno usmerena na izradu Rečnika srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika i drugih rečnika. O bogatoj dvojezičnoj leksikografskoj produkciji svedoči niz preglednih članaka u časopisima Prevodilac i Zadužbina, pored posebnih preglednih članaka za neke posebne segmente srpske leksikografije.^[30] Iz toga se ipak ne bi smeo izvesti zaključak da je opšte stanje srpske leksikografije izuzetno visoko. Radovi iz savremene leksikografske teorije na srpskoj i slovenskoj građi relativno su ređi, iako ih je sve više, mnogi preko potrebni tipovi rečnika još nisu sastavljeni i objavljeni (npr. jednotomni rečnik savremenog srpskog standardnog jezika, rečnici sinonima, antonima, homonima, paronima, različiti gramatički rečnici i mnogi drugi), a i većina postojećih rečnika ni u teorijskom ni u empirijskom pogledu ne odražava dovoljno savremeni trenutak leksikografske teorije i živi srpski jezik. Može se očekivati izvesno poboljšanje takvog stanja najavljenim objavljivanjem u bliskoj budućnosti nekih preko potrebnih rečnika srpskog jezika (jednotomnog, a tergo i drugih). Pored toga, bolje dane za srpsku leksikografiju nagoveštava uočljiv porast leksikoloških istraživanja, kojih je, doduše, bilo i prethodnih decenija, ali znatno manje nego u poslednjoj deceniji ovoga stoleća, kada se pojavljuje nekoliko monografija iz te oblasti. Leksikološka problematika, češće deskriptivna ili normativna nego teorijska, predmet je i nekoliko tematskih zbornika, kolektivnih ili autorskih, pored niza pojedinačnih članaka i manjih priloga.^[31]

Elektronska leksikografija u Srbiji, zahvaljujući aktivnosti D. Vitasa i njegovih saradnika pri Računskom centru Matematičkog fakulteta u Beogradu i naučnom projektu toga centra, ima vrlo kompetentne iako relativno malobrojne predstavnike, čiji krupniji rezultati tek predstoje.

Sa druge strane, za nepunih deset poslednjih godina ovoga stoleća u srpskoj slavistici objavljeno je više rečnika srpskog ili drugih slovenskih jezika, koji su po nečemu bili posebno zapaženi, bilo da se izdvajaju kvalitetom, ili retkim profilom, bilo da je za njima postojala velika potreba (uključujući i nova izdanja nekih starijih rečnika).^[32]

Posebno mesto među njima zauzima ogledna sveska etimološkog rečnika srpskog jezika, plod višegodišnjeg projekatskog istraživanja kojim rukovodi akademik P. Ivić. Oglednom sveskom naučnoj javnosti je predstavljena koncepcija etimološkog rečnika srpskog jezika čija je izrada u toku. Ona afirmiše niz novih etimoloških rešenja, kao i sam istraživački kolektiv, koji se prvi put pojavljuje kao autorski kolektiv.^[33]

Onomastička proučavanja srpskog jezika takođe dobijaju na intenzitetu i kvalitetu, što potvrđuju i radovi objavljeni poslednjih godina. Takav se zaključak može izvući iz pregleda novije jugoslovenske onomastike do 1990. koji je dao P. Šimunović,^[34] a još više iz neposrednog uvida u novije onomastičke radove, kojima su obuhvaćene sve važnije onomastičke discipline, pre svega antroponimija, toponimija i mikrotoponimija. ^[35]

Najzad, iako još nije objavljen frekvencijski rečnik srpskog književnog jezika na korpusu različitih funkcionalnih stilova, do sada se pojavilo više frekvencijskih rečnika srpskog jezika zasnovanih na posebnim i specifičnim korpusima: didaktičkom, književnoumetničkom, religijskom.^[36]

Stilistika. – Stilistička istraživanja u srpskoj slavistici, koja su tokom prethodnih decenija postajala sve raznovrsnija, sa obeležjima početaka stvaranja problemski uže tradicije u pojedinim naučnim centrima (u beogradskoj slavistici preovlađivali su radovi o jeziku i stilu pisaca, u sarajevskoj – istraživanja iz teorijske, funkcionalne i kontrastivne stilistike, dok su novosadski slavisti srazmerno više pažnje posvećivali stilistici u svetlu nauke o prevođenju), tokom devedesetih dobijaju na zamahu i postaju šira i razuđenija, kako problemski tako i prema pojedinim slavističkim centrima. Nastavlja se proučavanje jezika i stila pisaca (sinhronijski ili iz perspektive istorije književnog jezika),^[37] funkcionalnostilistička istraživanja usmeravaju se i u pravcu podrobnog proučavanja specijalnih stilova, stilistike vrsta reči, versifikacije, stilskih figura itd.^[38] Objavljuju se programski i pregledni radovi, kao i radovi koji, iako prevashodno na srpskoj jezičkoj građi, imaju za predmet opšta i teorijska stilistička pitanja. ^[39]

Dijahronijska lingvistika. – Istorija srpskog jezika na kraju XX veka zastupljena je brojnim istraživanjima, koja su jednim delom organizovana oko kolektivnih naučnih projekata (v. gore) i najvećih naučnih i kulturnih ustanova (Institut za srpski jezik SANU, Narodna biblioteka Srbije, Matica srpska, filološki i filozofski fakulteti), a delom su individualni. Značajni sintetički rezultati proučavanja istorije srpskog jezika bili su objavljeni prethodnih decenija da bi se tokom devedesetih godina pojavili u obliku novih izdanja ili izabranih radova, i kao osnova za dalja istraživanja. Zato se i u ovom segmentu srpske lingvističke slavistike može konstatovati da su devedesete godine izrazitije nego ijedna prethodna decenija obeležene, s jedne strane, sabiranjem i sintetizovanjem najboljeg što je do tada urađeno na polju proučavanja istorije jezika (pre svega, istorije srpskog jezika), i, sa druge strane, nastavljanjem ranije započetog, uočavanjem i rešavanjem novih problema itd.

U prvu grupu ide, pre svega, novo izdanje čuvene knjige A. Belića O jezičkoj prirodi i jezičkom razvitku (u kojoj, pored ostalog, važno mesto ima Belićeva teorija dijahronijske lingvistike s kraja prve polovine XX veka zasnovana prevashodno na srpskoj i slovenskoj jezičkoj građi), kao i nova izdanja knjiga P. Ivića objavljenih u njegovim izabranim i celokupnim delima, izdanje izabranih radova M. Ivić o srpskom književnom jeziku od Vukovog vremena do savremenog stanja, i knjige A. Mladenovića o slavenosrpskom jeziku.^[40] Tu je još niz posebnih izdanja kojima su pojedini istraživači zaokružili duže periode svog proučavanja istorije srpskog književnog jezika iz određenog ugla (npr. jezik i stil pojedinih srpskih pisaca, istorija jezika na određenim područjima, istorija pojedinih funkcionalnih stilova itd.).^[41]

U drugu pomenutu grupu idu problemski dosta raznovrsni radovi, među kojima je najviše posvećenih istoriji srpskog književnog jezika različitih perioda, etimološkim pitanjima, istoriji pojedinih reči i leksičko-semantičkih grupa, promenama u savremenom jeziku itd.^[42] Nizovi problemski bliskih radova autora iz istih istraživačkih kolektiva, kao i radovi pojedinih autora dobili su oblik posebnih publikacija. Tako su mnoga višegodišnja istraživanja saradnika Etimološkog odseka SANU, većinom saopštavana na naučnim skupovima i objavljivana u nizu jugoslovenskih i stranih zbornika i časopisa, bila osnov za pomenutu Oglednu svesku etimološkog rečnika srpskog jezika,^[43] iako mnogi značajni radovi tih istraživača u oglednu svesku iz koncepcijskih razloga nisu mogli ući; ^[44] a izuzetan rezultat kolektivnog rada jesu i izdanja rukopisnih knjiga Biblioteke Matice srpske^[45] kao i serija radova saradnika Narodne biblioteke Srbije, većinom objavljenih u Arheografskim prilozima.^[46] U ovom periodu je i inače posvećena velika pažnja proučavanju stare srpske knjige i rukopisa^[47] i njihovom izdavanju.^[48]

Dijahronijsko proučavanje drugih slovenskih jezika bilo je znatno slabije zastupljeno od proučavanja srpskog jezika.^[49]

Dijalektologija. – Srpska dijalektologija, tradicionalno jedna od centralnih disciplina u srpskoj slavistici, i u poslednjem desetleću dvadesetog veka imala je bogate rezultate, među kojima su, opet tradicionalno, monografski radovi o pojedinim govorima i dijalektima najčešće objavljivani u Srpskom dijalektološkom zborniku. Najiscrpnije ta problematika obrađena je u srpskom prevodu nemačkog izdanja knjige P. Ivića o strukturi i razvoju srpskohrvatskih dijalekata, a sažeti vrlo informativni pregledi stanja u novijoj srpskoj dijalektologiji u glavnim linijama su izloženi u radovima D. Petrovića i D. Ćupića.^[50] Posmatrano problemski, najveći broj istraživanja bio je posvećen iscrpnim opisima pojedinih govora (fonetsko-fonološkim, morfološkim, u manjoj meri tvorbenim i sintaksičkim opisima),^[51] dijalektološkoj leksikologiji i leksikografiji,^[52] ali i drugim pitanjima, npr. izoglosama koje povezuju pojedine govore, srpskim govorima u neslovenskom okruženju, onomastici, dijalekatskoj frazeologiji itd.^[53] Istražuju se po pravilu ruralni govori, gotovo po izuzetku urbani.^[54] Rad na dijalektološkim atlasima obuhvatio je prikupljanje građe za srpski dijalektološki atlas iz oko 300 punktova, kao i ispitivanja srpskih govora u okviru Opštekarpatskog dijalektološkog atlasa, Evropskog dijalektološkog atlasa i Opšteslovenskog lingvističkog atlasa (u okviru poslednjeg do sada su obrađena 33 punkta sa srpskim govorima). Tragični progon Srba iz vekovnih srpskih teritorija današnje Hrvatske i Federacije Bosne i Hercegovine učinio je izuzetno hitnim opis pojedinih srpskih govora iz tih krajeva prema govoru Srba izbeglih u Republiku Srpsku, Srbiju i Crnu Goru. U toku je prikupljanje građe za takva ispitivanja koja je organizovao Institut za srpski jezik SANU.

Kontrastiranje, tipologija, jezici u kontaktu. – Kontrastivna ili konfrontaciona istraživanja imaju u srpskoj slavistici dugu tradiciju postavljenu rusističkim radovima R. Košutića početkom XX veka. U poslednjoj deceniji ovog veka nastavljanju te tradicije dali su pečat slavistički projekti, naučni skupovi i zbornici u celini ili delimično posvećeni kontrastivnim, odnosno konfrontacionim pitanjima (za mogućnu terminološku distinkciju, na kojoj u Jugoslaviji uglavnom insistiraju beogradski rusisti, v. P. Piper, Između kontrastivne i konfrontativne lingvistike, Zb. Kontrastivna jezička istraživanja, Novi Sad, 1987, 401-409). Na jugoslovenskim slavističkim skupovima, ako tematika nije izrazito specifična, saopštavaju se, po pravilu, i radovi kontrastivne prirode (npr. Kongres Saveza slavističkih društava Jugoslavije, Naučni sastanak slavista u Vukove dane, Skup slavista Srbije), a neki skupovi su u celosti ili najvećim delom posvećeni kontrastivnim // konfrontacionim istraživanjima, kakvi su naučni simpozijumi Kontrastivna jezička istraživanja u Novom Sadu (1980, 1983, 1987, 1991, 1996) i međunarodni rusistički simpozijumi u Beogradu (1978, 1988, 1996, 1998). Većina kontrastivnih radova koji se na tim skupovima saopštavaju nastala je kao rezultat širih, projekatskih istraživanja, dok se, sa druge strane, rezultati mnogih kontrastivnih projektskih istraživanja publikuju i na drugim relevantnim mestima. U Srbiji od kraja osamdesetih postoje tri kontrastivna slavistička projekta, beogradski, koji je od devedesetih godina dobio širi slavistički profil (srbistika, rusistika, polonistika, ukrajinistika, makedonistika i dr.), i dva novosadska: rusistički i slovakistički. Prva dva su u drugoj polovini devedesetih dobila status potprojekata u širem projektu "Konfrontaciona proučavanja srpskog i drugih jezika" (v. gore o slavističkom projektima, str. ...). Kontrastivna i kontaktološka istraživanja u srpskoj slavistici devedesetih godina najvećim delom su rusistička (obuhvatajući različite jezičke nivoe i različite probleme jezika u kontaktu),^[55] ali i polonistička, ukrajinistička slovakistička, makedonistička, slovenistička i druga^[56] (pored velikog broja kontrastivnih opisa srpskog i različitih neslovenskih jezika).

Rusistika je i izvan kontrastivnih istraživanja posle nauke o srpskom jeziku (za koju se ustaljuje naziv srbistika) najrazvijenija grana srpske lingvističke slavistike, što rezultira i isključivo ili pretežno rusističkim monografskim istraživanjima.^[57]

Časopisi. – Pored lingvističkih i slavističkih časopisa koji redovno izlaze decenijama, a neki i skoro čitav vek (Južnoslovenski filolog, Naš jezik, Srpski dijalektološki zbornik, Onomastički prilozi, Prilozi za književnost, jezik, istoriju i folklor, Zbornik Matice srpske za filologiju i lingvistiku, Zbornik Matice srpske za književnost i jezik, Zbornik Matice srpske za slavistiku, Arheografski prilozi, Književnost i jezik i dr.) u Srbiji i Jugoslaviji, kao i u Republici Srpskoj, devedesetih godina pojavio se niz novih naučnih časopisa posvećenih većim ili manjim delom i lingvističkoj slavistici: Slavistika (Beograd, 1996- ), časopis Slavističkog društva Srbije, koji je počeo da izlazi kao godišnji časopis za radove o slovenskim jezicima i književnostima, informacije o slavističkim naučnim projektima, pregled novije slavističke literature i naučnog života, Kodovi slovenskih kultura (Beograd, 1996-), časopis za slovensku etnografiju, etnologiju i semiotiku, čija su tri prva, tematska broja posvećena jelu, piću i svadbi; Srpski jezik (Beograd, 1996-), časopis Društva za proučavanje i negovanje srpskog jezika, koji je počeo da izlazi kao godišnjak čiji je prvi broj posvećen šezdesetpetogodišnjici rođenja prof. dr Živojina Stanojčića, Srbistika (Novi Sad, 1998- ), časopis Društva za obnovu srbistike, u prvim brojevima prevashodno angažovan na promovisanju teza potpisnika ultranacionalističke deklaracije o srpskom jeziku (Bojić i dr. 1998) i pristalica tzv. alternativne srpske filologije, Jezik danas (Novi Sad, 1996-), tromesečni časopis Matice srpske za kulturu govora i pitanja srpske jezičke norme, Slovenski glasnik (1996- ), časopis Društva crnogorsko-ruskog prijateljstva, sa naučnim i publicističkim radovima iz slovenske istorije i filologije u prvom delu, i književnim prilozima uglavnom rodoljubive orijentacije u drugom delu, Riječ (Nikšić, 1996-), Svet reči (Beograd, 1997-), časopis Društva za srpski jezik i književnost, nekoliko novih časopisa u Republici Srpskoj (npr. Znamen, Zavjet, Slovesa) i dr.

Izlaženje nekih časopisa sa bogatom tradicijom devedesetih godina u dužem je prekidu (Anali Filološkog fakulteta u Beogradu, Živi jezici), a izlaženje drugih časopisa, za koje se mislilo da su zauvek ugašeni na vrlo uspešan način je obnovljeno (pre svega, Filološki pregled, časopis Filološkog fakulteta u Beogradu)

Naučni skupovi. – Deseta decenija ovoga stoleća u srpskoj lingvističkoj slavistici takođe se izdvaja se od mnogih prethodnih po održanim naučnim skupovima i objavljenim zbornicima referata sa tih skupova.^[58] Reorganizovani Savez slavističkih društava Jugoslavije održao je dva jugoslovenska slavistička kongresa, u Beogradu 1994. i u Budvi 1997. godine. Pored poznatog redovnog godišnjeg međunarodnog skupa Naučni sastanak slavista u Vukove dane u organizaciji Međunarodnog slavističkog centra Filološkog fakulteta u Beogradu, sa kojeg je do sada objavljeno bezmalo tridesetak tematskih zbornika referata o srpskom i drugim slovenskim jezicima i isto toliko zbornika književnoistorijskog sadržaja, Slavistički društvo Srbije od 1950. godine održava svake godine Skup slavista Srbije (na kojem obično učestvuju i slavisti iz inostranstva). Od 1997. godine referati sa Skupa slavista Srbije objavljuju se u časopisu Slavistika. Pored toga, Slavističko društvo Srbije organizovalo je sa Katedrom za slavistiku Filološkog fakulteta u Beogradu tokom devedesetih godina više međunarodnih slavističkih skupova znatnijim delom posvećenih proučavanju slovenskih jezika. Godine 1992. i 1994. održani su na Filološkom fakultetu u Beogradu naučni kolokvijumi Konfrontaciona proučavanja srpskog i drugih slovenskih jezika, a 1995. na istom fakultetu međunarodni skup "Aktuelnosti proučavanja međuslovenskih jezičkih, književnih i kulturnih veza", 1996. godine 4. konfrontativni simpozijum pod pokroviteljstvom MAPRJAL-a "Konfrontativno i komparativno proučavanje ruskog i drugih jezika" i naučni skup "Sto godina polonistike u Srbiji", a 1998. godine simpozijum pod pokroviteljstvom MAPRJAL-a "Izučavanje slovenskih jezika, književnosti i kultura u inoslovenskoj sredini", povodom 120. godišnjice Katedre za slavistiku Univerziteta u Beogradu i 50. godišnjice Slavističkog društva Srbije. Na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu 1995. godine nastavljeno je održavanje periodičnih simpozijuma "Kontrastivna proučavanja jezika", na kojem se pored ostalih saopštavaju i rezultati istraživanja na slavističkim kontrastivnim projektima, a u Beogradu je 1996. godine održana i naučna konferencija "Сопоставительные, типологические и сравнительно-исторические исследования русского и других славянских языков", "Meрunarodni simpozijum: 800 godina Hilandara" (oktobar 1998, SANU); dok se u Crnoj Gori povremeno održavaju naučne konferencije u spomen na profesora Radosava Boškovića.

Za nauku o srpskom jeziku, pored pomenutog Naučnog sastanka slavista u Vukove dane, posebno su bili značajni naučni skupovi "Pet vjekova Oktoiha, prve štampane knjige na slovenskom jugu" (Cetinje, 1994), "Niža slovenska mitologija" (Beograd – Sokobanja – Zaječar, oktobar 1995), subotički skupovi "O leksičkim pozajmljenicama" (1996) i "Aktuelna pitanja proučavanja gramatike srpskog jezika" (1997), i savetovanje "K novoj pismenosti" (održano u Velikoj Plani 1998), kao jedan od prvih koraka Odbora za standardizaciju srpskog jezika.

Opšti pogled na naučne skupove u Jugoslaviji na kojima su tokom devedesetih godina pretresana pitanja lingvističke slavistike, u ovakvom pregledu neizbežno selektivan, očigledno svedoči kako o kontinuitetu slavističkih skupova ustanovljenih znatno ranije tako i o nizu novih naučnih simpozijuma i konferencija, šire ili uže tematski profiliranih, jubilarnih ili organizovanih povodom aktuelnih sociolingvističkih okolnosti u kojima se u deceniji i veku na izmaku proučavaju srpski jezik i drugi slovenski jezici, svedočeći takođe o sve bolje prihvatanoj praksi da se referati sa takvih skupova objavljuju u posebnim zbornicima ili časopisima.

Bibliografije. – Pored poznate tekuće bibliografije lingvističke produkcije na srpskom jeziku, koju redovno donosi časopis Južnoslovenski filolog srpska lingvistička slavistika poslednje decenije dobila je niz posebnih bibliografija: personalnih, tematskih, periodičnih, disertacionih, projekatskih, prema određenim slavističkim granama i drugih.^[59] Sve je veća potreba za izradom bibliografije srpskih slavističkih bibliografija.

Rezimirajući i uopštavajući ovaj pregled osnovnih pravaca i rezultata istraživanja u srpskoj lingvističkoj slavistici u poslednjoj deceniji XX veka, može se zaključiti da je taj period u istoriji srpske lingvističke slavistike (uostalom još više u istoriji srpskog naroda) bio izuzetno buran. Ali dok su istorijski događaji imali dramatičan tok (devedesete godine su za Jugoslaviju obeležene ratom od samog početka te decenije i nasilne secesije Slovenije, 1991, do 1999. godine, kada se ovi redovi pišu dok traje rat NATO protiv Jugoslavije), najnovija istorija srpske lingvističke slavistike imala je dinamičan, u celini posmatrano, pozitivan tok, izuzetno bogat značajnim rezultatima. Još mnoga istraživanja nisu završena i mnoge preko potrebne knjige nisu napisane, ali vrlo mnogo je ipak završeno i, što je takođe veoma važno, mnoge velike stvari su započete, što se osnovano može videti kao zalog još boljih vremena za srpsku lingvističku slavistiku.

NAPOMENE ISPOD TEKSTA

1 Terminološki izraz srpska lingvistička slavistika ovde, i uopšte, označava pre svega istraživanja srpskih lingvista koja imaju za predmet srpski i druge slovenske jezike. Kao što između lingvističke slavistike i drugih grana slavistike postoje oblasti i discipline prelazne prirode (npr. retorika, versifikacija, stilistika itd.) tako ni nacionalna odrednica u tom izrazu nema apsolutno oštrih granica. Značajan je doprinos proučavanju srpskog i drugih slovenskih jezika koji u Jugoslaviji daju lingvisti drugih nacionalnosti, a zaslužuje da se ima u vidu doprinos koji toj predmetnoj oblasti daju srpski lingvisti na strani – kao gostujući profesori, saradnici u međunarodnim časopisima, stranim izdavačkim kućama i sl.

2 V. više o tome u radovima: M. Radovanović, Standard Serbo-Croatian and the theory of language planing. – Language Planing in Yugoslavia. – Eds. Ranko Bugarski and Celia Hawkesworth. Columbus, Ohio: Slavica Publishers, 1992, p. 93-100; M. Radovanovic, Yugoslavia: Language situation. – The Encyclopedia of Language and Linguistics. Vol. 1-10, Eds. A. Asher and J.M.Y. Simpson, Oxford, 1993, p. 5077-5078; kao i u knjizi – Srpski jezik na kraju veka. Red. M. Radovanović. – Beograd, 1996, a u njoj posebno kod M. Radovanovića (Predgovor, 1-17) i B. Brborića (Predistorija i sociolingvistički aspekti. 17-37). Etno-konfesionalni, kulturnoistorijski, pravno-politički i sociolingvistički okviri nastanka i razvoja srpskog jezika podrobnije su razmotreni i u radu B. Brborića Srpski jezik. – Südosteuropäische Linguistik. – Uve Hinrichs (ed.). – Leipzig, 1999 <u štampi>, gde je dat i pregled naučno-kulturnih i nastavno-naučnih institucija u kojima se proučava, uči i neguje srpski jezik u SR Jugoslaviji i Republici Srpskoj sa pregledom reprezentativnih novijih publikacija i ocenom dostignuća i slabosti u jezičkoj nauci i jezičkoj politici.

3 Npr. (redom objavljivanja), Jezička politika i planiranje jezika u Jugoslaviji. – Priredila Vera Vasić. – Novi Sad, Filozofski fakultet, 1990; Matematička i računarska lingvistika – teorija i praksa: zbornik radova. – Beograd, 1990; S. Savić, Diskurs analiza. – Novi Sad, Filozofski fakultet, 1993; V. Vasić, Novinski reklamni oglas, Studija iz kontekstualne lingvistike. – Novi Sad, Dobra vest, 1995; D. Mirić, Upitni iskaz u ruskom i srpskom jeziku. – Doktorska disertacija. – Novi Sad, Filozofski fakultet, 1996; Lj. Popović, Epistolarni diskurs ukrajinskog i srpskog jezika. – Doktorska disertacija. – Beograd, Filološki fakultet, 1996; M. Radovanović, Spisi iz kontekstualne semantike. – Sremski Karlovci – Novi Sad, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, 1997; I. Grickat-Radulović, Nauka o jeziku u delatnosti Akademije. – Otisak iz Glasa SANU CCCLXXIX, Odeljenje jezika i književnosti, knj. 15, 1996; Istraživanja jezika i oko jezika, Zbornik radova posvećen profesoru Naumu Dimitrijeviću. – Priredila S. Đolić. – Beograd, 1996; J. Milojević, Mozak i govor. – Beograd, Filološki fakultet, 1996; R. Simić, Politički diskurs, Inflacija reči u samoupravnom društvu SFRJ i jezička profilaksa. – Zemun, Aktuel, 1996; Aktuelna pitanja gramatike srpskog jezika. Gl. urednik J. Plankoš. – Subotica, Gradska biblioteka – Beograd, Institut za srpski jezik SANU – Narodna biblioteka Srbije, 1999. (Vid. takođe literaturu navedenu uz odeljke o gramatičkim, stilističkim i normativističkim ispitivanjima u ovom radu.)

4 V. npr., D. Klikovac, Konceptualizacija i predloška realizacija sadržavanja (na primerima srpskohrvatskog i engleskog jezika), doktorska disertacija. – Beograd, Filološki fakultet, 1995; V. Polovina, Prilozi za kognitivnu lingvistiku. – Beograd, Filološki fakultet, 1996; Bliski principima kognitivne lingvistike pokazali su se principi teorije semantičkih lokalizacija izloženi u knjizi: P. Piper, Jezik i prostor (Beograd, 1997), koje je autor, nezavisno od kasnijeg formiranja kognitivne lingvistike, razvijao i izlagao u više radova od kraja sedamdesetih godina.

5 Sto godina leksikografskog rada u SANU. – Glavni urednik P. Ivić. – Priredio D. Ćupić. – Beograd, SANU i Institut za srpski jezik SANU, 1993; Sto godina polonistike u Srbiji, Zbornik radova sa jubilarnog naučnog skupa. Red. odbor, G. Jovanović i dr. – Beograd, Katedra za slavistiku Filološkog fakulteta, Slavističko društvo Srbije, 1996; Сопоставительные и сравнительные исследования русского и других языков. – Отв. ред. Б. Станкович. – Белград, Филологический факультет, 1996. i dr.

6A. Belić, Izabrana dela, t. 1 (1998), 6, 8 (1999). – Beograd, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. (T. 1: Opšta lingvistika. Priredila M. Ivić; t. 6: O velikim stvaraocima. Vuk Karadžić. Đura Daničić. Petar II Petrović Njegoš. Branko Radičević. Stojan Novaković. priredio A. Mladenović; t. 8: Oko našeg književnog jezika. Priredio A. Mladenović.)

7 P. Ivić, O jeziku nekadašnjem i sadašnjem. – Beograd, BIGZ – Priština, Jedinstvo, 1990; P. Ivić, Izabrani ogledi, knj. I-III. Priredili S. Remetić, N. Bogdanović. – Niš, Prosveta, 1991. <I O slovenskim jezicima i dijalektima, II Iz istorije srpskohrvatskog jezika, III Iz srpskohrvatske dijalektologije>; P. Ivić, Celokupna dela. U red. M. Radovanovića. – Novi Sad, Knjižarnica Zorana Stojanovića, 1991- . <Do sada objavljeno, knj. I O govoru Galipoljskih Srba (1994); knj. III Srpskohrvatski dijalekti. Njihova struktura i razvoj(1994); knj. IV O Vuku Karadžiću (1991); knj. VII/2 Prozodija reči i rečenice u srpskohrvatskom jeziku (1996); knj. VIII Pregled istorije srpskog jezika (1998); knj. X/1 Rasprave, studije, članci. O fonologiji(1998) >

8 M. Ivić, O jeziku Vukovom i vukovskom. – Novi Sad, Književna zajednica, 1990; M. Ivić, O zelenom konju, Novi lingvistički ogledi. -Beograd, Slovograf, 1995; M. Ivić, Pravci u lingvistici. Osmo izdanje. – Beograd, Slovograf, 1996.

9 M. Jevtić, Sa svetskim slavistima. – Beograd, Dečje novine, 1991; M. Jevtić, Sa domaćim slavistima. – Beograd, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva – Vukova zadužbina – Orfelin, 1996; M. Jevtić, Ivićevi, Raniji i sadašnji razgovori. – Beograd, Partenon, 1998.

10 Posebno sledeće knjige iz Sabranih dela R. Bugarskog, knj. 3. Jezik u društvu (1996), knj. 8. Jezik u kontekstu (1997); knj. 11. Jezik od mira do rata (1997); knj. 12. Jezik i društvena kriza (1997).

11 A. Mladenović, Slavenosrpski jezik. – Novi Sad – Gornji Milanovac, 1989; A. Mladenović, Knjiga o Njegošu. – Beograd – Gornji Milanovac, 1989; Ž. Stanojčić, Sintaksičke studije. – Nikšić, 1990; M. Radovanović, Spisi iz sintakse i semantike. – Sremski Karlovci, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića – Novi Sad, Dobra vest, 1990; A. Peco, Književni jezik i narodni govori. – Mostar, Prva književna komuna, 1990; M. Okuka, Ogledi o našem književnom jeziku. – Nikšić, Univerzitetska riječ, 1990; M. Dešić, Iz srpskohrvatske leksike. – Nikšić, Univerzitetska riječ, 1990; J. Jerković, Jezik i pisci. – Novi Sad, Matica srpska, 1991; V. Polovina, Ogledi iz opšte lingvistike. – Beograd, Naučna knjiga, 1992; M. Stanić, Lingvistički listići. – Nikšić, Unireks, 1993; B. Ostojić, Iz crnogorske leksikografije i leksikologije. – Nikšić, Unireks, 1992; A. Mladenović, Prilozi o Njegošu. – Valjevo, Valjevska štamparija, 1996; M. Radovanović, Spisi iz kontekstualne semantike…(v. napomenu 3); P. Piper, Jezik i prostor… (v. napomenu 4); M. Kovačević, Sintaksa složene rečenice u srpskom jeziku. – Beograd, Raška škola – Srbinje, Srpsko prosvjetno i kulturno društvo Prosvjeta, 1998; B. Stanković, Leksikografski ogledi. – Beograd, Slavističko društvo Srbije, 1999.

12 M. Pešikan, J. Jerković, M. Pižurica, Pravopis srpskoga jezika. – Novi Sad, Matica srpska, 1993; R. Simić, Ž. Stanojčić, B. Ostojić, B. Ćorić, M. Kovačević, Pravopis srpskog jezika sa rječnikom. – Beograd – Nikšić, 1993; M. Pešikan, J. Jerković, M. Pižurica, Pravopis srpskog jezika. Školsko izdanje. – Novi Sad, Matica srpska, Beograd, Zavod udžbenike i nastavna sredstva, 1995; M. Dešić, Pravopis srpskog jezika, Priručnik za škole. – Drugo izdanje. – Beograd, Privredni pregled, Nikšić, Unireks, Zemun, Nijansa, 1995. <3. dopunjeno izdanje, 1998>; R. Simić, Pravopisni priručnik srpskoga književnog jezika. – Beograd, Društvo za proučavanje i negovanje srpskog jezika, 1998.

13 R. Simić, Srpskohrvatski pravopis, Normativistička ispitivanja u ortografiji i ortoepiji. – Beograd, Naučna knjiga, 1991.

14 M. Pešikan, Poređenje ponuđenih pravopisnih pravila. – Naš jezik, XXIX/5, 1995, 259-278.

15 R. Marojević i M. Kovačević su se povodom pravopisnih i normativističkih pitanja najčešće oglašavali u dnevnoj i revijalnoj štampi. M. Kovačević je takve svoje tekstove objavio pod zajedničkim naslovom U odbranu jezika srpskoga (Beograd, Trebnik, 1997).

16 Oštrica napada bila je usmerena prvenstveno na akademika Pavla Ivića, a zatim i na lingviste koji su u toj polemici uzeli reč da opovrgnu reči Ivićevog kritičara kao netačne, a i kao neprimerene po tonu i izrazu. Počelo je u formi diskusije na Drugom kongresu srpskih intelektualaca (Beograd, 22-23 aprila 1994) izjavom R. Marojevića da P. Ivić namerava da ukine ijekavski izgovor srpskog književnog jezika i olakša kroatizovanje Srba ijekavaca kao, navodno, idejni tvorac odluke rukovodstva Republike Srpske o ekavici kao službenom izgovoru srpskog književnog jezika u toj republici. Ni tada ni kasnije nisu navedeni dokazi za takve tvrdnje, ali je njihov autor ipak tu tezu varirao u četrdesetak intervjua i članaka (uglavnom novinskih) sve do 1999. godine. Sve grublje kvalifikacije koje su pri tome upućivane P. Iviću svodile su se na pokušaj njegovog naučnog, nacionalnog i moralnog dezavuisanja. P. Ivić je na te napade retko odgovarao sve dok oni nisu u još ružnijem tonu bili obnovljeni, posle saopštenja Odbora za standardizaciju srpskog jezika o "deklaraciji" o srpskom jeziku (v. niže napomenu 19). Dotle su u zaštitu istine, dostojanstva srpske lingvistike i ugleda P. Ivića, reč povremeno uzimali drugi slavisti (Pre svih i vrlo uspešno D. Petrović, v. posebno, D. Petrović, Škola nemuštog jezika. – Novi Sad, Cvetnik, 1996). Pošto je u nekoliko odgovora P. Ivić pokazao besmislenost tvrdnji o antisrpskoj, a prohrvatskoj zaveri, čiji je on, navodno, centar, polemika se, možda definitivno, utišala.

17 K novoj pismenosti. – Priredio R. Gačević. – Beograd, Naučna knjiga, 1998; Spisi odbora za standardizaciju. – Priredili R. Gačević, J. Vuksanović. – Beograd, Institut za srpski jezik.

18Autori "deklaracije" (V. Bojić, M. Vlajisavljević, P. R. Dragić, M. Đurić, M. Kovačević, Z. Kostić, R. Marojević, P. Milosavljević, S. Rakitić, T. Rosić, B. Ćorić, M. Šćepanović), nastupajući kao da govore u ime svih srpskih filologa i u ime inače nepoznate organizacije Svetski sabor Srba, predstavili su sebe kao jedine prave zaštitnike srpskog književnog jezika, nazivajući savremeni književni jezik Hrvata jednostavno srpskim, a književnost na tom jeziku takođe srpskom itd. Svoj tekst su zbog nečega nazvali zakonopravilo i datirali ga godinom 7605. od stvaranja sveta. Taj tekst ne bi zasluživao osvrt na ovom mestu da nije predstavljao grub pokušaj političkog uticanja na organizovanje naučnoistraživačkog i nastavnog rada u srpskoj slavistici.

19 U odbranu dostojanstva srpske jezičke nauke (Saopštenje nadležnih komisija Odbora za standardizaciju srpskog jezika), Politika, 15. avgusta 1998. Kritika Slova data je i u članku: P. Piper, Ni jezici ni kulture nisu nedeljivi. – Jezik danas, 1998, 8, 1-5.

20 Upor., M. Ivić, O jeziku Vukovom i vukovskom. – Novi Sad, Književna zajednica, 1990; P. Ivić, O jeziku nekadašnjem i sadašnjem. – Beograd, BIGZ – Jedinstvo, Priština, 1990; A. Peco, Književni jezik i narodni govori. – Mostar, Prva književna komuna, 1990; M. Okuka, Ogledi o našem književnom jeziku. – Nikšić, Univerzitetska riječ, 1990; Jezička politika i planiranje jezika u Jugoslaviji. – Priredila Vera Vasić. -Novi Sad, Filozofski fakultet, 1990; P. Ivić, I. Klajn, M. Pešikan, B. Brborić, Jezički priručnik. – Beograd, RTB, 1991; R. Simić, O našem književnom jeziku. – Nikšić, Univerzitetska riječ, 1991; Naučni sastanak slavista u Vukove dane 1993; Pešikan 1993, M. Pešikan, Naša azbuka i njene norme. – Beograd, Vukova zadužbina, Politika, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 1993; Normiranje srpskog jezika – NSSVD 24/1, 1995; B. Brborić, Predistorija i sociolingvistički aspekti. – Srpski jezik na kraju veka. Red. M. Radovanović. – Beograd, 1996, 17-37; O leksičkim pozajmljenicama. – Gl. urednik J. Plankoš. – Subotica – Beograd, Gradska biblioteka Subotica, Institut za srpski jezik Srpske akademije nauka i umetnosti, 1996; R. Simić, Politički diskurs, Inflacija reči u samoupravnom društvu SFRJ i jezička profilaksa. – Zemun, Aktuel, 1996; K novoj pismenosti... (v. napomenu 17); Spisi odbora za standardizaciju... (v. napomenu 17).

21 Upor., Terminologija – teorija i praksa (= NSSVD, 1990, 18/1); R. D. Rakić, Terminologija srodstva u Srba, Etnoantropološki problemi. – Beograd, Filozofski fakultet, 1991; Osnovni principi prevođenja religijske terminologije, Zbornik radova. – Novi Sad, Pokrajinski sekretarijat za ostvarivanje prava nacionalnih manjina, upravu i propise, 1996; Standardizacija terminologije, Zbornik radova. – Beograd, SANU, 1996; i prevod s nemačkog, J. Šic, Geografska terminologija srpskohrvatskog jezika. – Gornji Milanovac, Dečje novine – Novi Sad, Matica srpska – Beograd, Vukova zadužbina, 1994.

Poslednji ovde navedeni rad pripada srpskoj lingvistici, razume se, samo predmetom i jezikom prevoda, kao što je to slučaj sa još nekim prevedenim knjigama stranih slavista značajnih za srpsku slavistiku, npr., N. I. Tolstoj, Jezik slovenske kulture. – Niš, Prosveta, 1995; B. Unbegaun, O počecima književnog jezika kod Srba. – Prev. M. Popović. – Beograd, Vukova zadužbina, Orfelin – Novi Sad, Matica srpska, 1995; K. Feleško, Značenja i sintaksa srpskohrvatskog genitiva. – Prev. G. Jovanović. – Novi Sad, Matica srpska – Beograd, Vukova zadužbina – Beograd, Orfelin, 1995; K. E. Nejlor, Sociolingvistički problemi među Južnim Slovenima. – Prev. M. Joković. – Beograd, Prosveta, 1996.

22 P. Ivić, I. Klajn, M. Pešikan, B. Brborić, Jezički priručnik. – Beograd, RTB, 1991. V. takođe: I. Klajn, Rečnik jezičkih nedoumica. – Treće izdanje. – Beograd, 1992; I. Klajn, Pisci i pismenjaci. – Novi Sad, Matica srpska, 1994; D. Ćupić, E. Fekete, B. Terzić, Slovo o jeziku, Jezički poučnik. – Beograd, Partenon, 1996; I. Klajn, Ispeci pa reci. – Beograd, Centar za primenjenu lingvistiku, Novi Sad, Prometej, 1998; M. Šipka, Priče o rečima. – Beograd, CPL – Novi Sad, Prometej, 1998; M. Telebak, Govorimo srpski, S lakoćom do jezičke kulture, Drugo izdanje. – Banja Luka, Novi glas, Priština, Narodna i univerzitetska biblioteka, 1998; Jezik i kultura u obrazovanju. – Ured. Smiljka Vasić. Beograd, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 1998; M. Šipka, Zanimljiva gramatika. – Beograd: CPL, 1999.

23 O leksikografskoj aktivnosti Instituta za srpski jezik SANU pregledno informiše zbornik Sto godina leksikografskog rada u SANU (Beograd, 1993). Među novijim monografijama proisteklim iz rada na tom projektu jesu i knjige S. Ristić Načinski prilozi u srpskohrvatskom jeziku (1991), D. Gortan-Premk Polisemija i organizacija leksičkog sistema u srpskome jeziku (1997), B. Sikimić Etimologija i male folklorne forme (1994) kao i Ogledna sveska Etimološkog odseka SANU (monografija D. Gortan-Premk je i plod dugogodišnjeg autorkinog naučnog i nastavnog rada na Filološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu). U prethodnom periodu Institut za srpski jezik objavio iz problematike svoje leksikološko-leksikografske delatnosti i zbornik referata Leksikologija i leksikografija (sa Maticom srpskom, 1984), kao i monografije O funkciji i prirodi zamenica, 1985 (I. Klajna) i Zamenički prilozi u srpskohrvatskom, ruskom i poljskom jeziku, 1988 (P. Pipera).

24 Veći deo takvih radova sadržan je u prvoj i drugoj knjizi Lingvističkih ogleda M. Ivić (Lingvistički ogledi. – Beograd, 1983; O zelenom konju, Novi lingvistički ogledi. – Beograd, Slovograf, 1995), gde su data teorijska rešenja većine problema koji bi morali biti obuhvaćeni modernom gramatikom srpskog jezika, što se, uz radove drugih savremenih gramatičara, može videti kao potencijalno teorijsko jezgro jedne takve deskriptivne ili normativne gramatike.

25 V. sledeća posebna izdanja (redom izlaženja tokom devedesetih), S. Ristić, Načinski prilozi u savremenom srpskohrvatskom jeziku. Leksičko-gramatički pristup. – Beograd, Institut za srpskohrvatski jezik SANU, 1990; M. Tir, Čislovky v spisovnej slovenčine a v spisovnej srbohorvatčine. – Novy Sad, Obzor – Tvorba, Bratislava, Alfa, 1991; S. Savić, Diskurs analiza. – Novi Sad, Filozofski fakultet, 1993; D. Vitas, Matematički model morfologije srpskohrvatskog jezika (imenska fleksija). – Doktorska disertacija. – Beograd, Prirodno-matematički fakultet, 1993; Diskurs srpskohrvatskog jezika i jezički nivoi, NSSVD 21/2, Beograd, 1993; R. Simić, Morfofonološki procesi u srpskohrvatskom jeziku, Njihovi uzroci i posledice. – Beograd – Nikšić, 1994; V. Vasić, Novinski reklamni oglas, Studija iz kontekstualne lingvistike. – Novi Sad, Dobra vest, 1995; D. Mirić, Upitni iskaz u ruskom i srpskom jeziku. Doktorska disertacija. – Novi Sad, Filozofski fakultet, 1995; D. Klikovac, Konceptualizacija i predloška realizacija sadržavanja (na primerima srpskohrvatskog i engleskog jezika), Doktorska disertacija. – Beograd, Filološki fakultet, 1995; S. Tanasić, Prezent u savremenom srpskom jeziku.- Beograd, Institut za srpski jezik SANU, 1996; Ljud. Popović, Epistolarni diskurs ukrajinskog i srpskog jezika. – Doktorska disertacija. – Beograd, Filološki fakultet, 1996; J. Milojević, Gramatika reči. – Beograd, Matematički institut SANU, Filološki fakultet, 1996; Ljub. Popović, Red reči u rečenici. – Beograd, Društvo za srpski jezik i književnost Srbije, 1997; P. Piper, Ogled srpske morfosintakse (u poređenju sa makedonskom). – Seul, Hankuk univerzitet za strane studije. 1997; Međuodnos gramatike i rečnika u srpskom jeziku, NSSVD 26/2, Beograd, 1997; Vrste reči u srpskom jeziku, NSSVD 27/2, Beograd, 1998; V. Petrović, Sintaksičke strukture kao komplementizatori. – Doktorska disertacija. – Novi Sad, Filozofski fakultet, 1997; I. Antonić, Vremenska rečenica. – Novi Sad – Sremski Karlovci, Knjižarnica Zorana Stojanovića, 1999 <u štampi>

26 V. sledeće autorske tematske zbornike radova, Ž. Stanojčić, Sintaksičke studije. – Nikšić, 1990; M. Radovanović, Spisi iz sintakse i semantike… (v. napomenu 11); M. Radovanović, Spisi iz kontekstualne semantike... (v. napomenu 3); P. Piper, Jezik i prostor… (v. napomenu 4).

27 P. Mrazović, Z. Vukadinović, Gramatika srpskohrvatskog jezika za strance. – Sremski Karlovci, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića – Novi Sad, Dobra vest, 1990; Ž. Stanojčić, Ljub. Popović, Gramatika srpskog jezika, Udžbenik za I, II, III i IV razred srednje škole. – Peto izdanje. – Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 1997; P. Piper, Ogled srpske morfosintakse (u poređenju sa makedonskom). – Seul, Hankuk univerzitet za strane studije, 1997.

28 V. pored pomenutih radova M. Ivić takođe Sintaksičke studije Ž. Stanojčića, Red reči u rečenici Lj. Popovića i drugu literaturu navedenu u napomenama 3, 4, 11 i 26, u okviru koje pretežu istraživanja teksta i diskursa. Informativan pregled srpske lingvistike teksta daje M. Čarkić (Razvojni pravci lingvistike teksta. – Naš jezik, n. s. XXXII, sv. 1-2, 1997, 98-121; М. Чаркић, Сербская лингвистика текста. – Stylistyka, 6, Opole, 1997, s. 541-564). M. Kovačević je objavio 1998. knjigu pod naslovom Sintaksa složene rečenice u srpskom jeziku, koja sadrži razne autorove članke iz te oblasti objavljivane ranije u Jugoslaviji i donete bez ikakvih izmena. Interesantno je da taj aktivni predstavnik ultranacionalističke struje u srpskoj lingvistici (koji je kritikovao Matičin pravopis i zbog nedovoljne frekventnosti izraza srpski jezik u njemu) zadržava u svojoj knjizi izraz srpskohrvatski i kroatizovanu terminologiju kojom se nekada služio uz objašnjenje (u Predgovoru) da nije pristalica "naknadne pameti", suprotno, dakle, mnogim tekstovima i invektivama koje je potpisao po dolasku iz Sarajeva, uključujući i zloglasno Slovo o srpskom jeziku (v. napomenu 16).

29 I ovde centralno mesto imaju knjige P. Ivića objavljene u njegovim izabranim i celokupnim delima (v. napomenu 7), posebno u celokupnim delima knj. VII/2 Prozodija reči i rečenice u srpskohrvatskom jeziku (sa I. Lehiste) (1996); knj. VIII Pregled istorije srpskog jezika (1998); knj. X/1 Rasprave, studije, članci. O fonologiji(1998). Najnovija slika fonoloških i prozodijskih karakteristika srpskog jezika (sa osvrtom na izabranu literaturu) data je u radu D. Petrovića "Fonetika" (Srpski jezik na kraju veka. – Beograd, 1996, 87-111) R. Simić i B. Ostojić objavili su drugo izdanje svoje fonologije srpskohrvatskog jezika, čije je prvo izdanje iz 1983. dobilo dosta podeljene ocene (R. Simić, B. Ostojić, Osnovi fonologije srpskog književnog jezika. /2. izd./ – Beograd, Univerzitet, 1996), uostalom kao i morfofonologija R. Simića (R. Simić, Morfofonološki procesi u srpskohrvatskom jeziku, Njihovi uzroci i posledice. – Beograd – Nikšić, 1994). Pored radova A. Pece (v. A. Peco, Akcenti i dužine u srpskohrvatskom jeziku. – Beograd, Naučna knjiga, 1991), i fonostilističkih radova M. Čarkića (Fonika stiha. – Beograd, Naučna knjiga, 1992; Fonostilistika stiha. – Beograd, Naučna knjiga, Institut za srpski jezik SANU, 1995) više radova iz oblasti fonološke, prozodijske i intonacijske problematike objavila je tokom devedesetih J. Jokanović-Mihajlov, između ostalih: O modelima ritmičke organizacije iskaza. – NSSVD, 1991, 20/2, 105-113; Intenzitetska obeležja iskaza u javnom komuniciranju. – Književnost i jezik, 1991, 4, 470-477; Prozodijska sredstva u organizaciji diskursa. – NSSVD, 1993, 21/2, 118-124; Stilistički status varijantnih intonacionih oblika. – NSSVD, 1995, 23, 81-89; Intonacione karakteristike čitanog teksta. – Srpski jezik, 1996, 1, 1-2, 132-143.

30 Sto godina leksikografskog rada u SANU (v. napomenu 5); M. Okuka, Novi dijalekatski rječnici srpskohrvatskog jezika. – Književni jezik, 1991, 20/1-2, 73-77; M. Jocić, Leksikografija u Vojvodini. -ZMSFL, XXXIV/2, 1991, 145-157; D. Šipka, Srpski rječnici od seobe do Vuka. – NSSVD, 1991. Više o rečnicima dijalekata v. u napomeni 52.

31 M. Ivić, O zelenom konju… (v. napomenu 8); S. Ristić, Načinski prilozi u savremenom srpskohrvatskom jeziku. Leksičko-gramatički pristup. – Beograd, Institut za srpskohrvatski jezik SANU, 1990; M. Dešić (v. napomenu 11); M. Radić-Dugonjić, Međujezički homonimi i paronimi u ruskom i srpskohrvatskom jeziku. – Gornji Milanovac, Dečje novine, 1991; D. Gortan-Premk, Polisemija i organizacija leksičkog sistema u srpskome jeziku. – Beograd, Institut za srpski jezik SANU, 1997; B. Ostojić, Iz crnogorske leksikografije i leksikologije... (v. napomenu 11); Leksičko-semantički sistem srpskohrvatskog jezika, NSSVD 22/2, Beograd, 1994; D. Šipka, Osnovi leksikologije i srodnih disciplina. – Novi Sad, Matica srpska, 1998; D. Šipka, Opscene reči u srpskom jeziku. – Beograd – Novi Sad, 1999.

32 Izuzetno mesto u srpskoj filološkoj leksikografiji enciklopedijskog tipa svakako ima knjiga, Đ. Trifunović, Azbučnik srpskih srednjovekovnih književnih pojmova. – Beograd, Nolit, 1990. Među ponovljenim izdanjima su i, M. Moskovljević, Rečnik savremenog srpskohrvatskog književnog jezika s jezičkim savetnikom. – 2. izd. – Beograd, Apolon, 1990; Poslovice. – Na svijet izdao Đ. Daničić, u Zagrebu 1871. Reprint. – Beograd, MSC, 1996, dok moderno izdanje poslovica predstavlja rečnik, Vukove narodne poslovice sa registrom ključnih reči. – Ured. S. Đorđević, registar ključnih reči izradio M. Šćepanović. – Beograd, Nolit, 1996. Među leksikografske radove specifičnijeg profila idu, pored mnogih drugih, i, M. Josić-Višnjić, Azbučnik prideva u srpskoj prozi XX veka. – Beograd, Književna fabrika MJV i deca, 1991; T. Vojnović, Velika biblijska konkordancija, tom I-II, Zagreb, Kršćanska sadašnjost – Novi Sad, Dobra vest, 1991; ; I. Klajn, Rečnik novih reči. – Novi Sad, Matica srpska, 1992; V. Petrović, M. Burzan, J. Vajda, Srpsko-mađarski rečnik glagolske rekcije. – Novi Sad, Filozofski fakultet, Zavod za izdavanje udžbenika, 1992; T. Prćić, Transkripcioni rečnik engleskih ličnih imena. – Beograd, Nolit, 1992; Stevo Ćosović, Rječnik srpskog imena. – Novo Sarajevo, Srna-fest – Podgorica, Znamenje, 1994; S. Savić, Rečnik psovki u srpskom jeziku. – Novi Sad, Futura, 1995; Rečnik odomaćenih reči i izraza. – Priredila D. Gortan-Premk. – Poseban otisak iz Svezaka Zadužbine Ive Andrića, br. 12, 1996. U datom periodu rusinski slavisti objavili su i prvi veći srpsko-rusinski rečnik, Srpsko-rusinski rečnik. I, II. Ured. J. Ramač, M. Fejsa, H. Međeši. – Beograd, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva – Novi Sad, Filozofski fakultet, Društvo za rusinski jezik i književnost, 1995, 1997; Ogledna sveska, Etimološki odsek Instituta za srpski jezik SANU. – Ured. P. Ivić. – Beograd, Institut za srpski jezik SANU, 1998.

33 Ogledna sveska... (v. prethodnu napomenu).

34 P. Šimunović, Onomastička znanost u Jugoslaviji danas. – Onomastica Jugoslavica 14, 1991, 153-167.

35 Na primer, Lj. Rajković Koželjac, Onomastika Timoka. – Onomastički prilozi, Beograd, 1990, XI, 109-366; N. Bogdanović, O govoru i imenima, prilozi iz jezičke problematike svrljiškog kraja. – Niš, Prosveta, 1990; N. Bogdanović, O govoru i imenima. – Niš, 1990; V. Mihajlović, Ime po zapovesti; Imperativni onomastikon srpskohrvatskog jezika. – Beograd, Nolit, 1992; Stevo Ćosović, Rječnik srpskog imena. – Novo Sarajevo, Srna-fest – Podgorica, Znamenje, 1994; M. Peić, G. Bačlija, Imenoslov bačkih Bunjevaca. Ured. D. Petrović. – Novi Sad, Matica srpska – Subotica, Subotičke novine, 1994; R. Stamatović, Onomastika Zete. – Beograd – Golubovci, 1994; R. Jovićević, O imenima. – Beograd, 1995; G. Čulić, Antroponimija Boke Kotorske (od prvih

pisanih spomenika do kraja XIX vijeka). – Podgorica, Univerzitet Crne Gore – Kotor, Fakultet za pomorstvo, 1996; Mihailo Šćepanović, Imenoslov valjevske Petnice. – Institut za srpski jezik SANU – Istraživačka stanica Petnica, 1997.

36 V. Knaflič, Frekvencijski rečnik budućih učitelja. – Beograd, Institut za pedagoška istraživanja, Prosveta, 1990; Vasić S. 1996, S. Vasić, Polazne osnove novije srpske proze, Rečnik četiri jevanđelista. Knj. 1 – Beograd, Institut za pedagoška istraživanja, 1996; Vasić S. 1998, S. Vasić, Polazne osnove novije srpske proze, Hazarski rečnik Milorada Pavića. Knj. 2. Frekvencijski rečnik. – Beograd, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva – Institut za pedagoška istraživanja, 1998. Neki posebni frekvencijski rečnici nalaze u računarskoj bazi na Prirodno-matematičkom fakultetu u Beogradu u centru kojim rukovodi D. Vitas.

Leksikološka problematika predmet je i kontrastivnih i kontaktoloških radova (v. napomenu 55), dijalektoloških radova (v. napomene 51-54), radova iz istorije jezika (v. napomenu 41-48), kulture govora (v. napomenu 22), terminologije (v. napomenu 21) itd.

37 Lj. Subotić, Jezik Jovana Hadžića. – Novi Sad, Matica srpska, 1990; J. Jerković, Jezik i pisci. – Novi Sad, Matica srpska, 1991; A. Peco, Pisci i njihov jezik. – Beograd, Prosveta, 1995; S. Stijović, Slavenizmi u Njegoševim pesničkim delima. – Novi Sad – Sremski Karlovci, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, 1992; Z. Radulović, Jezik i stil Čeda Vukovića. – Nikšić, 1994.

38 Jezik i stil sredstava informisanja. – Red. B. Tošović. – Sarajevo, Svjetlost, 1991; Stilistički aspekti proučavanja srpskog jezika, NSSVD 23/2, Beograd, 1995; D. Pojatić, Glagolske imenice u društveno-političkoj leksici u ruskom i srpskom jeziku. – Podgorica, Univerzitet Crne Gore, 1996; M. Luković, Razvoj srpskoga pravnog stila. – Beograd, Službeni glasnik, 1994; M. Luković, Specijalni stilovi. – Srpski jezik na kraju veka..., str. 143-159 (v. napomenu 2); B. Tošović, Stilistika glagola. – Wuppertal, Lindenblatt, 1995; M. Čarkić, Fonostilistika stiha. – Beograd, Naučna knjiga, Institut za srpski jezik SANU, 1995; M. Kovačević, Stilistika i gramatika stilskih figura. – Nikšić, Unireks, 1995; R. Simić, Politički diskurs... (v. napomenu 3) i dr. Osvrt na literaturu o funkcionalnim stilovima u srpskom jeziku (uključujući i onu objavljenu pre 1990) daje M. Radovanović u knjizi Srpski jezik na kraju veka..., str. 10 (v. napomenu 2).

39 Б. Тошович, Сопоставительная функциональная стилистика русского и сербохорватского языков (предмет, задачи, перспективы). – Славист, I/1, 1990, 41-51; M. Иarkić, Stilistika na srpskom jezičkom području – kratak istorijski pregled. – Naš jezik, n. s., 1995-1996, XXX/1-5; А. Стоянович. Проблемы сопоставительной стилистики в отечественной славистике. – Сопоставительные и сравнительные исследования русского и других языков. – Под ред. Б. Станковича. – – Белград, Филологический факультет, 1977, 360-366; R. Simiж, Lingvistika stila. – Nikšić, 1993; R. Simić, Uvod u filozofiju stila. – 2. izdanje. – Beograd, Univerzitet, 1997; R. Simić, Opšta stilistika. – Beograd, Naučno društvo za negovanje i proučavanje srpskog jezika, 1998.

40 A. Belić, Opšta lingvistika... (v. napomenu 6); P. Ivić, Izabrani ogledi... (v. napomenu 7); P. Ivić, Celokupna dela... (v. napomenu 7); M. Ivić, O jeziku Vukovom i vukovskom... (v. napomenu 8); A. Mladenović, Slavenoserbski jezik. – Novi Sad, 1989; Istorija srpskog naroda. – 2. izdanje, knj. 4, t. 2. – Beograd, SKZ, 1994.

41 M. Stevanović, O jeziku Gorskog vijenca. – Beograd, SANU, Naučna knjiga, 1990; I. Veselinov, Tragom srpske prošlosti. – Novi Sad, Biblioteka Matice srpske, 1991; M. Okuka, Lj. Stančić, Književni jezik u Bosni i Hercegovini od Vuka Karadžića do austrougarske vladavine. – München, Slavica Verlag, 1991; M. Luković, Razvoj srpskoga pravnog stila. – Beograd, Službeni glasnik, 1994; Vladika Danilo – Vladika Sava, Pisma (izbor). – Priredio A. Mladenović. – Cetinje, Obod, 1996; Petar II Petrović Njegoš, Gorski vijenac. – Priredio A. Mladenović. – Cetinje: Obod, 1996; Petar II Petrović Njegoš, Luča mikrokozma. – Priredili A. Mladenović i M. Flašar. – Cetinje, Obod, 1996; Đura Daničić, Rat za srpski jezik i pravopis. – Beograd, Narodna biblioteka Srbije, 1997 <sa pogovorom A. Mladenovića Đura Daničić i njegov "Rat za srpski jezik i pravopis"> ; Petar II Petrović Njegoš, Gorski vijenac. – Priredio S. Stijović. – Beograd. Grafokomerc, 1996 <A. Mladenović priredio tekst dela za štampu i napisao uvodnu studiju (str. 5-24), komentare (str. 49-204), rečnik uz dato izdanje (str. 211-233); S. Stijović O leksici "Gorskog vijenca" (str. 207-209) >.

V. i radove Lj. Subotić, J. Jerkovića i S. Stijovića u napomeni 37, i M. Lukovića (napomena 38).

42 Srpski jezik na kraju veka (v. napomenu 2); Počeci i razvoj srpskog književnog jezika – NSSVD 25/2, 1996; Srbi i njihov jezik, hrestomatija. – Ured. P. Milosavljević. – Priština, Narodna i univerzitetska biblioteka, 1997; Jezičke mene i život reči, Ogledi iz lingvistike. – Urednik B. Savić, red. M. Šćepanović. – Valjevo, Istraživačka stanica Petnica, 1997;

43 Ogledna sveska... (v. napomenu 33)

44 Npr. A. Loma, Vorslavisches Substrat in der Toponimie Serbiens. Bisherige Ergebnisse, Probleme und Perspektiven weiterer Erforschung. – Die Welt der Slawen, 1991, XXXVI/1-2, 99-139; A. Loma, Podunavska prapostojbina Slovena, legenda ili istorijska realnost? – JF XLIX, 1993, 187-220; A. Loma, Neki slavistički aspekti srpske etnogeneze. – ZMSS, 1994, 43, 105-126; A. Loma, Dalje od reči – rekonstrukcija prajezičkih leksemskih spojeva kao perspektiva slovenske i indoevropske etimologije. – JF, 1995, LI, 31-58; B. Sikimić, Etimologija i male folklorne forme. – Beograd, Institut za srpski jezik SANU, 1996.

45 Ćirilske rukopisne knjige Biblioteke Matice srpske obradili su i izdali u redakciji V. Jerković: V. Jerković, Lj. Vasiljev, D. Grbić, J. Grković-Mejdžor, M. Grozdanović-Pajić, S. Jakšić, K. Minčić-Obradović, K. Škorić. Prva knjiga objavljena je 1988. god. Tokom devedesetih godina objavljene su knjige: 2. Apostoli (1991), 3. Psaltir Gavrila Trojičanina iz 1643 godine (1992), 4 Psaltiri (1993), 5. Mineji. Oktoisi. Triodi. (1996), 6. Stihologija Kiprijana Račanina (1996).

46 Posebno je velik doprinos u tome načelnika Arheografskog odeljenja A. Mladenovića, koji je tokom devedesetih godina, pored mnogih drugih objavio i radove: Trideset godina postojanja Arheografskog odeljenja Narodne biblioteke Srbije, – AP, 13, 1991, 351-363; Jezička situacija kod Srba u vreme velike seobe (1690). – NSSVD 20/1, 1991, 345-350; Русско-славянский язык и сербский литературный язык нового времени. – Вестник Санкт-Петербургского университета, серия 2, 1992, вып. 1, 108-111; Prilog tumačenju postanka genitivnog množinskog nastavka -a u jednom delu srpskog jezika. – ZMSFL, 1992, XXXL/2, 7-36; Prve srpske štampane knjige – napomene s filološke strane. – Beograd, Narodna biblioteka Srbije, 1993; Slavenosrpski književni jezik – počeci i razvoj. – ZMSFL, 1995, XXXVIII/2, 1995, 103-117; O nekim pitanjima stvaranja srpske redakcije staroslovenskog jezika. – AP, 1995, 17, 7-18; Tekstualna i filološka osnova kritičkog izdanja Njegoševog dela. – Podgorica, CANU, 1995; Filološke napomene uz kritičko izdanje Njegoševe "Luče mikrokozma" (Prilog kritičkom izdanju Njegoševih dela). – ZMSFL, 1995, XXXVIII/2, 119-148; Počeci i razvoj književnog jezika kod Srba novog vremena (Druga polovina XVIII i prva polovina XIX veka). – NSSVD, 25/2, 1996, 67-77; Srpska redakcija staroslovenskog jezika i upotreba samo tankoga jera u pisanju. – ZMSFL, 1997, XL/1, 97-104; Dnevnik patrijarha Arsenija III Crnojevića o putovanju u Jerusalim. (Tekst i filološke napomene). – Sentandrejski zbornik, Beograd, SANU, 1997, 3, 207-224; O nekim osobinama jezika Njegoševe "bilježnice". – Glas (SANU. Odeljenje jezika i književnosti, 1998, 171, knj. CCCLXXXV, 39-67; Filološke napomene o Karejskom tipiku svetoga Save. – Sveti Sava u srpskoj istoriji i tradiciji. Beograd, SANU, 1998, 117-126.

47 V.: N. R. Sindik, M. Grozdanović-Pajić, K. Mano-Zisi, Opis rukopisa i starih knjiga Biblioteke Srpske pravoslavke eparhije budimske u Sentandreji. – Beograd – Novi Sad, 1991; L. Cernić, Opis ćirilskih rukopisa Narodne biblioteke Srbije. Knjiga prva. Paleografski album. – Beograd, Narodna biblioteka Srbije, 1991 <taj album ide uz izdanje: Lj. Štavljanin-Đorđević, M. Grozdanović-Pajić, L. Cernić, Opis ćirilskih rukopisa Narodne biblioteke Srbije, knj. 1. – Beograd, Narodna biblioteka Srbije, 1986>; J. Grković-Mejdžor, Jezik Psaltira iz štamparije Crnojevića. – Podgorica, CANU, 1993; J. Grković-Mejdžor, Spisi Dimitrija Kantakuzina i Vladislava Gramatika. – Beograd, Prosveta – SKZ, 1993.; Pet vekova srpskog štamparstva 1494-1994. Razdoblje srpskoslovenske štampe XV-XVII veka. Gl. urednik M. Pantić. – Beograd, SANU; Novi Sad, Matica srpska; Beograd, Narodna biblioteka Srbije, 1994; Crnojevića štamparija i staro štamparstvo. CANU, Naučni skupovi, knj. 26, Odjeljenje umjetnosti, knj. 9, Podgorica, 1994.

48 V., M. M. Petrović, O zakonopravilu ili nomokanonu svetoga Save. – Beograd, Kultura, 1990; Zakonopravilo ili Nomokanon svetoga Save. Ilovički prepis 1262 godina. – Priredio i priloge napisao M. M. Petrović. – Gornji Milanovac, Dečje novine – Beograd, Istorijski institut SANU, Republički zavod za međunarodnu naučnu, prosvetnu, kulturnu i tehničku saradnju Srbije, Narodna biblioteka Srbije, 1991; Lj. Vasiljev, P. Momirović, Ćirilske rukopisne knjige Cetinjskog manastira XIV-XVIII veka. – Cetinje, 1991; N. Sindik, Studenički tipik, Carostavnik manastira Studenice. – Beograd, 1992; P. Momirović, Stari srpski zapisi i natpisi iz Vojvodine, knj. 1. Sakupio i obradio Petar Momirović. – Novi Sad, Matica srpska – Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture Vojvodine, 1993; P. Momirović, Stari srpski zapisi i natpisi iz Vojvodine, knj. 3. Sakupio i obradio Petar Momirović. – Novi Sad, Matica srpska – Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture Vojvodine, 1996; I. Špadijer, Žitije Marije Egipćanke u srpskoslovenskoj rukopisnoj tradiciji. – Arheografski prilozi, 1994, 16, 15-89; R. Stanković, Datiranje i vodeni znaci rukopisne zbirke Manastira Nikoljca. – Arheografski prilozi, 1994, 16, 141-306; B. Čigoja, Najstariji srpski ćirilski natpisi. – 2. izdanje. – Beograd, Čigoja, 1995; Grozdanović-Pajić, Stanković 1995, M. Grozdanović-Pajić, R. Stanković, Rukopisne knjige manastira Visoki Dečani. Knjiga 2. Vodeni znaci i datiranje. – Beograd, Narodna biblioteka Srbije, 1995; N. Rodić, Svrljiški odlomci jevanđelja. – Svrljig, Etnokulturološka radionica – Niš, Prosveta, 1995; M. Pižurica, Andrija Zmajević, Ljetopis crkovni. 1, 2. – Cetinje, Obod, 1996; J. Grković-Mejdžor, Đurađ Crnojević, Makarije, Oktoih prvoglasnik. 1,2. – Cetinje, Obod, 1996 i dr.

49 В., нпр., Р. Мароевич. Патронимы в системе категориальной принадлежности древнерусского языка. – ОЛЯ, Материалы и исследования, 1988-1990. – Москва, Наука, 1993 [1994], 103-116; R. Marojeviж, Prisvojni pridevi (posssesiva) u staroslovenskom jeziku. – Srpski jezik, II, 1-2, 153-183; Р. Мароевич. Методологические вопросы реконструкции древнеславянских топонимов . Ономастика та етимология: Збирник наукових праць на честь 65-риччя Ирини Михайливни Желсзняк. Кипв, 1997, 151-158; Р. Мароевич. Посессивы – гибридная часть речи праславянского языка. – Славянское языкознание. XII Международный сљезд славистов. Краков, 1998 г. – Москва, Наука, 1998, 615-621; Этюды по грамматике древнерусского языка. II (Посессивы типа Творимиричь). –- Вопросы языкознания, 1998, 2, 51-59.

Na početak devedesetih pada i izdavanje prvog uvoda u slavistiku na srpskom jeziku (P. Piper, Uvod u slavistiku.- Beograd, Filološki fakultet, 1991). Knjiga je u malim tiražima preštampavana bez izmena 1995. u Beogradu i u Seulu, a novo, prerađeno i dopunjeno izdanje objavio je 1998. godine Zavod za izdavanje udžbenika iz Beograda. Znatan deo knjige posvećen je formiranju i razvoju slovenskih književnih jezika.

50 P. Ivić, Izabrani ogledi... (v. napomenu 7); P. Ivić, Srpskohrvatski dijalekti – njihova struktura i razvoj, Prva knjiga, Opšta razmatranja i štokavsko narečje. – Sremski Karlovci – Novi Sad, 1994 (= P. Ivić, Celokupna dela, knj. 3, v. napomenu 7); D. Petrović, Srpska dijalektologija danas. – Zadužbina, 1994, VII/25, 7; D. Ćupić, Dijalekti. – Srpski jezik na kraju veka..., 159-171; N. Bogdanović, Leksikološka istraživanja jugoistočne Srbije. – Slavistika 1996, I, 151-154.

51 P. Radić, Crtice o govoru sela Mrče u Kuršumlijskom kraju. – SDZb XXXVI, 1990, 1-74; S. Rakić-Milojković, Osnove morfološkog sistema govora Donje Mutnice (kod Paraćina). – SDZb XXXVI, 1990, 75-118; M. Špis, Govor sela Parage, SDZb XXXVII, 1991, 549-620; R. Đurović, Prelazni govori južne Bosne i visoke Hercegovine. – SDZb XXXVIII, 1992, 9-378; M. Božović, Govori srednjeg Ibra. – Priština, Univerzitet u Prištini, 1993; P. Ivić, Ž. Bošnjaković, G. Dragin, Banatski govori šumadijsko-vojvođanskog dijalekta. Knjiga prva, Uvod i fonetizam. – SDZb, knj. XL, 1994, 1-419; M. Nikolić, Govori srbijanskog Polimlja, SDZb, XXXVII, 1994, 1-548; Govori prizrensko-timočke oblasti i susednih dijalekata. – Niš, Filozofski fakultet, Beograd, Institut za srpski jezik SANU, 1994; M. Vukićević, Govori kragujevačke Lepenice. – Priština, Univerzitet u Prištini, 1995; P. Đukanović, Govor Dragačeva. – SDZb, 1995, XLI, 1-240; Z. Kašić, Govor Konavala. – SDZb, 1995, XLI, 241-396; S. Rakić-Milojković, Sintaksički upitnik za govore kosovsko-resavske – prizrensko-timočke dijalekatske zone. – SDZb XLI, 1995, 491-520;S. Remetić, Srpski prizrenski govor 1 (glasovi i oblici). – SDZb XLII, 1996; P. Ivić, N. Bogdanović, V. Vukadinović, J. Marković, Prizrensko-timočki govori, dosadašnja proučavanja, bibliografija. – Niš, Filozofski fakultet, 1996; V. Vukadinović, Govor Crne Trave i Vlasine. – SDZb XLII, 1996, tr. 1-317; P. Ivić, Ž. Bošnjaković, G. Dragin, Banatski govori šumadijsko-vojvođanskog dijalekta. Knjiga druga, Morfologija, sintaksa, zaključci, tekstovi. – SDZb, knj. XLIII, 1997, 1-586; Zb. O srpskim narodnim govorima. – Despotovac, Narodna biblioteka "Resavska škola", 1997; Stevo Dalmacija, Ijekavski govori Potkozarja. – Banjaluka, Narodna biblioteka "Petar Kočić", 1997; Pol-Luj Toma, Govori Niša i okolnih sela. – SDZb, knj. XLV, 1998, 1-473.

52 M. Stanić, Uskočki rečnik. 1-2. – Beograd, 1990, 1991; R. Stijović, Iz leksike Vasojevića. – SDZb, XXXVI, 1990, 119-380; J. Dinić, Rečnik timočkog govora (dodatak). – 1990; Ž. Bošnjaković, Iz ratarske terminologije Srema, SDZb XXXVII, 1991, 709-740; J. Dinić, Rečnik timočkog govora (drugi dodatak). – SDZb, XXXVIII, 1992, 379-586; G. Dragin, Ratarska i povrtarska terminologija Šajkaške. – SDZb, XXXVII, 1991, 621-708; G. Komadinić, Tkačka terminologija Dragačeva. – Beograd, 1993; M. Marković, Rečnik narodnog govora u Crnoj Reci, knjiga II. – SDZb, XXXIX, 1993, 149-398; S. Rakić-Milojković, Pastirska terminologija Krivovirskog Timoka. – SDZb, XXXIX, 1993, 11-148; M. Vujičić, Rječnik govora Prošćenja (kod Mojkovca). – Podgorica, 1995; M. Špis-Ćulum, Fitonimija jugozapadne Bačke (korovska flora). – SDZb, XLI, 1995, 397-490; D. Ćupić, Ž. Ćupić, Rečnik govora Zagarača. SDZb XLIV, 1997, 1-615; J. Marković, Južnomoravska povrtarska leksika. – Niš, Filozofski fakultet, 1997; D. Manić-Forski, Lužnički rečnik. – Babušnica, 1997; M. Zlatanović, Rečnik govora južne Srbije. – Vranje, Učiteljski fakultet, 1998.

53 D. Zlatković, Frazeologija omalovažavanja u pirotskom govoru. – SDZb, XXXVI, 1990, 423-740; N. Bogdanović, Izoglose jugoistočne Srbije. – Niš, Prosveta, 1994; M. Vukićević, Ogledi iz dijalektoloških istraživanja. – Priština, Filološki fakultet, 1993; P. Stepanović, Govori Srba i Hrvata u Mađarskoj – štokavsko narečje. – Gornji Milanovac, Dečje novine – Beograd, Vukova zadužbina – Novi Sad, Matica srpska, 1994.

54 Npr., P.-L. Toma, Govori Niša i okolnih sela u sociolingvističkoj perspektivi. – ZMSFL, XXXVIII/1, 185-191; S. Stanković, Gradski vlasotinački govori – sociolingvistički procesi (Opšte karakteristike). – Dani srpskog duhovnog preobraženja: zbornik radova, Despotovac, 1997, IV, 167-179.

55 Hronološki, to su monografije, tematski zbornici, disertacije ili udžbenici, M. Radić-Dugonjić, Međujezički homonimi i paronimi... (v. napomenu 31); R. Marojević, Gramatika ruskog jezika. – 4 izd. – Beograd, Zavod za izdavanje udžbenika, 1994 (prvo izdanje ove srednjoškolske gramatike sa elementima kontrastivnog opisa izašlo je 1983); A. Stojanović, Sintaksičke odlike naučnog stila ruskog i srpskog jezika u oblasti tehnike, doktorska disertacija. – Beograd, 1995; D. Mirić, Upitni iskaz u ruskom i srpskom jeziku, doktorska disertacija. – Novi Sad, Filozofski fakultet, 1996; D. Pojatić, Glagolske imenice... (v. napomenu 38); В. Девић-Романова, Актуальные проблемы изучения русского языка наших дней (в сербско-хорватской языковой среде). – Novi Sad, Futura publikacije, 1996; P. Piper, Jezik i prostor. – Beograd, XX vek – Čigoja štampa, 1997 (= Biblioteka XX vek, knj. 91); A. Mušović, Frazeološki adverbijali, na materijalu ruskog i srpskog jezika. – Priština, Univerzitet u Prištini, 1997; B. Terzić, Rusko-srpske jezičke paralele – Beograd, Slavističko društvo Srbije, 1999 <u štampi>.

O principima, uzrocima i oblicima adaptacije inoslovenskih elemenata u srpskom jeziku u dijahronijskoj i sinhronijskoj perspektivi v. posebno, S. Stijović, Slavenizmi... (v. napomenu 37); O leksičkim pozajmljenicama. – Gl. urednik J. Plankoš. – Subotica – Beograd, Gradska biblioteka Subotica, Institut za srpski jezik Srpske akademije nauka i umetnosti, 1996; J. Ajduković, Rusizmi u srpskohrvatskim rečnicima. Principi adaptacije. Rečnik. – Beograd, Foto futura, 1997. Srpski jezik u svetlu međujezičkih kontakata predmet je i knjige V. Stanišića Srpsko-albanski jezički odnosi (Beograd, Balkanološki institut SANU, 1995).

Tipološka slavistička problematika, pored kontrastivne, u datom periodu najzastupljenija je u radovima D. Vojvodića, v. posebno, Futurum effectivum u slovenskim jezicima. – Slavistika, III , 1998, 45-52; Об инклyзивных формах императива в славянских языках. – Zb. Izučavanje slovenskih jezika..., 130-138 (v. napomenu 5) i dr.

56 V. Mitrinović, Poljski glagolski prefiks prze- i njegovi srpskohrvatski ekvivalenti pre- i pro-. – Beograd, Naučna knjiga, 1990; M. Tir, Čislovky v spisovnej slovenčine a v spisovnej srbochorvatčine. – Novy Sad, Obzor – Tvorba, Bratislava, Alfa, 1991; P. Piper, Ogled srpske morfosintakse... (v. napomenu 27); Lj. Popović, Epistolarni diskurs u ukrajinskom i srpskom jeziku, doktorska disertacija. – Beograd, Filološki fakultet, 1997; P. Piper, Gramatičke strukture srpskog i slovenačkog jezika u ogledalu ruskog. – Slavistika, 1999, III,150-161.

V. takođe slavističke (u celini ili jednim delom) kontrastivne zbornike radova navedene u napomeni 55.

57 Takva je monografija A. Terzića Sintagme s genitivom bez predloga u sintaksičkim varijantnim redovima u ruskom jeziku (Beograd, Filološki fakultet, 1995).

58 To su, hronološkim redom, zbornici, Naučni sastanak slavista u Vukove dane, knj. 20-28 (od 1990. do 1998), Konfrontaciona proučavanja srpskog i drugih slovenskih jezika, Zbornik teza i rezimea. – Beograd, Filološki fakultet, 1992; Konfrontaciona proučavanja srpskog i drugih slovenskih jezika, Zbornik teza i rezimea drugog naučnog kolokvijuma. – Beograd, Filološki fakultet, 1994; Osma jugoslovenska onomastička konferencija, Zbornik radova, CANU, naučni skupovi, knj. 33, Podgorica, 1994; Govori prizrensko-timočke oblasti i susednih dijalekata, Zbornik radova. – Niš, 1994; Aktuelnost proučavanja međuslovenskih jezičkih, književnih i kulturnih kontakata i veza, Zbornik teza i rezimea. – Beograd – Moskva, 1995; Treći Boškovićevi lingvistički dani. – Podgorica, CANU, 1996; O leksičkom pozajmljenicama... (v. napomenu 55); Sopostavitelьnыe i sravnitelьnыe issledovaniя russkogo i drugih яzыkov. – Otv. red. B. Stankovič. – Belgrad, Filologičeskiй fakulьtet, 1996; Sto godina polonistike u Srbiji... (v. napomenu 5); IV simpozijum Kontrastivna jezička istraživanja. – Ured. M. Tir. – Novi Sad, Filozofski fakultet, 1991. V Simpozijum Kontrastivna jezička istraživanja, zbornik radova. – Urednici R. Šević i M. Tir. – Novi Sad, Filozofski fakultet – Društvo za primenjenu lingvistiku Vojvodine, 1996; Slovenske kulture i istorija međuslovenskih veza. – Gl. urednik S. Babić. – Beograd, Biblioteka grada Beograda – Društvo srpsko-ruskog prijateljstva, 1996; Izučavanje slovenskih jezika, književnosti i kultura u inoslovenskoj sredini... (v. napomenu 5); K novoj pismenosti... (v. napomenu 17); Opscena leksika, zbornik radova. – Niš, 1998. i dr.

Pored toga, dosta značajnih lingvističkih radova objavljeno je u kolektivnim monografijama ili zbornicima koji su samo jednim delom lingvistički ili slavistički, npr., Istorija srpskog naroda. 2. izd. – Beograd, 1994; Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji, Zbornik radova za međunarodnog naučnog skupa održanog u Cetinju 21, 22 i 23. juna 1990. – Titograd, Istorijski institut SR Crne Gore, 1991; Durmitorski zbornik 1. Na Izvoru Vukova jezika. Zbornik radova sa naučnog skupa održanog u Šavniku 7. i 8. jula 1988. Titograd, Istorijski institut SR Crne Gore, 1991; Catena mundi, srpska istorija na svetskim verigama. I, II. – Priredio Predrag Dragić Kijuk. – Beograd, Matica Srba i iseljenika Srbije – Kraljevo, Ibarske novosti, 1992; Istorija srpske kulture. – Beograd, Dečje novine – Udruženje izdavača i knjižara Jugoslavije, 1994; Resavska škola i despot Stefan Lazarević (okrugli sto, manastir Manasija, 28. 8. 1993). Despotovac, Narodna biblioteka "Resavska škola", 1994; U svetlu carskih gradova. Priredio N. Bogdanović. – Niš, 1994; Stojan Novaković – Ličnost i delo, Naučni skup povodom 150-godišnjice rođenja (1842-1992). – Beograd, SANU, 1995; Proučavanje srednjovekovnih južnoslovenskih rukopisa. – Beograd, SANU, 1995; MIT, Zbornik radova. – Novi Sad, Filozofski fakultet, 1996; Slavistički zbornik u čast Radovana. Lalića. – Beograd – Nikšić, 1997. i dr.

59 Personalne slavističke bibliografije jesu najbrojnije. Neki od jubilarnih zbornika sa takvim bibliografijama ovde su već bili pomenuti. Za ostale pomenute vrste bibliografija v., na primer, redosledom kojim su gore u tekstu navedene, S. Savić, Lj. Spasić, V. Vasić, T. Vojnović, Selektivna bibliografija o vremenu i aspektu u modernom srpskohrvatskom jeziku. – 1990-1992. EUROTAP Working Papers, Series VI/4, 1-43; <Bibliografije časopisa NJ, JF, SDZb>. – Naš jezik, n. s. XXX, sv. 1-5, 1995-1996, 149-184; S. Tanasić, Bibliografija doktorskih disertacija i magistarskih radova iz oblasti jezika odbranjenih na Univerzitetu u Sarajevu. – Prizma I/1, 1990, 181-184; B. Čudomirović, Doktorske disertacije iz slovenskih jezika i književnosti, odbranjene na Filološkom fakultetu u Beogradu od 1985-1994. godine. – ZMSS 50-51, 1996, 261-267; Doktorske disertacije iz slovenskih jezika i književnosti, odbranjene na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu od 1985-1994. godine. – ZMSS 50-51, 1996, 267-269; Rezultati naučnih istraživanja iz oblasti humanističkih nauka u periodu 1991-1995. – Beograd, Ministarstvo za nauku i tehnologiju Republike Srbije, 1996; P. Piper, Bibliografija jugoslovenske lingvističke rusistike. – Novi Sad, Matica srpska, 1990.

Mnoge dobre tematske bibliografije navedene su u preglednim člancima iz oblasti stilistike, lingvistike teksta, dijalektološke leksikografije, onomastike i drugim, pomenutim u odgovarajućim paragrafima ovog članka.

Skraćenice u radu:

AP – Arheografski prilozi(Beograd), ZMSS – Zbornik Matice srpske za slavistiku (Novi Sad), ZMSFL – Zbornik Matice srpske za filologiju i lingvistiku (Novi Sad), JF – Južnoslovenski filolog (Beograd), Nj – Naš jezik (Beograd), NSSVD – Naučni sastanak slavista u Vukove dane (Beograd), SDZb – Srpski dijalektološki zbornik (Beograd).

П. Пипер

СЛАВЯНСКОЕ ЯЗЊКОЗНАНИЕ В СЕРБИИ В ДЕВЯНОСТЫЕ ГОДЫ ХХ ВЕКА

Резyме

Последнее десятилетие ХХ века оказалось одним из самых трагических периодов сербской истории, начавшимся насильственным разложением СФРЮ и кончающимся войной стран НАТО против СРЮ. Исторические обстоятельства сильно обусловили ход развития славянского языкознания в Сербии и СРЮ в этот период, что особенно заметно отразилось в области языковой политики и нормирования современого сербского литературного языка. Дискуссии по этим вопросам порой становились сильно политически окрашенными, особенно в связи с вопросом о сфере применения лингвонима сербский язык, об отношении сербского к хорватскому языку, об употреблении кириллицы и латиницы, или экавского и иекавского произносительного варианта, и о вопросах новой сербской орфографии.

На исследования сербских славистов в области славянского языкознания в данный период помимо исторических обстоятельств немалое влияние оказала сложившаяся традиция изучения сербского и других славянских языков. Опубликован ряд работ, обобщающих достижения последних десятилетий в области славяноведения и языкознания, начали выходить собранные и избранные сочинения, и избранные работы видных сербских специалистов в этой области (А. Белича, П. Ивича, М. Ивич, А. Младеновича, Ж. Станойчича и других ученых).

Славянское языкознание в Югославии в девяностые годы ХХ века также отражает общие тенденции и направления развития славяноведения и языкознания в других странах: иследования по когнитивной лингвистике, социолингвистике, психолингвистике и нейролингвистике, этнолингвистике, лингвистике текста и контекстуальной лингвистике, вычислительнох лингвистике, синтаксису, семантике, прагматике, сопоставительному и типологическому описанию славянских языков и т.д. широко развернулись диалектологические исследования и исследования по истории сербского языка, также прочно опирающиеся на существующую научную традицию.

Девяностые годы оказались очень плодотворными для славянского языкознания в Сербии, если их оценивать с точки зрения качества и количества научной продукции. Однако не менее важным является то, что именно в этот период заложен ряд новых начал дальнейшего развития славянского языкознания в Сербии и Югославии: исследовательская работа получает все более организованные формы (напр. в рамках научных проектов САНУ, Матицы сербской, Национальной библиотеки Сербии, филологических и философских факультетов), формируются новые молодые и успешные научные коллективы (напр. в Этимологическом отделении САНУ), создан Комитет по вопросам стандартизации сербского литературного языка, выходит несколько новых журналов, посвященнных славянскому языкознанию или вообще славяноведению (напр. Славистика, Кодови словенских култура, Српски језик), укрепилась традиция ряда научных славистических конференций, симпозиумов, чтений (Научни састанак слависта у Вукове дане, Скуп слависта Србије, Научни скуп у част Радосава Бошковића и др.).

// Projekat Rastko / Filologija i lingvistika //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]