Bogoljub Šijaković

Kritika balkanističkog diskursa

Prilog fenomenologiji "drugosti" Balkana

Sadržaj

• Uvod
• "Drugost" Balkana i objekt "Balkan"
• "Balkanizacija" i vanbalkanski intreresi
• Stigmatizacija Balkana i stereotipi
• Identitet i heterofilija
• Kolonizator kao civilizator
• Fragmentacija i reorganizacija prostora: kontekst etničkih sukoba
• U ime Balkana
• EvroBalkan
• Napomena
• Fusnote

"Povodom godišnjice Deklaracije UN o ljudskim pravima i desetogodišnjice postojanja Kosovskog odbora za ljudska prava i slobode, u Prištini je počeo trodnevni Simpozijum o ljudskim pravima na Kosovu. Na skupu pod nazivom "Balkan i ljudska prava na pragu 21. veka, realnost i perspektive" učestvuje oko 150 aktivista sa Kosova i iz inostranstva. Otvaranju skupa u hotelu "Grand" prisustvovali su šef misije OEBS-a na Kosovu N. N., predsednica Fonda za humanitarno pravo iz Beograda N. N. i predsednica Helsinškog odbora za ljudska prava u Srbiji N. N.. – Na otvaranju skupa N. N., predsednik kosovskog Odbora za ljudska prava, istakao je da, iako je Kosovo danas "oslobođeno iz kandži totalitarističkog režima, narod još uvek nije slobodan jer su posledice rata još uvek bolne i ne može se utvrditi konačan broj žrtava". – Okupljenima se obratila i predsednica Fonda za humanitarno pravo iz Beograda H.H., koja je rekla da "na Kosovu nikada nije osetila mržnju među ljudima i da nikada nije videla osvetu kao posledicu neke mržnje".« (iz dnevnih novina od 12. decembra 1999)

Uvod

Majstorski skicirajući mentalitete raznih stanovnika grada u sceni pred gradskom kapijom, zadahnutoj atmosferom slobodnog i naprednog Frankfurta Geteovog doba, ovaj faustovski pjesnik je građaninu-birgeru u kafanska usta stavio kratak opis bezizgledne sudbine porobljenih balkanskih naroda u "Evropskoj Turskoj":

Otomanska klanica za balkanske narode ovdje je poslužila tek toliko da kontrastno istakne privlačnost bezbrižnog gradskog života. Nekolika stoljeća Balkan je već bio zalivan krvlju svojih naroda da bi se našao u ova nekolika Geteova stiha, pisana malo prije a objavljena malo poslije velike oslobodilačke srpske bune pod voždom Kara-Đorđem Petrovićem godine 1804. I ta nekolika stiha su međutim sasvim dovoljna da nam predoče bezdušnu ravnodušnost ondašnje Evrope prema balkanskoj golgoti. – Raspad SFR Jugoslavije u posljednjoj deceniji 20. vijeka pobudio je, nasuprot tome, izuzetnu pažnju "svjetske javnosti". Dnevna istina je pri tom opisivana žurnalističkim jezikom utrnulim od političkih interesa, jezikom koji tako lako i rado zanemaruje kompleksnost i konkretnost događaja, jezikom koji se toliko raspojasao da je i sam postao nametljiv i zanimljiv fenomen koji se mora hermeneutički uračunati u svakoj ozbiljnoj analizi tih događaja. I sada, nipošto ne prvi put, medijski govor o Balkanu karakteriše apstraktni shematizam, koji je inače često praktikovan u interesno pojednostavljujućem govoru o Balkanu, a posebno u balkanističkom diskursu ocrnjivanja Balkana. Pokušaću da takav diskurs demaskiram. Naravno, pretpostavljam da je opšte poznato da elementi balkanske stvarnosti: istorijski, geopolitički, ekonomski, kulturni, etnički, konfesionalni, psihosocijalni, kao i njihove mnogostruke i neočekivane kombinacije, – neminovno proizvode jedan veoma kompleksan životni prostor. Zbog toga Balkan zaista ima jednu moćnu ontologiju stalne i duboke promjene², koja za posljedicu ima snažnu i duboku istorijsku svijest Balkanca. Mada je istorijska predstava o Balkanu skoro uvijek komplikovana, ponekad do neprozirnosti, treba imati na umu da su istoriografska znanja, upravo zbog kompleksne stvarnosti, ovdje odlučujuće važna za svaki mjerodavan sud. Ipak, ovo izlaganje će biti prije svega pokušaj jednog fenomenološkog govora o prirodi, strukturi i funkciji onog govora koji je ca stanovišta moći danas ovlašćen da govori o Balkanu.

Riječi 'Balkan', 'Balkanac', 'balkanski' upotrebljavaju se kao ružan žig koji bi trebalo da izazove opšte užasavanje, i samoprezir onih na čijoj koži je utisnut. Balkan je postao skladište negativnih karakteristika, deponija nepoželjnih stvari, – i bukvalno: deponija radioaktivnog otpada pristiglog u vidu 31000 bombi (samo ovih bombi!) ca osiromašenim uranijumom, koliko su avioni NATO, po izričitom priznanju generalnog sekretara NATO Džordža Robertsona (George Robertsone), razasuli po Srbiji i Crnoj Gori u nedavnom ratu. Način predstavljanja drugog određuje onaj ko ima Moć. Tada je diskurs o drugom ustvari znanje o drugom kao produžena moć nad drugim. Onda je dužnost intelektualca da i u ovoj prilici potkopa moć znanja koje je produžena politička moć, da dovede u pitanje takvo znanje i da po mogućnosti dovede u pitanje samu političku moć koja odlučujuće određuje način predstavljanja drugog bez njegovog učenja u tome. (Znam da između intelektualca i javnosti postoje mediji kao velika prepreka istinskoj komunikaciji između argumentovanog kritičkog stava i javno oblikovane volje. Danas se "javnost" ili "publika" proizvodi po porudžbini kao bilo koji proizvod.) Intelektualac naime treba da se odupre balkanističkom diskursu, diskursu koji ca stanovišta moći, političke i vojne, xoće da konstruiše upravo takav identitet Balkana koji bi onoga ko ima moć da tako određuje Balkan oslobodio svake odgovornosti za postupke koje preduzima na Balkanu. Zbog toga se treba oduprijeti nametnutoj potrebi da se govori kao advokat Balkana, jer to pretpostavlja da je Balkan optuženi (a baš to je intencija balkanističkog diskursa), da je mjesto za takav govor sudnica, a da onda treba dokazivati kako branjenik Balkan i nije tako loš i kako njegove dobre strane treba uzeti u obzir prilikom određivanja kazne i izricanja presude, pa čak i uvjeravati sud da bi se on mogao još i popraviti. (Ova situacija je, kao tipična, dobro poznata onome ko ima iskustvo komunističkog pravosudnog sistema: optuženi je prinuđen da dokazuje svoju nevinost, dok tužilac nema obavezu da dokazuje krivicu ustanovljenu etiketiranjem kao označiteljskim terorom.)

"Drugost" Balkana i objekt "Balkan"

Šta označava "drugost" Balkana? Da li je y pitanju "drugost" kao objekt saznavanja i ovladavanja ili "Drugi" kao onaj kog susrećemo i pozivamo? Da li je u pitanju stvar ili lice? – Odnos prema drugom je ustvari etički odnos. U temelju etičkog odnosa prema drugom, tako nastoji da nas uvjeri i Emanuel Levinas (Emmanuel Levinas, 1906-1995)³, nalazi se radikalna etička odgovornost: etički subjekt stavlja se na mjesto drugog i prima na sebe njegovu krivicu i pokajanje ("humanizam drugog čovjeka"). Etika tada nije apstraktna, intelektualna tvorevina, jedna disciplina filosofije, već označava odnos ličnosti prema ličnosti. Prafenomen koji omogućava ovaj susret s drugim je lice (le visage). U susretu s drugim, u susretu u kom se događa epifanija lica (l'epiphanie du visage), ja imam iskustvo sebe. Evropa je pozvana na susret s Balkanom, na susret u kom će ona preko epifanije lica Balkana moći da sazna nešto i o sebi. Dakle: odnos prema drugom, odnos u kom nastojimo da smisao ljudskog pronađemo izvan ontologije, svjedoči o tome da etički plan prethodi ontološkom, da je prva filosofija onda etika a ne metafizika. A etika kao prva filosofija govori: sačuvati odgovornost za drugog i dati prednost drugom. Čovjekov moralitet uopšte počiva na spremnosti da se da prednost drugom, da se praktično prevlada prvenstvo biologije i ontologije, i to uprkos tome što je to katkad neisplativo, pa prema tome ne-racionalno ili ne-uračunljivo. – Sasvim je drugačiji odnos ako se drugi posmatra kao tuđi i strani, ako se apsolutizuje njegova razlika. Tuđi i strani: to je područje ontologije a ne etike, jer se tuđost i stranost uspostavljaju nasuprot pukom identitetu Ja=Ja. Ova metafizika identiteta ne može biti nadležna za etiku. Etički gledano, moj identitet se konstituiše u susretu sa drugim; metafizički (ontološki, esencijalistički) gledano, moj identitet je Ja=Ja (A=A), i to je samo potvrda solipsizma (solus ipse). Onda onaj drugi kao tuđi i strani postaje objekt našeg znanja, a ne drugi kog pozivamo i susrećemo; tada se stupa u odnos s drugim a da se drugome ne dozvoljava ni da učestvuje u samoodređenju. Balkan je postao bez-lični objekt znanja, i to solipsistički orijentisanog znanja, pa se otuda u balkanističkom diskursu o tuđem i stranom, o onom objektnom drugom lišenom prava na samoodređenje, lako može prepoznati kolonijalni diskurs kao diskurs ovladavanja.

Takozvane "esencijalističke paradigme", koje se u raznim institucijama (od naučnih do vojnih) koriste kao alatke za proizvodnju znanja o drugom, ne samo da konstituišu "znanje" o "Balkanu" već konstruišu i proizvode sam "Balkan" kao objekt. Problem dakle nije samo u proizvodnji "znanja" već i u proizvodnji "realnosti". (Želim samo da uputim na načelni značaj ovog problema: Kako socijalne nauke proizvode svoj predmet? Kako se od čitavih naroda i kultura antikvarnim i kolonijalnim znanjem proizvode muzeji?) Da bi u našem znanju tuđe i strano postalo prihvatljivo – ono mora da bude kolonizovano našim pojmovima. (Naravno, nipošto ne znači da je svako naučno interesovanje za Balkan takvo da služi nekoj politici ovladavanja; namjera mi je da istaknem samo to da se ne smije previđati prisustvo politike ovladavanja u samom znanju o Balkanu, a naročito u medijskim predstavama o Balkanu.) Otuda je intelektualac odgovoran za konceptualnu mrežu koja se plete da bi u nju, kao u ovladavajući kontekst, bio uhvaćen predmet znanja. Zbog toga bi trebalo preduzeti jednu ideološku analizu vladajuće diskurzivne prakse o Balkanu i konkretno pokazati u kojim institucijama, na koji način i u koje svrhe se proizvodi znanje o Balkanu. Tzv. "balkanske studije" su očigledan primjer za to kako se znanje o drugom proizvodi sa stanovišta moćn koja to znanje koristi da bi legitimisala svoje ovladavanje drugim. Znanje o drugom tada ima za cilj da proizvede takav identitet drugog u koji je ugrađena dominacija nad njim. (Ovaj mehanizam je veoma dobro izučen kad je y pitanju tzv. 'orijentalizam', orijentalistički kolonijalni diskurs.⁴) Već sama ideja "svjetske istorije" (Weltgeschichte) koja prikazuje istorijski razvitak čitavog čovječanstva kroz povezanost raznih istorijskih stanja, težnji i tvorevina svih naroda shodno ideji progresa i vladajućim vrijednostima – sadrži u sebi jedno uređenje svjetskog prostora, jednu globalizaciju.

Šta sve konstituiše stvarnost Balkana?, kako se proizvodi Balkan kao predmet?, kakvo je lice Balkana? i šta na njemu Evropa može da sazna o sebi? – Već imenovanje Balkana⁵, a imenovanje ovdje nipošto nije tek jedan neutralan označiteljski čin, govori o moći izvan Balkana koja nastoji da ga bitno konstituiše. Naime, prije nego je nazvana Balkan, ta oblast jugoistočne Evrope nije imala objedinjavajuće ime. I Romanija i Rumelija, srednjovjekovni nazivi raznih balkanskih krajeva (prvi naziv su koristili zapadnoevropski putnici a drugi je otomanski), podsjećaju na identitet Balkana kao nekadašnjeg dijela Rimskog carstva. U 18. vijeku za veći dio Balkana korišćen je naziv "Evropska Turska", po kom je za balkanski identitet jasno odlučujyće otomansko osvajanje. A upravo je ca otomanskim Turcima na Balkan došla i riječ balkan y značenju 'planina'. Ovu riječ je 1808. upotrebio njemački pedagog za slijepe i geograf Johan August Cojne (Johann August Zeune, 1778-1853)⁶ kad je skovao naziv Balkanhalbinsel ili Balkanlialbeiland (Balkansko poluostrvo) da bi izbjegao važeći naziv Evropska Turska. Smjena imena pratila je smjenu uticaja: događalo se to onda kada je Turska u Evropi počela da slabi i kada se ispostavilo "Istočno pitanje", naime kada su velike sile od kraja 18. i tokom 19. vijeka nastojale da uspostave ravnotežu moći kojom bi spriječile prodor Rusije na Balkan i uopšte na Sredozemlje. Istorijsko pravo napaćenih balkanskih naroda sudarilo se tada ca intervencionizmom velikih sila, čiji su privredni i strategijski interesi saplitali balkanske težnje za nacionalnim oslobođenjem. Političko načelo "Balkan balkanskim narodima", koje je kao ideju da na evropskom dijelu raspadajućeg turskog carstva treba da se formiraju nacionalne države politički uobličio francuski ministar spoljnih poslova a potom i predsjednik vlade vojvoda De Brolji (Achille Léon Victor, duc de Broglie, 1785-1870) y govoru u francuskoj Narodnoj skupštini maja 1833, a što je zapravo bila reakcija raslabljene Francuske na diobene balkanske pretenzije Austrije i Rusije, bilo je nakon Berlinskog kongresa 1878. potpuno potisnuto pod pritiskom privrednog i političkog protekcionizma velikih sila, da bi potom bilo aktuelizovano u oslobodilačkom balkanskom ratu protiv Turske 1912. i konačno primijenjeno na Pariskoj mirovnoj konferenciji 1919. godine.⁷ Balkan je bio i ostao veoma upotrebljiv za globalnu politiku moćnih. Otuda se u balkanskim podjelama ogledaju evropske i svjetske podjele i interesi, na balkanskoj istetoviranoj koži vide se geopolitičke zamisli svjetskih majstora geotetovaže, i sasušena krv od uboda igle. Na izboranom i namučenom licu Balkana, na licu te prve i posljednje Evrope⁸, na svome licu Evropa upravo danas može da sazna da odavno već nije ona vrla i lijepa kraljevska kći koju je Zevs ugrabio i obljubio a onda joj kao nadoknadu ča otetu nevinost dao skupocjeni nakit i koplje koje uvijek pogađa cilj; na svom balkanskom licu Evropa sada može da vidi smrt koja je učinak Zevsovog nasilja i koplja, smrt koju ne može prikriti ni najskuplja kozmetika, smrt od koje je može spasiti možda samo još eliksir autentične evropske, naime balkanske i mediteranske kulture: helenstvo i hrišćanstvo.

"Balkanizacija" i vanbalkanski interesi

Odlučujućim uticajem na konstituisanje balkanskih država upravo su velike sile u skladu sa svojim geostrategijskim interesima onemogućavale teritorijalno i uopšte političko konsolidovanje postotomanskog Balkana.⁹ Koristeći naslijeđene i proizvodeći nove balkanske antagonizme, kompleksno povezujući lokalne, regionalne i globalne interese na štetu Balkanaca, gledajući kolonijalnim očima na Balkan kao na izvor sirovina, manipulišući unesrećenim balkanskim narodima, željnima svog sunca, vazduha, vode i hljeba, ocyjećyjyći balkanske države da međusobne odnose uspostavljaju samostalno i prema svojim interesima i moćima, trgujući balkanskim teritorijama i nudeći ih za pridobijanje slučajnih i prolaznih "saveznika", demonstrirajući nevjerovatnu nedosljednost i licemjerje velike sile su činile sve da na Balkanu prodube podjele, podstaknu sukobe i održe nestabilnost.¹⁰ Ni danas Balkan nema ni u izgledu Mogućnost da stvori sopstveni autonomni sistem kolektivne bezbjednosti, a balkanske države nisu u stanju da samostalno donesu čak ni bilateralne ugovore o tome. Načelo rimske imperijalne politike "podijeli pa vladaj" (divide et impera), oko čije se formulacije "podijeli da bi vladao" (divide, ut regnes) docnije potrudio Nikola Makijaveli (Niccolò Machiavelli, 1469-1527), a koje su uporno i talentovano praktikovali Habsburgovci, ispituje se na Balkanu evo do danas. Fatalne balkanske granice su gotovo sve nametnute izvanbalkanskim intervencionizmom: njih nisu utvrđivali međusobno balkanski narodi shodno svojim realnim odnosima nego velike sile shodno svojim interesima i trenutnim odnosima snaga, naravno ne vodeći računa o tome da su za stabilizovanje Balkana izuzetno važne dobre i prihvaćene granice kojima se principijelno raščišćavaju teritorijalni sporovi i da ako se zbog izmiješanosti stanovništva (uostalom, na Balkanu su etničke i vjerske grupe izmiješane usljed čestih i radikalnih promjena pod uticajem stranog faktora) ne mogu povući "pravedne" onda bi morale najmanje nepravedne granice. Ali zašto bi se onaj ko silom odlučuje odrekao nadležnosti nad razgraničenjem kao potencijalnim "uzrokom rata" (sasus belli)? Pogotovo kad oni koji su Balkanu dodijelili sudbinu zone fragmentacije mogu da upotrebe jednu jedinu riječ i da se kao čarolijom oslobode svake odgovornosti za svoju balkansku politiku. Ta čarobna riječ je 'balkanizacija'.

Imenica 'balkanizacija' kao "čin balkanizovanja jedne oblasti" i glagol 'balkanizovati' u značenju "podijeliti (jednu oblast) na manje međusobno neprijateljske države"¹¹ – riječi su koje cy nakon balkanskih ratova i Prvog svjetskog rata obogatile rječnike svjetskih jezika. Za razliku od takođe geografski začetog i otprilike u isto vrijeme rođenog glagola 'skandinavizovati' ("učiniti skandinavskim po formi i karakteru") i imenice 'skandinavizacija' ("čin ili proces skandinavizovanja")¹², čija je semantika vrijednosno neutralna, riječi 'balkanizovati' i 'balkanizacija' snabdjevene cy neiscrpnim vrijednosno negativnim značenjskim zalihama. Balkanistički diskurs ovladavanja, kojim se sa stanovišta moći proizvodi Balkan kao simbolička i imaginarna geografija i konstruiše identitet Balkana poželjan za prikrivanje odgovornosti, uskladištio je sve dotadašnje diskvalifikacije i stigmatizacije Balkana, sve stereotipe i predrasude, sve etikete i klevete, u usijani žig 'balkanizacija'. Međutim, i balkanizacija i debalkanizacija govore bar isto toliko o vanbalkanskim interesima projektovanima na Balkan koliko o "prirodi" samog Balkana; (de)balkanizacija je istovremeno posljedica ili čak jedno od više lica globalizacije, ma koliko truda bilo uloženo da se ova dva procesa prikažu kao međusobno isključujuće suprotnosti. Balkanizacija je svjedočanstvo o istoriji ovladavanja Balkanom, pa dakle i o istoriji globalne moći odlučujuće za njegov identitet. Ta istorija raspolaže preobilnim arsenalom žigosanja Balkana i Balkanaca koji bi mogao da ispuni čitav muzej označiteljskog terorizma, – kad bi sredstva stigmatizovanja kojom srećom imala još samo muzejsku vrijednost.

Stigmatizacija Balkana i stereotipi

Balkanistički diskurs ocrnjivanja razmahnuo se naročito kad i sukob oko nasljeđa Otomanskog carstva. Već do kraja 18. vijeka stereotipi o evropskom (jugo)istoku bili su uglavnom formirani, a njihova specifična dorada, svakad situirana u kontekst geopolitičkog trenutka zainteresovanih zemalja, trajala je do kraja Prvog svjetskog rata. Obnova stereotipa išla je c obnovom interesovanja za dominaciju na Balkanu, u Drugom svjetskom i posebno u potonjem jugoslovenskom građanskom ratu. Pri tom je opšti smisao stigmatizovanja, koji se sastoji prevashodno u proizvodnji straha, stvaranju stereotipa i uspostavljanju socijalne kontrole¹³, neizostavno bio sadržaj antibalkanske fenomenologije drugosti. Uobličavanje (ili: izobličavanje) identiteta Balkana kao "drugosti" sa stanovišta moći pripisivanjem nepoželjnih svojstava i vladavina opštim kontekstom koji ovu "drugost" prinuđuje na ponašanje kojim potvrđuje sopstvenu diskvalifikaciju jesu način da se poželjna percepcija drugosti pretvori u realnost drugosti: Balkanci se ponašaju "prema očekivanju" tj. shodno ulogama koje propisuje balkanistički diskurs moći. Tako se diskursom kao nasiljem, iza kog stoji realna moć sa vrlo stvarnim interesima, propisuje identitet onih nad kojima se kao nad svojim vlasništvom uspostavlja socijalna (a po mogućnosti i politička i vojna) kontrola. Funkcija stereotipa, koji se uobičajeno proizvode tehnikom loše generalizacije i zlonamjernim redukcionističkim objašnjenjima, jeste da djeluju kao semantičko zarobljeništvo unutar kog se može dobiti uslovno priznanje tek kad se prizna preče pravo vlasnicima i čuvarima zatvora. Balkanci bi onda trebalo da pristanu da o njihovom identitetu kao o "drugosti" odlučuju drugi, koji ga koriste kao platno za projekciju sopstvenih trenutnih interesa i istorijskih frustracija. Takav status Balkana pregnantno opisuje Marija Todorova (u zaključku svoje sadržajne i poučne knjige o Balkanu):

"Pošto je geografski neodvojiv deo Evrope, ali je kulturno konstruisan kao 'unutrašnja drugost', Balkan je zgodno poslužio da apsorbuje mnoštvo eksternalizovanih političkih, ideoloških i kulturnih frustracija koje potiču iz tenzija i protivrečnosti svojstvenih regionima i društvima izvan Balkana. Balkanizam je vremenom postao zgodna zamena za emocionalno pražnjenje koje je ranije pružao orijentalizam, pošto je oslobodio Zapad optužbi za rasizam, kolonijalizam, evrocentrizam i hrišćansku netrpeljivost prema islamu. Uostalom, Balkan se nalazi u Evropi, Balkanci su belci, uglavnom su hrišćani, pa se zato projektovanjem sopstvenih frustracija na njih mogu zaobići uobičajene rasno ili verski obojene insinuacije."¹⁴

Ovaj tačan opis (koji se doduše Kpeće uglavnom u kulturološkoj i socijalno-psihološkoj ravni, pa stoga potrebuje jednu dopunu u grubom istorijskom fakticitetu ovladavanja Balkanom) tek nagovještava pravu prirodu i snagu važenja stereotipa o Balkanu. Stereotipi u javnom diskursu čine suvišnim svako dokazivanje i rasuđivanje, a kad iza njih stanu naučne institucije onda takvi stereotipi sa pseudonaučnom ovjerom imaju obavezujući karakter, uprkos tome što stereotipi o čitavom jednom narodu ili stanovništvu jedne regije dakako predstavljaju neosnovano supstancijalizovanje kojim se poriče postojanje razlika i uopšte konkretnih pojedinačnih ljudskih bića, što je i neistinito i nepravedno. (I ovdje treba da postavimo pitanje nauke o nauci o Balkanu: u kojim institucijama?, na koji način? i u koje svrhe? se proizvodi znanje o Balkanu.) Antibalkanski stereotipi sadrže kao konstantu moralno i civilizacijsko omalovažavanje Balkanaca naspram moralnog prava i civilizatorske obaveze izvan balkanskih pretendenata na Balkan, što je još jedna vještina preuzeta iz drevne rimske imperijalne politike. Naravno, da bi stereotipi imali snagu važenja treba da budu saobraženi vladajućim vrijednostima i podržani od strane vladajućih struktura i medija. Interes medijskih proizvođača javne (i dnevne) istine o Balkanu uslovljen je interesom vladajuće politike, i to je samo primjer zavisnosti javnog diskursa od spoljne politike. Ovaj fenomen podudarnosti sa spoljnopolitičkim stavovima o Balkanu odavno je prisutan u književnosti, naročito putopisnoj, koja se katkad do te mjere oslanjala na zvaničnu diplomatiju i čak bila njen dio da je od nje odudarala samo kad se trudila da prednjači.¹⁵

Identitet i heterofilija

Antibalkanski stereotipi – koji dakako služe za uspostavljanje "poželjnog" identiteta Balkana, legitimizovanje sopstvenih postupaka prema Balkanu i prikrivanje stvarnih interesa na Balkanu – diskvalifikuju Balkan kao "evropsko bure baruta" (pri čemu se prećutkuje najzanimljivije: ko to bure puni barutom, ko proizvodi fitilj, u čijoj ruci je upaljač), kao mračnu oblast agresivnih i nezajažljivih etnonacionalizama, polje duboko ukorijenjene međuetničke i međuvjerske mržnje, primitivnih i iracionalnih strasti i predpolitičkih osjećanja, kao tamni vilajet i vjetrometinu međusobnih hegemonističkih pretenzija i teritorijalnih sporova podstaknutih istorijskim mitovima i željom da se prednost ostvari na tuđ račun; ovi stereotipi optužuju Balkance za tradicionalizam i patrijarhalnost, nedostatak demokratske svijesti i odsustvo tolerancije, kolektivistički i podanički mentalitet pogodan za manipulaciju od strane elita koje se bezdušno bore za dobit i predstavljaju balkanski tj. "vizantijsko-slovenski" karakter kao primitivan i podmukao, drzak i surov, silovit i razdražljiv, sklon nasilju i destrukciji, prevari i pljački, neradu i privilegijama, – jednom riječju (tj. jednim esencijalizmom kao metafizičkim pokrićem) rečeno: homo baicanicus; sve što je y nama loše pripada ustvari "drugom" i nalazi se na "drugom" mjestu, na Balkanu kao deponiji zla i crnoj rupi civilizovane Evrope.¹⁶ ("Balkan – to su drugi!", kaže Slavoj Žižek.) Jedan od ciljanih efekata stigmatizovanja je da se izazove kriza identiteta tako što se kod žigosanog proizvode strah i sumnja u sebe, nezadovoljstvo sobom, osjećanje unesrećenosti i nedostojnosti. Stigmatizovanjem se proizvodi i odabranom "drugom" nameće krivica kao sredstvo ovladavanja¹⁷, i to s ciljem da žigosani prihvati i interiorizuje krivicu za koju je zadužen: tada je dužan da iskaže spasonosnu formulu pokajničkog priznanja sopstvene krivice (tea culpa, mea maxima culpa!). "Izlaz" iz ovog nepodnošljivog stanja traži se u bjekstvu od identiteta, u želji i čak žudnji da se bude drugi, i to takav drugi saobražen projekciji onog ko ima moć da vlada semantičkim poljem javnog žigosanja – i bojnim poljem. Strah od pogleda drugog prevladava se tako što se sopstveni izgled prilagođava želji drugog. Ova psihološka, socijalna i politička mimikrija je neophodna priprema za novu ulogu. Kad je identitet negiran i ispražnjen, kad je topos njegovog prebivališta napušten, onda ovaj prazan prostor popunjava drugi, onda se događa da kako čovjek tako i grupa ljudi svoj identitet oblikuje po želji drugog, što se uzima kao definitivno priznanje da su žigosanje i krivica dodijeljeni pravom objektu. Tada "stari" (negirani i napušteni) identitet kao "pravi" identitet postaje ako ne jedina a ono glavna smetnja "novom". Otuda jedno čudno stanje stalne potrebe da se bude drugi, da se gubi autohtonost a stiče heterohtonost, da se na nepodnošljivu stigmu reaguje tako što će ce karakteristike tuđeg identiteta koristiti kao serum za imunološki odgovor na krizu sopstvenog identiteta: stanje slabosti koje bismo mogli nazvati heterofilija (heterophilia)¹⁸. (Nešto sasvim različito je prirodno čovjekovo svojstvo da svoj dinamički identitet konstituiše i realizuje u slobodnoj komunikaciji s drugim.) Ali: poznato je da Balkanci imaju .duboku i kondenzovanu istorijsku samosvijest i da je za njih još uvijek suštinski važan njihov bogati istorijski identitet.

Kolonizator kao civilizator

Predstave o drugom govore i o onome ko ih stvara. Prezrivi pogled na Balkan otkriva fiziologiju kolonijalnog i rasističkog oka. Kolonizator, naime onaj ko xoće da uspostavi svoju dominaciju, veoma voli da se predstavi kao civilizator. I dok rasista "drugog" prezire nemilosrdno do poništenja, dotle civilizator velikodušno poziva "drugog" da postane ljudsko biće i izjednači se s njim, ali tako što će sam poništiti sebe, saobraziti se njegovoj želji i prihvatiti ulogu objekta dominacije. Ova protivstavljena "drugost" je y samom pojmu civilizacije. Riječ 'civilizacija', ne u pravnom nego u smislu stanja civilizovanog društva, dospjela je y rječnik moderne Evrope iz Francuske (1757) i Engleske (1767), gdje je pored uljudnog i pristojnog ponašanja veoma brzo počela da označava vrlinom odlikovan stupanj društvenog razvitka nasuprot varvarstvu i divljaštvu¹⁹; semantika ove riječi oslonila se u duhovnom pogledu na prosvjetiteljstvo i filosofiju istorije orijentisanu prama ideji napretka a y materijalnom pogledu na naučno-tehnološki napredak i vojnu premoć, tako da Adam Smit (Smith, 1723-1790) usput konstatuje kako se civilizacija, čijoj trajnosti i širenju pogoduje izum vatrenog oružja, može sačuvati i ovjekovječiti samo pomoću stajaće vojske²⁰. Tokom 19. vijeka pojam civilizacije simbolizovao je osjećanje tehnološke, naučne i moralne superiornosti Zapada nad primitivnim društvima tzv. "prirodnih naroda" (Naturvölker – izraz, pripisan Herderu, nastao oko 1775). Potrebi "civilizovanog svijeta" za samoodređenjem kroz protivstavljenu (otud komplementarnu i konstitutivnu) simboličku "drugost" nije umakla ni zaostalost "varvarskih" istočnoevropskih naroda²¹. Ova diskriminacija na osnovu stereotipa o nepripadanju civilizaciji i o aksiomskoj kulturnoj inferiornosti ogleda se u stigmatizovanju Balkana kao plemenske zone: čitava kompozicija Balkan-Express kasni istorijski toliko mnogo da ovaj problem kulturnog i civilizacijskog saobraćaja postaje vaspitni problem nepunoljetstva balkanskih naroda, balkanskog "tribalizma"²².

U kolonijalnom diskursu kolonizovani je urođenik a kolonizator je njegov civilizator, pa tako dominacija (a ona se uvijek uspostavlja radi neke konkretne dobiti) ima moralno pokriće: onaj "drugi" je divljak (izgleda da on samo u naučno zamišljenom état naturel de l'homme može da dobije ocjenu "dobar": bon sauvage), i kao divljak nalazi se izvan sfere morala, pa onda može/treba da bude istisnut i iz sfere prava: etički i juridički selektivizam po kom se moralne i pravne norme ne primjenjuju na nižu vrstu ljudi a "civilizovani" oslobađaju odgovornosti za ono što se događa "necivilizovanima". Kad je onaj "drugi" konstruisan kao "strani" i "tuđi" onda je komunikacija s njim načelno onemogućena, – onda se ovom izabranom objektu dominacije pripisuju vrijednosno negativne deskripcije, koje svoju snagu važenja postižu i(li) nasiljem i(li) manipulacijom, i istovremeno mu se sužava (ili ukida) mogućnost da se od njih brani²³. Naravno, čovjek koji se brani od dominacije ne treba da bude zainteresovan za to da li je onaj ko xoće da ga potčini "civilizovan" ili ne (taj svakako ugrožava slobodu kao temeljnu vrijednost civilizacije), nego treba da brine kako da ne postane objekt dominacije; braniti slobodu i odgovornost i suprotstaviti se nasilju – upravo je to uslov i potvrda civilizovanosti.

Upečatljiv primjer da navodna mission civilisatrice služi zapravo da se proizvede kolonijalni identitet predstavlja "civilizatorska misija" Austro-Ugarske u Bosni i Hercegovini i na Balkanu. Ako je prosvjetiteljska Francuska nekako i mogla da sebi na duže vrijeme dodijeli ulogu čuvara evropske civilizacije, kako je onda apsolutistička Habsburška monarhija mogla da računa na to da će kulturnom šminkom civilizatora prikriti imperijalno lice svoje balkanske politike? Evo kako.²⁴ Gradeći obrazac moderne kolonizacije Balkana, Austro-Ugarska je okupaciju Bosne i Hercegovine predstavila kao njeno modernizovanje i uvođenje u evropsku civilizaciju, a sebe kao kulturnu silu u službi "zapadnog duha" na Balkanu, suprotstavljenu navodno agresivnim težnjama Rusije i vizantijske civilizacije (prodor na Balkan Rusije, kao baštinika vizantijskog duha, doveo bi u opasnost čitavu zapadnoevropsku civilizaciju, jer su Istok i Zapad nepomirljive suprotnosti, pri čemu su naravno Istoku pripisane deskripcije 'stran', 'tuđ', 'prljav', 'opasan', 'tribalan'). Za političke ciljeve austrougarske balkanske politike potegnuti su "naučni" dokazi i pokrenut program naučnih istraživanja i kulturne propagande, čiji je cilj bio dvostruk: s jedne strane, austrougarska politika u okupiranoj Bosni i Hercegovini (nacionalna, kulturna, prosvjetna, vjerska, demografska) imala je za cilj "duševno prerađivanje Bosne" ("mijenjanje ljudi u Bosni", stvaranje bosanske nacije i bosanskog jezika ²⁵); s druge strane, evropskoj i svjetskoj naučnoj javnosti plasirana su "znanja" o tako prerađenoj stvarnosti koja su mahom prihvatana kao zaista naučna iako su ustvari služila za formiranje politički poželjne predstave o austrougarskom Balkanu (što "naučno" upotpunjuje "falsifikatorsku praksu austrougarske politike"²⁶). U te svrhe osnivaju se naučne institucije za proučavanje Balkana kao austrougarskog Balkana²⁷: u Sarajevu je 1887. osnovan Zemaljski muzej i potom 1889. pokrenut Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini (najviše se bavio praistorijom, rimskom epohom i srednjim vijekom; "povijest rimske Bosne" trebalo je da pokaže kako je Austro-Ugarska obnovitelj i nastavljač rimske kulture), u Beču je, pored Geografskog društva i Udruženja za Istok, od 1897. radila pri Akademiji nauka Komisija za balkanska istraživanja, a 1904. konačno je y Carajevu kao planiranom balkanološkom centru osnovan Bosanskohercegovački institut za proučavanje Balkana (sa serijskom publikacijom Zur Kunde der Balkanhalbinsel). Nauka cvjeta, poslovi take, a okupator je civilizator.

Znanje o drugom proizvedeno sa stanovišta moći da bi se legitimisalo ovladavanje drugim i konstruisao identitet drugog u koji je ugrađeno potčinjavanje, znanje kojim se dakle proizvodi objekt dominacije, odavno je prateća skela kolonijalnog diskursa. Nedvosmisleno je jasno da je austrougarska balkanologija primjer za to kako su znanja u akademskim institucijama čvrsto povezana sa institucijama moći. Ne može se tvrditi da je balkanologija kao takva samo dio balkanističkog disku sa ovladavanja, ali se mora znati da se u oblasti institucionalizovanog znanja planski stvaraju predstave o Balkanu koje su upotrebljive za političko ovladavanje Balkanom. Takvo naučno znanje i politička dominacija vrlo konkretno konstituišu Balkan kao stvarni objekt u koji su pohranjeni interesi moći, naime: znanje kao dio balkanističkog diskursa posredstvom moći izvan Balkana, moći od koje ono najčešće zavisi, postaje strukturni moment samog Balkana, imaginarni Balkan postaje realni Balkan, a balkanistički diskurs konačno dobija neposrednu referenciju u stvarnosti. Otuda je upražnjavanje balkanističkog diskursa ne samo realni izvor prihoda za jednu vrstu ljudi, brojnu naročito kad je Balkan svježe okrvavljen, koja se naziva "ekspertima za Balkan", nego i paradoksalni uslov za akademske naučnike da bi se kvalifikovali u institucionalnoj balkanologiji: "stvarnost" se ne smije ignorisati. Tako i balkanologija skupa sa politikom postaje nezaobilazan činilac "balkanizacije" i "debalkanizacije" Balkana, ma šta ove riječi inače mogle da znače. Kada ne samo novinari, koji oblikuju publiku, nego i naučnici, koji oblikuju predmet istraživanja, učitavaju u svoje stavove (ponekad dugo važeći) službeni politički stav koji je snažno nametnut kao element strukture stvarnosti, onda je za očekivati da taj stav kao pred-rasuđivanje pronađemo čak i u politički distanciranoj literaturi, od naučnog do zabavnog karaktera.²⁸ Ovo je dobro poznata situacija u filosofskoj hermeneutici, koja nas uči da moramo biti svjesni pred-rasudnog karaktera našeg razumijevanja. Kad je y pitanju balkanologija, prije svega Balkancima je neophodno da se kroz jednu kritičku meta-nauku o nauci o Balkanu temeljito preispita institucionalna naučna proizvodnja Balkana, naime da se ispitaju kontekst i svrha organizovanog proučavanja Balkana, da se iz takvog znanja o Balkanu iščita strategija moći, da se kroz dekonstrukciju balkanologije demaskira balkanistički diskurs. Najprije Balkanci treba da dovedu u pitanje onu balkanologiju za koju predstavljaju nijeme objekte znanja, neophodan naučni inventar, figure za etnografski muzej Evrope, primjerke za herbarijum botaničkog društva moćnih, detalje u atlasu geografije i anatomije svjetske moći, rekvizite na poligonu vojne industrije; Balkanci treba da se zaštite od balkanologije onih naučnika kojima su oni suvišni i na smetnji jer im nedopustivo remete kabinetske snove²⁹, od balkanologije trgovaca muzejskim eksponatima – tih otimača balkanske baštine i krivotvoritelja balkanskih testamenata³⁰; da se suprotstave balkanologiji eksperata – tih namjernih daltonista koji na Balkanu vide sve (što žele njihove vlade) prije nego iskonski balkanski sviješ života i njegovo izvorno preobilno bogatstvo. Balkancima je životno potrebna balkanologija kojoj su potrebni živi Balkanci.

Fragmentacija i reorganizacija prostora: kontekst etničkih sukoba

Odnos balkanističkog diskursa moći i balkanske stvarnosti može se veoma dobro analizovati na primjeru civilizacijskog stereotipa o balkanskom tribalizmu i na njemu zasnovanim etničkim sukobima, stereotipa koji ne samo da takođe govori o konstrukciji Balkana kao radikalne "drugosti" nego i prikriva odgovornost vanbalkanskih faktora koji su dugo kroz istoriju na razne načine onemogućavali teritorijalno konsolidovanje stanovništva preduzimajući planske revizije etničke i konfesionalne strukture Balkana. To što je Balkan poprište etničkih sukoba, pozornica etničkog ludila, navodno je posljedica genetskog svojstva balkanskih tribalista, kojima je i na kraju 20. vijeka najomiljenije čišćenje "etničko čišćenje" (ova medijski popularisana fraza danas u Njemačkoj kao da ima, iz jasnih istorijskih razloga, terapeutsku melodiju kad se pripiše Srbima); borbeni etnonacionalizmi su sudbinska i intrinsična osobina Balkana i navodno nemaju nikakve veze sa dugotrajnom sistematskom i višeslojnom fragmentacijom Balkana kojom je strani faktor kontrolisao ovaj prostor i suprotstavljao se težnjama i pravu balkanskih naroda da formiraju nacionalne države i steknu nezavisnost. Zaista, Balkan je camo jedan slučaj na kom se može pokazati da je prava funkcija "mita o etničkom konfliktu" da se globalna borba za moć i resurse pogrešno predstavi kao borba nacionalnih ideologija, da se tzv. vječitim netrpeljivostima emocionalistički objasne interesni sukobi koji su proizvod planiranih političkih odluka, da se prikrije kako mržnja i strah dolaze ne iz niskih strasti običnih ljudi nego iz visokih krugova moćne elite posredstvom instruisanih medija.³¹ – Na Balkanu još od antičkog doba postojao je "lavirint etničkih enklava", koji je vremenom stalno komplikovan usljed seoba naroda i populacione politike preseljavanja stanovništva koju su sprovodili Rim, Vizantija, Otomansko carstvo, Habsburgovci da bi spriječili uobličavanje nacija tj. pobjedu nacionalnog principa koji bi ugrozio opstanak carstva.³² – Stalnom praksom "transfera populacije" Vizantija je odvajala Slovene iz istočnih i zapadnih krajeva a eliminisala slovenske naseobine iz južnih krajeva carstva.^{33 –} Otomansko carstvo, jedna od najokrutnijih i najpogubnijih despotija u istoriji, nastavilo je sistematsku deportaciju stanovništva i svakojako nasilno mijenjanje etničke i vjerske karte Balkana – od raseljavanja preko progona čitavih zajednica (sürgün) do genocida, od danka u hrišćanskoj djeci (dev?irme) do prisilne islamizacije širokih razmjera -, što je ostavilo katastrofalne posljedice koje se i danas nalaze me^u glavnim uzrocima balkanskih sukoba.³⁴ – Habsburška monarhija je na sve načine osujećivala razvoj nacionalne ideje kod južnoslovenskih naroda, posebno se trudila da onemogući stvaranje jedne Veće slovenske države i protivila se svakom ujedinjenju Srbije i Crne Gore, podsticala je podjele i sukobe suprotstavljajući međusobno balkanske nacionalizme, služeći se "grčkim, albanskim i muslimanskim elementima" u borbi protiv "južnoslovenskih" (naime, upotrebljavajući "oprobani habsburški domaći napitak divide et impera"), proizvodeći nove nacije, preduzimajući kolonizacije stanovništva ne samo s privrednim motivima nego i s političkim, da bi razbijala srpsku etničku teritorijalnu kompaktnost, a naravno sve ovo zbog toga da bi zadobila privredni i politički monopol na Balkanu kao izvoru sirovina, kako su to veoma grubo izrazile ekonomske odredbe Berlinskog kongresa (1878) i još grublje potvrdio dalji razvoj istorijskih događaja do Prvog svjetskog rata.³⁵ – Oslonjen na tradicionalni njemački antibalkanski stav, sveobuhvatno planirani i djelimično realizovani projekt Balkana tj. "Jugoistočne Evrope" (Südosteuropa) y sklopu nacističkog "Novog evropskog poretka" (Neue europäische Ordnung)³⁶ podrazumijevao je potpuno eliminisanje Balkana, "debalkanizaciju" kao državno, etničko, političko i privredno "prestrukturisanje prostora", što znači: teritorijalno komadanje i potčinjavanje putem protektorata sa njemačkim komesarima ili instalisanjem kolaboracionističkih i satelitskih režima, zatim "etničko reorganizovanje prostora" odnosno fizičko uništenje (Vernichtung) i preseljenje (Umsiedlung) stanovništva, pri čemu je za rješenje "srpskog problema" (naime kako "sa životno važnog saobraćajnog toka Dunava" istisnuti Srbe, koji su na osnovu rasne kategorizacije naroda "nesposobni za nosioca jedne nezavisne države" i koje treba dugoročno držati u potpunoj pokornosti) planirano dodjeljivanje srpskih "obodnih oblasti" susjednim državama i likvidacija, raseljavanje i ograničeno pretapanje u hrvatski etnički element; Balkan je za nacističku Njemačku imao stratešku funkciju bočne zaštite pozicija na Istoku, kao i funkciju "dopunskog privrednog prostora" (Ergänzungswirtschaftsraum) za njemački "veliki privredni prostor" (Großwirtschaftsraum), i to prevashodno funkciju sirovinske baze (hrana, industrijsko bilje, nafta, zemni gas, boksit, bakar, olovo, cink, hrom) za privredno izrabljivanje uključiv i organizovanu ratnu pljačku. Za destabilizovanje i razbijanje (ne samo balkanskih) država nacisti su upotrebljavali jedan stari instrument njemačke politike – nacionalne manjine i njihov "konfliktni potencijal": posebno odjeljenje za "sabotažu i upotrebu manjina" bilo je rukovođeno načelom da je pravo naroda na samo odreženje oružje i da Njemačka treba da podstiče nacionalne i manjinske konflikte jer su svi u njenom interesu³⁷, što je njemačkoj (i danas aktivnoj) politici parcelisanja Balkana donijelo efektne i trajne a Balkancima gorke i smrtne plodove, koji se ubiraju i u potonjem jugoslovenskom građanskom ratu.³⁸ – I raspad/razbijanje Jugoslavije u posljednjoj deceniji 20. vijeka pokazuje da se proklamovani američki "Novi svjetski poredak" (New Worid Order) ostvaruje na Balkanu ne samo parcelisanjem nego i etničkim "prekomponovanjem" u istim jugoslovenskim "kontaktnim zonama" kao i prethodni nacistički "Novi poredak Jugoistočne Evrope" (Neuordnung Südosteuropas), koji je, da ne zaboravimo, donio tako drastičnu i trajnu promjenu etničkog sastava kakvu simbolizuje sabirni logor Jasenovac³⁹. – Dakle i prema tome: geopolitički planovi moćnih vanbalkanskih faktora za kontrolisanje balkanskog prostora ostvarivali su se, i to u jednom neobično dugom periodu (od Rah Romana preko Rah Ottomana i Rah Germana do Rah Americana), kroz nasilnu praksu opšte fragmentacije i posebno revizije etničke strukture, i to je determinišući okvir etničkih sukoba na Balkanu. Kad bismo umjesto istorije ratova i pobjednika znali za istoriju gubitnika i žrtava, kad bismo kroz globalne geostrategijske planove i vojnostrategijske operacije i taktičke postupke "na terenu" došli pred nebrojena zlostavljana i zvjerski pobijena ljudska bića, kad bismo imali hrabrosti da se zagledamo u Lice Žrtve, mogli bismo da u očima Žrtve vidimo sve likove u zajedničkom okviru balkanske drame. Naravno i svakako, u tom okviru nezanemarljivo mjesto zauzimaju Balkanci, bez prava na amnestiju, bez prava na zaborav krivice i oproštaj kazne za međusobne progone i pogrome, za emigracije i asimilacije, za nesolidarnost i priklanjanje vanbalkanskim interesima u borbi protiv balkanskih susjeda, bez prava na izgovor da je za balkanske nesreće kriv uvijek neko drugi⁴⁰, da su balkanske osvete, kojima se uostalom neovlašćeno u svoje ruke uzima pretpostavljena Božija pravda, ustvari reakcije na istinsku nepravdu: na nasljeđe imperijalnih etničkih intervencija sukobljeno s potrebom nacionalnog oslobođenja i protivno težnji da se postigne sigurnosna narodna homogenost i društvena stabilnost⁴¹. Ali: zlo i nasilje, oduvijek neizbježni sastojci čitave evropske civilizacije, i na Balkanu su kao i drugdje prije stvar individualne i socijalne psihopatologije nego što originarno ishode iz etnopsihološkog tipa balkanskog čovjeka, na čijoj koži odavno i često moćnici urezuju granice svojih interesa a onda prstom pokazuju ružne ožiljke i nude novu intervenciju za njihovo uklanjanje. I danas su poučne riječi iz Uvoda za Izvještaj o uzrocima i načinu vođenja balkanskih ratova (objavljen 1914) Karnegijeve zadužbine za mir među narodima (Carnegie Endowment for International Peace, osnovana 1910):

"Šta je onda dužnost civilizovanog sveta na Balkanu? ... Na prvom mestu, jasno je da bi civilizovani svet trebalo da prestane da iskorišćava te nacije radi sopstvene dobiti. On bi trebalo da ih podstakne da sklapaju arbitražne ugovore i da insistira na njihovom poštovanju. On bi trebalo da im sam posluži kao primer tako što će ce truditi da sve međunarodne sporove rešava sudskim putem. (...) Pravi krivci na ovom dugačkom spisku streljanja, atentata, davljenja, spaljivanja, masakara i drugih zverstava koje navodimo u izveštaju, nisu, ponavljamo, balkanski narodi. U ovom slučaju sažaljenje mora da prevlada ljutnju. Nemojmo da osuđujemo žrtve... Pravi krivci su oni koji zbog interesa ili sklonosti izjavljuju da je rat neizbežan, ali kada ga izazovu, tvrde da su bili nemoćni da ga spreče."⁴²

I danas bi "civilizovani svijet" trebalo da prestane... I ovdje treba da ce prisjetimo Čerčilovog (Winston Churchill, 1874-1965) kriterijuma za vrednovanje balkanskih naroda samo po tome "koji će od njih nanijeti više štete Njemcima". Zbog takve bezdušne upotrebe balkanskih naroda za interese moćnih i zbog balkanske neodgovornosti za Balkan – odavno i često bacaju ce geografske i demografske karte Balkana prije nego se na njima osuši štamparska boja, a štampaju druge prije nego se na Balkanu osuši krv.

U ime Balkana

Etiketiranje stereotipima ocrnjivanja je oblik verbalnog terorizma kojim se drugome ustvari oduzima pravo da govori. Primjer stereotipske antibalkanske stigmatizacije: žigosanje Balkana kao zone "vjekovne mržnje" kojoj su inherentni etnički sukobi i koja ima monopol na varvarstvo – ne samo da falsifikuje istorijsku istinu i prikriva odgovornost nego predstavlja verbalno prinuđivanje Balkana na ćutanje. Kad se odabranom objektu prilijepi vrijednosno negativna i semantički jaka etiketa, onda ona kognitivno djeluje tako da se u doživljaju tog objekta ignoriše stvarnost. Tada jezik djeluje kao sredstvo nasilja, etiketa kao verbalna omča: "neka visi Balkan!". Prinuditi Balkance da ćute – to je potrebno da bi drugi mogli da govore ne samo o njima nego i u njihovo ime. Upravo je zbog toga važna analiza balkanističkog diskursa i onog znanja o Balkanu (="balkanologija") koje se proizvodi sa stanovišta moći da bi se legitimisalo ovladavanje Balkanom, važna je fenomenologija "drugosti" kojom se Balkan konstruiše kao "tuđi" i "strani" bezlični objekt znanja, naime važno je to zbog toga da bi Balkan povratio pravo da govori u svoje ime, i uopšte da govori: Balkanu predstoji borba za priznanje, borba za pravo da odlučuje o svom identitetu, pa čak i o svom imenu. Nepodnošljivi pritisak stigme i projektovane krivice podstiče samorazumijevanje iz želje drugog, odricanje od identiteta, odricanje od pripadnosti Balkanu (bilo zbog interesa moći⁴³ ili zbog stida nemoći) i spremnost na promjenu imena. Onaj ko ne može da izdrži boravak sa okuženima u leprosorium Balcanicum doživljava tuđi provisorium mundi kao svoju potrebu i olakšanje. Nacističko istiskivanje ontološkog imena Balkan formalnim geografskim nazivom 'Jugoistočna Evropa', jednim relacionim određenjem kojim se preduzima klasifikovanje prostora prema njegovoj funkciji za centralnu moć, danas je ponovo u modi. Uzimanje imena je depersonalizacija, a davanje imena nije neutralna označiteljska praksa. Zamjena imena Balkan odrednicom funkcionalnog prostora je promjena identiteta, koja kao svjedočanstvo smjene uticaja i uspostavljanja novog vlasništva govori o političkoj pozadini imenovanja. Brisanje imena Balkan je brisanje jedne neizbrisive stvarnosne referencije, i brisanje tragova moći; poništenje imena Balkan je poništenje objekta ovladavanja u njegovoj osobenosti, da bi tako totalitet bio dominantan a dominacija totalna; "debalkanizacija" Balkana je bjekstvo od Balkana i bjekstvo od odgovora na važno pitanje: Koje "balkanizovao" Balkan?

EvroBalkan

Balkan je staro i pouzdano ogledalo svjetskog poretka moći. Da bi neostvareno načelo "Balkan balkanskim narodima" moglo da se nametne za ostvarivanje nije dovoljno (a izgleda ni mogućno) umilostiviti ogledalo da odrazi neki drugi lik, već je neophodno da se balkanski narodi posvete Balkanu, naime da se na samom Balkanu njeguje potreba balkanskog zajedništva i savezništva, osjećanje sudbinske istorijske povezanosti balkanskih naroda, da bi se potisnula njihova nedozrela i koristoljubiva samodovoljnost, koja onemogućava Balkan da se konsoliduje i integriše imanentno, da ne bi bio objekt formalne integracije prethodno izolovanih djelova prostora, predmet jednog vanbalkanski funkcionalnog uređenja prostora, oblast hortikulture i multikulture svjetske moći. Balkanci treba da svoj kompleksni nacionalni, balkanski, mediteranski i evropski identitet nalaze najprije u prebogatoj kulturi Balkana koju od antike naovamo stvaraju ne samo mnogi personalno poznati pojedinci nego i balkanski "narodni genije". Zaista, kao što se jugo/južno-slovenski relevantan pisac Slobodan Šnajder odgovorno usudio da u nevrijeme to formuliše, "Balkan je mitska teritorija. ... Baš kao što se za Mediteran može reći da je kolijevka ljudske istorije, to isto važi za Balkan. Želio bih da naglasim da on nije samo zlosrećan region, već isto tako i prostor na kom osciliraju snažne tradicije koje su oblikovale evropsku kulturu." – Balkanu nije potreban civilizator (koji je, uostalom, svoju civilizaciju napajao "sa balkanskih istočnika"⁴⁴). Balkan je Evropi dao utemeljujuću i mjerodavnu, obavezujuću i nenadmašnu helensku kulturu. Balkan je neposredno crpio i Evropi prenosio istočno mediteranske izvore hrišćanstva, koji su, nakon veličanstvenog milenijuma Vizantije, prema kojoj se Zapadna Evropa toliko puta krstaški ogriješila, postajali duhovno i prostorno sve dalji što je otomansko višestoljetno računanje vremena na Balkanu sve moćnije udaljavalo balkanski hronotop od ostale Evrope. Kada je nakon pada Konstantinopolja 1453. grčka izbjeglička intelektualna elita podstakla i oblikovala humanistički duh italijanske renesanse dogodilo se to da je Zapad i tada bio prijemčiv samo za neprolazne tvorevine helenske paganske antike a ne i za "strani" i "tuđi" duh pravoslavnog hrišćanstva. Evropa će biti ono što treba da bude tek kada postane hrišćanska, mislio je jedan veliki češki Evropljanin, Jan Patočka ^1907-1977). Onda međutim duh istočnog hrišćanstva na Balkanu ne bi mogao da bude ostavljen zatvoren u lampi zaturenoj negdje "daleko u unutrašnjosti Turske", prema bezbrižnoj prostornoj orijentaciji građanina Geteovog Frankfurta. Onda bi Zapadna Evropa mogla da prihvati i Slovene koji su pravoslavni (Slavia orthodoxa pored Slavia catholica) a da im to ne uzima kao otežavajuću okolnost.

Evropa kao struktura političke moći proizvodi "Balkan" kao objekt kojim se raspolaže, a prateći balkanistički diskurs govori o Balkanu prinuđujući ga da ćuti, dok balkanske studije zavisne od političke moći uzimaju Balkan kao pasivni predmet saznavanja koji se "naučno" konstruiše u balkanologiji jednako kao i politički u geografiji. Otuda Balkan ne govori samo o sebi već i o stanju stvari u Evropi. Balkan može da bude prilika za Evropu da upozna sopstveno nasilje i destrukciju, svoje brižljivo skrivano a opet dovoljno poznato lice; Balkan je prilika za samosaznanje Evrope.

Evropa kao skup vrijednosnih ideala podrazumijeva još od helenske antike kao dio svog identiteta etički reflektovan odnos prema drugom, naime priznanje drugog i odgovornost za drugog. U takvoj fenomenologiji drugosti onaj drugi je ustvari neki drugi ja, i to onaj drugi ja y susretu sa kojim dobrovoljno razvijam, konstituišem i saznajem sopstveni identitet. Evropa kao ideal je pozvana na susret s Balkanom, da preko epifanije lica Balkana sazna sebe. Tada je Balkan neophodan dio identiteta Evrope, kao što je identitet Balkana neosporno evropski. Evropa je odgovorna za Balkan i dužna da proizvede evropski kontekst Balkana. Odgovornost Balkana za Evropu je prevashodno dužnost Balkanaca da se rukovode idealima koje su oblikovali i za koje su se zalagali najbolji Balkanci, balkanski mudraci i sveci, i da tako uvećavaju razloge za ponos a umanjuju razloge za stid koji se vezuju za Balkan i Balkance.

Gorizia, Italia, 27. nov. 1999.

Napomena

Ovaj tekst predstavlja u osnovi izlaganje na međunarodnom studijskom simposionu "Drugo Balkana" održanom 26. i 27. novembra 1999. u Gorici, Italija, u organizaciji tamošnjeg Studijsko-istraživačkog foruma za kulturu (Študijsko Raziskovalni Forum za Kulturo, Gorica / Forum Studi e Ricerche per la Cultura, Gorizia); magnetogram je februara 2000. emitovao Radio "Svetigora"; potom predavanje održano 5. marta 2000. u Eparhijskom domu u Trebinju (Saborište o. Justin Popović). – Organizatori skupa "Drugo Balkana", slovenačko-italijanska zajednica mladih ljudi okupljenih u Gorici oko Studijsko-istraživačkog foruma za kulturu, očevidno da nisu bili ravnodušni prema balkanskoj golgoti našeg vremena, i ja im se zahvaljujem ne samo na prijateljskom pozivu da učestvujem na skupu, nego prije svega na želji da predstave Balkan u svijetlu boljem od svjetlosti medijske pozornice posljednje decenije 20-og stoljeća. Za Slovence bi se moglo reći da su u poređenju s drugim narodima eks-Jugoslavije, već i zbog geografskog položaja, bili ponajviše distancirani od balkanskih sukoba, ne samo danas nego i u prošlosti, pa bi otuda mogli da sa dovoljno istorijske uravnoteženosti posmatraju položaj i težnje drugih naroda na Balkanu. Isto tako Italijani su mogli, posmatrajući Balkan uvijek iz blizine, da vide koliko su za balkanske narode odlučujući interesi velikih sila, da to vide bar onda kada su one Italiju onemogućavale da realizuje interese sopstvene balkanske politike. Otuda je Italija čak i prinuđena da ima u vidu kompleksnost i konkretnost Balkana, što se danas tako lako i rado zanemaruje kada se opisuje medijsko-politička istina Balkana koja traje samo jedan dan.

Bogoljub Šijaković (1955) predaje antičku filosofiju na Filosofskom fakultetu u Nikšiću. Objavio je knjige: Mythos, physis, psyche : Ogledanje u predsokratovskoj "ontologiji" i "psihologiji" (1991, Zoon politikon: Primjeri iz lične legitimacije (1994), Hermesova krila (1994), Amicus Hermes : Aufsätze zur Hermeneutik der griechischen Philosophie (1996). Istorija, Odgovornost, Svetost (1997).

Fusnote

¹ Johann Wolfgang Goethe, Faust : Eine Tragödie, Erster Teil (1808), vv. 860-871. – Dajem doslovan prevod jer mi je potreban precizan smisao. Evo i odličnog srpskog prevoda Branimira Živojinovića (J. V. Gete, Faust, Podgorica : CID 1997, st. 907-918): Drugi građanin: Praznikom za čoveka ništa bolje / nego da priča, dok ovako šeta, / o ratu, negde u Turskoj, preko sveta, /gde narod s narodom se kolje. / Gledaš na reku, čašicu pijuckaš, / posmatraš kako prevozi se roba, / uveče domu krećeš i pevuckaš i blagosiljaš mir i mirno doba. – Treći građanin: Jest, komšija! I ja sam toga mnjenja: neka se seku, pale, plene, / nek tumbe sve se preokrene, / samo na domu nek ništa se ne menja.

² To je izvanredno uspjela da pokaže Marija Todorova: Maria Todorova, Imagining the Balkans, New York : Oxford University Press 1997 = Imaginarni Balkan, prev. D. Starčević, A. Bajazetov-Vučen, Beograd : Biblioteka XX vek, Čigoja 1999.

³ Pored dva glavna Levinasova djela (Totalité et infini : Essai sur l'extériorité, La Haye : Martinus Nijhoff 1961 = Totalitet i beskonačno : Ogled o izvanjskosti, Sarajevo : Veselin Masleša 1976; Autrement qu 'être ou au delà de I'essence, La Haye : Martinus Nijhoff 1974 == Drukčije od bivstva ili s onu stranu bivstvovanja, Nikšić : Jasen 1999), uz ovo vidi naročito E. Levinas, »La substitution«, Revue philosophique de Louvain 66 (1968)487-508.

⁴ Vidi Edward W. Said, Orientalism, London : Routledge and Kegan Paul 1978.

⁵ Iscrpno i zanimljivo izlaganje o imenovanjima Balkana nalazi se u prvom poglavlju pomenute knjige Marije Todorove Imagining the Balkans (prev. Imaginarni Balkan, 45-72, 330 – 335: »Balkan: Nomen«).

⁶ August Zeune, Gäa : Versuch einer wissenschaftlichen Erdbeschreibung, Berlin : bei L. W. Wittich 1808 (⁷184b). – Podrobnu diskusiju ca stanovišta istorijske kartografije o tome na šta se u prošlosti i danas odnosi geografski pojam 'Balkansko poluostrvo' nedavno je iznio Bojan Beševliev, "Oppedeljane na geografskoto ponjatie 'Balkanski poluostrov' – Alternativi i analogii v minaloto i sega", Balkanističen forum / Balkanistic Forum VI/2 (Blagoevgrad 1997) 9-31.

⁷ Istorijski kontekst i sudbinu ideje "Balkan balkanskim narodima" sintetički je pouzdano izložila Ljiljana Aleksić-Pejković, "Balkan balkanskim narodima : Između legitimističkog i nacionalnog principa", u zborniku Islam, Balkan i velike sile (XIV-XX vek) (Međunarodni naučni skup 11-13. decembar 1996), Beograd : Istorijski institut SANU 1997,139-156. Vidi takođe: Vasilj Popović, Istočno pitanje : Istoriski pregled borbe oko opstanka Osmanlijske carevine u Levantu i na Balkanu, Beograd : Geca Kon 1928 = Sarajevo 1965; Vladimir Ćorović, Borba za nezavisnost Balkana, Beograd 1937; Dimitrije Djordjević, Révolutions nationales des peuples balkaniques 1804-1914, Belgrade : Institut d'histoire 1965 = D. Đorđević, Nacionalne revolucije balkanskih naroda 1804-1914, Beograd : Službeni list SRJ 1995, kao i englesko izdanje u koautorstvu: D. Djordjevic, Stephen Fischer-Galati, The Balkan Revolutionary Tradition, New York : Columbia University Press 1981.
Ilustrativni navod iz pera poznavaoca (Dimitri Kitsikis, L 'Empire ottoman, Paris : PUF 1985, ³1994 = D. Kicikis, Osmanlijsko carstvo, prev. S. Matejić, Beograd : Plato, Zemun : XX vek, 1999, 104-105): "Kako bi sprečio Rusiju da postane naslednik Carstva, Zapad je Osmanlijama ponudio savez, kao za vreme Krimskog rata 1854. godine. To se nazivalo poštovanjem principa integriteta Osmanlijskog carstva. Međutim, u isto vreme je trebalo uzeti u obzir i novi princip, princip nacionalizma. Zapad je dakle pokušao da iskoristi nacionalizam koji se pađao među narodima Carstva, ne samo protiv Istambula, Već i protiv Rusa. Odatle potiče i suštinska kontradikcija, s jedne strane, politike poštovanja integriteta Osmanlijskog carstva i, s druge strane, politike podržavanja nacionalizma. Ta kontradikcija se pojačala razjedinjavanjem Zapada, koji je bio razapet između suprotnih interesa Engleske, Francuske i Austrije, a kasnije i Nemačke i Italije."

⁸ Trajan Stojanović (*1921), profesor emeritus Univerziteta Ratgers (Rutgers, New Brunswick, USA), Balkanac i Amerikanac, danas jedan od najboljih poznavalaca opšte balkanske istorije i duha Balkana, razumijeva Balkan kao prvu i posljednju Evropu i smatra da "njegovo izuzimanje iz nove Evrope, kao i ustrojstvo nove Evrope zasnovane više na novcu i moći a manje na kulturi, moglo bi, zapravo, dovesti do samoubistva Evrope uopšte": Traian Stoianovich, Balkan Worlds : The First and Last Europe, Annonk, N. Y., London : M. E, Sharpe 1994 = Trajan Stojanović, Balkanski svetovi : Prva i poslednja Evropa, prev. I. Đordević, Beograd : Equilibrium 1997,23.

⁹ Ovo zaista nije potrebno dokazivati; tri sljedeća navoda (oni se mogu čitati in continuo kao istorijsko iskustvo koje bi mogao autorizovati svaki Balkanac) služe kao ilustracije:
Ištvan Bibo (István Bibó, 1911-1979), govoreći o rješenju teritorijalnih sporova i konsolidaciji Istočne Evrope: "Ovo područje nije u stanju da se konsoliduje ne zbog toga što je iskonski varvarsko, nego se ono varvarizovalo usled niza nesrećnih istorijskih događaja koji su ga potisnuli s puta evropske konsolidacije, tako da se na taj put više nije moglo ni vratiti. Na žalost, nisu mu mnogo ni pomogli da se vrati, štaviše, u nekim slučajevima su ga izravno i sprečili u tome." – I. Bibó, A kelet-európai kisállamok nyomorúsága, Budapest 1946 (= I. Bibó, Válogatott tanulmányok, Budapest 1986) = I. Bibo, Beda malih istočnoevropskih država, prev. A. Vicko, Sremski Karlovci, Novi Sad : Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića 1996, 79.
Slavenko Terzić: "To što su pojmovi 'balkanizam' i 'balkanizacija' ušli u rečnik međunarodne diplomatije, kao sinonimi plemenske zavađenosti, 'zasluga' je pre svega velikih sila i njihovog uređivanja odnosa na Balkanu prema svojim potrebama i interesima." – S. Terzić, "O susretu ili sukobu civilizacija na Balkanu : Reč na otvaranju skupa", u zborniku Susret ili sukob civilizacija na Balkanu (Međunarodni naučni skup 10-12. decembar 1997), Beograd : Istorijski institut SANU, Novi Sad : Pravoslavna reč 1998,13-16:15.
Marija Todorova: "Veličinu, oblik, stadijum razvoja, pa čak i samo postojanje balkanskih država gotovo su isključivo regulisali interesi velikih sila, a y skladu sa pravilima igre ravnoteže moći." – M. Todorova, Imaginarni Balkan, 291.

¹⁰ Pregledno izlaganje o tome dao je Momir Stojković, "Geopolitički činioci balkanizacije", u zborniku B. Matić, prir.. Tajna Balkana : Monografija o geopolitici, drugo, dopunjeno izdanje, Beograd : Studentski kulturni centar 1995 (¹1994), 159-208.

¹¹ The New Shorter Oxford English Dictionary on Historical Principles, ed. by Lesley Brown, Oxford : Clarendon Press 1993, vol. I, 173a: Balkanization = the action of Balkanizing an area; Balkanize = divide (an area) into smaller mutually hostile States. – Gerhard Wahrig, Deutsches Wörterbuch (1966), völlig überarbeitete Neuausgabe, München : Mosaik Verlag 1986, 227: balkanisieren (ein Land) = in Kleinstaaten aufteilen, zersplittern. – Zanimljiv fenomen uzvratnog žigosanja drugog upravo onim svojstvom kojim ovaj drugi žigoše tog svog drugog, naime fenomen povratnog pripisivanja drugom svog identiteta prethodno izmijenjenog semantičkom intervencijom od strane tog drugog, čime se kroz stigmatizaciju drugog istovremeno preduzima i autostigmatizacija, sadržan je y jednoj onovremenoj balkanskoj upotrebi izraza 'balkanizacija' i 'balkanizovati': u ratnom izdanju Srpskih novina, službenog organa srpske vlade, mogu se pročitati i ovakve optužbe na račun Njemačke: "Nastavlja se u Berlinu slična politika čiji će rezultat ... biti balkanizacija Evrope"; ili: "Nemačka želi da balkanizuje Evropu" – Srpske novine (Krf 1917) br. 21,1 i br. 24,1.

¹² The New Shorter Oxford English Dictionary, vol. P, 2704a: Scandinavianize = make Scandinavian in form or character; Scandinavianization = the action or process of Scandinavianizing.

¹³ Vidi o tome zbornik Stephen C. Ainlay, Gayiene Becker, Lerita M. Coleman, eds., The Dilemma of Difference : A Multidisciplinary View of Stigma, New York and London : Plenum Press 1986, naročito priloge: Gayiene Becker, Regina Amold, »Stigma as a Social and Cultural Construct«, 40-58; Lerita M. Coleman, »Stigma : An Enigma Demystified«, 211-232. O prirodi plakativnog mišljenja i etiketiranja pisao sam u kratkom esejističkom članku "Plakati, etikete, moć", Glas Crnogor(a)ca, god. CXXVI, br. 67 (Podgorica, 20. avgust 1999) 8-9 = Književna reč, god. XXIX, br. 510 (Beograd, april 2000) 58-59.

¹⁴ M. Todorova, Imaginarni Balkan, 323. – Analogno ovoj funkciji Balkana kao supstitucije objekta "Orijent", Trajan Stojanović skreće pažnju na "transfer osećanja mržnje sa upokojenog Sovjetskog Saveza na Srbiju, neuporedivo prikladnijeg neprijatelja – malu zemlju koja u to vreme nije imala saveznika" (Balkanski svetovi, 350).

¹⁵ O refleksima spoljnopolitičkih pogleda na Balkan u evropskoj putopisnoj književnosti vidi četvrto poglavlje knjige M. Todorove Imaginarni Balkan, 159-202, 348-353: »Obrasci percepcije do 1900. godine«. Imaginativni imperijalizam s obzirom na tretman Balkana u britanskoj književnosti uzorno je obradila Vesna Goldsworthy, Inventing Ruritania: The Imperialism of the Imagination, New Haven and London : Yale University Press 1998; upor. prikaz Dragana Bisenića, "Ruritanija na Balkanu!", Nova srpska politička misao VI/1-2 (1999) 260-265.

¹⁶ Vidi M. Todorova, Imaginarni Balkan, 105-109, 204-210, passim. – Istrajnost stereotipa o Balkanu dokumentuju radovi koji se bave početkom i krajem 20. vijeka: npr. Momčilo Selesković, Srbija u nemačkom javnom mnenju 1914 – 1918, Beograd : Rad 1996; Milan Ristović, "'Slika neprijatelja' : Srpske teme u berlinskom satiričnom časopisu Kladderadatsch 1914-1915. godine", Godišnjak za društvenu istoriju III/1-2 (1996) 23-39; Jovo Bakić, "Stereotipi o Srbima u javnostima pojedinih zapadnih nacija", Nova Srpska politička misao VI/1-2 (1999) 27-55 (pregled obuhvata Austriju, Njemačku, Italiju, SAD, Veliku Britaniju, Francusku); Eli Skopetea, "Orijentalizam i Balkan", Istorijski časopis XXXVIII (1991 131-143; Milica Bakić – Hayden, Robert M. Hayden, »Orientalist Variations on the Theme 'Balkans' : Symbolic Geography in Recent Yugoslav Cultural Politics«, Slavic Review 51.1 (1992) 1-15; Milica Bakić-Hayden, »Nesting Orientalisms : The Case of Former Yugoslavia«, Slavic Review 54.4 (1995) 917-931= M. Bakić-Hejden, »Reprodukcija orijentalizma : Primer bivše Jugoslavije«, Filozofija i društvo XIV (1998) 101-118. – Veoma dobru analizu, koja ima i načelan teorijski značaj, dao je Slobodan Naumović, '"Balkanski kasapi': Mitovi i pogrešne predstave o raspadu Jugoslavije", Nova Srpska politička misao VI/1-2 (1999) 57-77. – Radi ilustracije: za stari i dugotrajni zapadni stereotip "vizantijska pritvornost" postoji isto takav pandan "Latini su stare varalice" (u srpskoj narodnoj pjesmi Ženidba Dušanova, st. 140); predstava Mletaka iz usta vojvode Draška u Njegoševom Gorskom vijencu (1847), st. 1400-1692, i za svrhe ove analize dakako ostaje nenadmašna.

¹⁷ Upor. Karl Jaspers, Die Schulcifrage (1946), München : Piper 1965 -Pitanje krivice, prev. V. Savić, Beograd : K.V.S. 1999, 35:
"To što je naturanje krivice od strane pobednika postalo političko sredstvo, nečisto u svojim motivima, samo po sebi predstavlja krivicu koja se proteže kroz istoriju."

¹⁸ Od heterophilia treba razlikovati heterophyllia kao termin za osobinu jedne biljke da na raznim spratovima mladica ima listove različitog oblika, što je emisaono takođe upotrebljivo za balkansku metaforiku.

¹⁹ Vidi najprije klasično djelo: Norbert Elias, Über den Prozeß der Zivilisation: Soziogenetische und psychogenetische Untersuchungen, I-II, Basel: Haus zum Falken 1939; Zürich, Bern : Francke ²1969; Frankfurt/M : Suhrkamp 1972, 1992. – Solidan pregled istorije i mnogoznačnosti pojma daje Ю. S. Stepanov, Konstant'' : Slovar' russkoj kul'tur''. Op''t issledovanija, Moskva : Škola "Jaz''ki russkoj kul'tur''!" 1997, 520-545: "Civilizacija". – Za istoriju riječi vidi: Émile Benveniste, Civilisation : Contribution ŕ l'histoire du mot«, in: Eventail de l'histoire vivanie : Hommage à Lucien Febvre, Paris 1954,I 47-54 = Benveniste, Problèmes de linguistique générale, Paris : Gallimard 1966 = E. Benvenist, Problemi opšte lingvistike, prev. S. Marić, Beograd : Nolit 1975, 255-263: »Civilizacija: prilog istoriji reči«.

²⁰ Adam Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, I-II, Dublin, London 1776, II 310: »It is only by means of a standing army, therefore, that the civilization of any country can be perpetuated or even preserved for any considerable time«; 313: »the invention of fire-arms, an invention which at first sight appears to be pernicious, is certainly favorable to the permanency and to the extension of civilization«.

²¹ O tome Larry Wolff, Inventing Eastern Europe, Stanford : Stanford University Press 1994. – Aktuelnost problema ovako formuliše Milorad Ekmečić ("Stabilnost Balkana i Srbi", u: Evropa na raskršću : Novi zidovi ili ujedinjena Evropa (Međunarodni okrugli sto 28-29. april 1999), Beograd : Istorijski institut SANU 1999, 49-53, 5l):
"Celo pravoslavno hrišćanstvo se danas predstavlja kao niža vizantijska civilizacija. Ovaj je antivizantizam danas zakoniti sin antisemitizma iz ranijih ratova, kojim je nemačka kultura nastojala da ideološki mobiliše evropske narode pod svojom kontrolom."

²² Uz ovo vidi M. Todorova, Imaginarni Balkan, 317: "Klasifikovanje ljudi prema merilima (socijalne i tehnološke) kompleksnosti i aktivnosti osnovni je princip imperijalnog diskursa koji je posebno preuzela štampa. Osim toga, taj princip oslobađa 'civilizovani svet' svake odgovornosti ili empatije koju bi on inače možda pokazao prema 'razumnijim' narodimi."

²³ U jednom drukčijem kontekstu piše o tome Jovan Babić, Moral i naše vreme, Beograd prosveta 1998, 49-61: "Zlo i pojam zla : Nacrt jedne filozofske analize" (1996), 5761.

²⁴ U narednim redovima oslanjam se uglavnom na odličan rad Slavenka Terzića o strategiji naučnih istraživanja i naučne propagande u funkciji ideološke doktrine o posebnoj istorijskoj i "civilizatorskoj" misiji AustroUgarske u okupiranoj Bosni i Hercegovini i na Balkanu: "Projekt 'austrougarskog Balkana' u Bosni i Hercegovini (O ideološkim osnovama naučnih istraživanja i naučne propagande)", u zborniku Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena (Međunarodni naučni skup 13-15. decembar 1994), Beograd : Istorijski institut SANU, Novi Sad : Pravoslavna reč 1995, 407-423, gdje vidi odnosnu literaturu.

²⁵ Njemački publicista i istoričar Herman Vendel (Hermann Wendel, 1884-1936), veliki poznavalac moderne istorije južnoslovenskih naroda, u svom i danas nažalost aktuelnom "Stručnom mišljenju", podnesenom 11. i 12. maja 1923. parlamentarnom istražnom odboru njemačkog Rajhstaga za ispitivanje uzroka Prvog svjetskog rata, izmišljanje "bosanskog" jezika doživljava kao politikantski apsurd: H. Wendel, in: Schuld und Recht im Weltkrieg, Bd. VI, Berlin : Deutsche Verlagsgesellschaft für Politik und Geschichte 1924 (iste godine separatno izdanje) = H. Vendel, »Habsburgovci i južnoslovensko pitanje«, prev. T. Bekić, Treći program Radio-Beograda, br. 92-95 (1992) 138-193, 144: "Beč je čak. načinio pokušaj da zemaljski jezik Bosne, najčistiji srpski jezik koji se može zamisliti, prikaže kao poseban jezik – bosanski. Pri tome je veština da se jedni izigraju protiv drugih, Hrvati protiv Srba, katolici protiv pravoslavaca i obrnuto, razvijena do prave umetnosti."

²⁶ Formulaciju sam posudio od Vendela (167), koji takvu austrougarsku politiku ocjenjuje konstatacijom da se "bečki vlastodršci ... nikada nisu libili da koriste krivotvorene dokumente da bi uništili svog političkog protivnika ili ga pak pred svetom prikazali kao krivca" (162).

²⁷ Više o tome: Naučne ustanove u Bosni i Hercegovini za vrijeme austrougarske uprave, sabrao i uredio dr Hamdija Kapidžić, Sarajevo 1973; dr Gregor Čremošnik, Zavod za proučavanje Balkana u Sarajevu, Jugoslovenska knjiga br. 27, Zagreb 1921; Hamdija Kapidžić, »Institut za istraživanje Balkana u Sarajevu«, Radovi Filozofskog fakulteta u Sarajevu, knj. II (1964) 7-51.

²⁸ Hactojeći da se teorijski suprotstavi politički podobnim "dnevnim istinama" i S. Naumović (fusn. 16, str. 58) zapaža ozbiljnost problema: "Oblikujući javno mnjenje u skladu s očekivanjima jednog broja preduzimljivih političkih aktera, takve "istine' počinju da u sve značajnijoj meri utiču na ozbiljnu i nepolitizovanu naučnu produkciju i, što je još pogubnije, na celokupnu politiku zainteresovanih država i institucija."

²⁹ Govoreći o engleskom filhelenizmu, a ne propuštajući da istakne i njegovu stratešku pozadinu, K. M. Vudhaus ovako opisuje ljubav prema Grčkoj (S. M. Woodhouse, The Philhellenes, London : Hodder and Stoughton 1969, 38-39; prema: M. Todorova, Imaginarni Balkan, 168): "Oni su voleli Grčku svojih snova: zemlju, jezik, starine, ali ne i ljude. Kad bi ti ljudi samo malo više ličili na britanske učenjake i džentlmene, priželjkivali su oni, a ako to već ne mogu, što i jeste preterano očekivati, kad bi samo malo više ličili na svoje pretke, ili, još bolje, kad ih uopšte ne bi ni bilo." – Istim povodom, o njemačkom filhelenizmu, Zoran Konstantinović, "Balkan kao hronotop", Susret ili sukob civilizacija na Balkanu, 87-93, 90: "Geteov humanizam i ljubav nemačkog romantizma prema malim narodima, koji su trpeli pod tuđinskom vlašću, morali su da ustupe mesto poimanju nemačkog merkantilnog liberalizma, koji se na Francuskoj skupštini, 1848. godine, razotkrio kao nezadrživa želja za ekonomskom i teritorijalnom ekspanzijom, na je, tada, i u filozofiji Herdera zamenio Hegel, a ovaj u balkanskim narodima nije video činioce koji su igrali neku ulogu na pozornici svetske istorije, niti je smatrao da oni vrede da igraju takvu ulogu. Ne samo da se zaboravilo na veliko oduševljenje srpskom narodnom pesmom već se zaboravilo i na veliku ljubav prema Grcima. U poznom romantizmu toliko silni filhelenizam ustupio je mesto sumnji da li su Grci toga doba uopšte potomci drevnih Grka, i pitanju da nisu oni pre, neka sveopšta balkanska mešavina."

³⁰ Upor. Predrag Palavestra, "Kraj Balkana na kraju stoleća", Cycpet ili sukob civilizacija na Balkanu, 131-135,132:
"Moralni činilac ni ranije nije bio presudan za odnos Evrope prema kolevci njene kulture, pošto se glavne duhovne tvorevine Balkana odavno smatraju nekom vrstom opšteg prirodnog nasleđa evropske civilizacije. Moćni helenski izvori evropske kulture napojili su varvare, koji su ih, potom, razorili. Kada su Mikenu, Knosos, Partenon i Pergamon razvlačili po svojim prestonicama, evropski naučnici razvili su teoriju opravdanja da novi Grci nisu potomci, pa otuda ni naslednici, starih Grka, te da Fidija i Sofokle nekako više priliče i pripadaju civilizovanom Zapadu nego zaostalom i prljavom Levantu. "

³¹ O tome uvjerljivo Džon R. Bauen, »Mit o globalnom etničkom konfliktu«, prev. V. Petrović, Reč : Časopis za književnost i kulturu, br. 45 (april 1998) 151-158 (izvornik u: Journal of Democracy 7.4, 1996). – Korisno je uzeti u obzir Brubejkerove radove (Rogers Brubaker, Nationalism Reframed : Nationhood and the National Question in the New Europe, Cambridge : Cambridge University Press 1996; R. Brubaker, »Myths and Misconceptions m the Study of Nationalism«, in: John A. Hall, ed., The State ofthe Nation : Ernest Gellner and the Theory of Nationalism, Cambridge: Cambridge University Press 1998, 272-306), kao što je to plodno učinio S. Naumović (fusn. 16).

³² O tome npr. T. Stojanović, Balkanski svetovi, 163, 213-214, 238239; takođe T. Stoianovich, A Study in Balkan Civilization, New York : Alfred A. Knopf 1967 = T. Stojanović, Balkanska civilizacija, prev. I. Đordević, Beograd : Centar za geopoetiku 1995, 100-113, naročito 104-105. – Za čitav problem vidi tematske zbornike: Migrations in Balkan History, Beigrade : Serbian Academy of Sciences and Arts 1989; Seobe srpskog naroda od XIV do HH veka, Beograd 1990.

³³ Vidi Peter Charanis, »The Transfer of Population as a Policy in the Byzantine Empire«, Comparative Studies in Society and History III/2 (Jan. 1961) 140-154.

³⁴ Vidi: Ömer Lûtfi Barkan, »Les déportations comme méthode de peuplement et de colonisation dans l'Empire ottoman«, Revue de la Faculté des Sciences economiques de l'Université d'Istanbul XI (1949-50) 67-131; Slavko Gavrilović, "Deportacije, raseljavanja i seobe Srba u vreme otomanske vlasti od XV do početka XIX veka", u zborniku Islam, Balkan u velike sile, 231-244; isti, "Migracije Srba iz bosanskog pašaluka u Gornju Krajinu (od druge polovine XV do kraja XVIII veka)", u zborniku Bosna i Hercegovina, 201-212; Milić F. Petrović, "Život i prava Srba pod turskom upravom u Staroj Srbiji od 1804. do 1912. godine", Islam, Balkan i velike sile, 397-408; Panayotis G. Charitos, »Conflict of Civilizations in the Balkans and the Role of International Law«, y zborniku Susret ili sukob civilizacija na Balkanu, 517-531.

³⁵ Vidi: H. Vendel, »Habsburgovci i južnoslovensko pitanje«, 144, 150; Slavenko Terzić, Srbija u Grčka (1856-1903): Borba za Balkan, Beograd : Istorijski institut SANU, Jugoslovenska izvozna i kreditna banka 1992, 211-219; I. Hadžibegović, »Migracije stanovništva Bosne i Hercegovine 1878-1914. godine«, Prilozi lnstituta za istoriju, god. XI-XII, br. 11-12 (Sarajevo 1975-1976) 310-317; Tomislav Kraljačić, "Kolonizacija stranih seljaka u Bosnu i Hercegovinu za vreme austrougarske uprave", Istorijski časopis, knj. HHHVI (1989) 11-24; Dušan Drljača, "Kolonizacija stranog življa u Bosni i Hercegovini krajem HIH veka s posebnim osvrtom na doseljavanje Poljaka", Bosna i Hercegovina, 213-224. – U jednom članku iz 1880. Mihaj Eminesku (Mihai Eminescu, 1850-1889), "najveći rumunski pjesnik", svjedoči da se upravo pod Austro-Ugarskom "buđenje nacionalne svesti rađa u vremenima nacionalne obespravljenosti" (M. Eminesku, Istočno pitanje : Politički spisi, prev. B. Čobotin, M. Vukadinović, Podgorica : Oktoih 2000, 70; izbor iz pjesnikovih Scrieri politice). – O habsburškoj balkanskoj politici uvijek je korisno pročitati radove Hermana Vendela, pisane s velikim poznavanjem, briljantnim stilom i s plemenitošću: Südosteuropäische Fragen, Berlin : Samuel Fischer 1918; Aus dem südslawischen Risorgimento, Gotha 1921; Südslawische Silhouetten, Frankfurt/M. 1924; Der Kampf der Südslawen um Freiheit und Einheit, Frankfürt/M 1925 = Borba Jugoslovena za slobodu i jedinstvo, prev. M. S. Nedić, Beograd : Narodna prosveta 1925 (preštampano u Beogradu 1991, gdje se na strani 533 nalazi kratak opis rimsko-habsburškog stila "podijeli pa vladaj". – Kolonijalnu balkansku politiku Austro-Ugarske ovako je y jednom memorandumu iz 1913. predstavio Konrad fon Hecendorf (Graf Franz Conrad von Hötzendorf, 1852-1925), načelnik austrougarskog generalštaba, inače obuzet aneksiomanijom na svaki pomen Balkana: "U privrednom pogledu Srbija za Monarhiju koja nema svojih kolonija predstavlja najvažnije područje izvoza... Osim toga se mora imati u vidu da je Srbija izuzetno plodna, darovima prirode bogata i u najvećoj mjeri prosperitetna zemlja čija blaga, kao i njihovo iskorišćavanje, ne bi trebalo prepustiti drugim državama" (prema: Vendel, »Habsburgovci i južnoslovensko pitanje«, 154).

³⁶ Uz naredne redove kao pouzdan oslonac uzimam: Milan Ristović, Nemački "novi poredak i Jugoistočna Evropa" 1940/41-1944/45 : Planovi o budućnosti i praksa, Beograd 1991; isti, "Balkan u nacističkim projektima 'Nove Evrope' u Drugom svetskom ratu", u zborniku Susret ili sukob civilizacija na Balkanu, 477-491, gdje vidi izvore i ostalu odnosnu literaturu.

³⁷ Upor. Franz Neumann, Vehemoth : The Structure and Practice of National Socialism, New York, Oxford 1942; Toronto, New York, London²1944.

³⁸ Vanredno korisnu knjigu o njemačkoj politici etničkog parcelisanja Evrope i o zapanjujućoj vezi između nacističkih aktera ove politike i sadašnjih njemačkih organizacija za manjinska pitanja, u kojima su djelatni čak i ratni zločinci, objavili su Walter von Goldendach, Hans-Rüdiger Minow, Vom Krieg zum Krieg, Berlin 1997; knjigu je podrobno prikazao Nikola Živković, Hrišćanska misao, god. V, br. 9-12 (1997) 32-36. – O uznemiravajućem uticaju nacističkog nasljeđa u savremenom evropskom i svjetskom kontekstu moći vidi Rodney Atkinson, Europe 's Füll Circle : Corporate Elites and the New Fascism, London : Compuprint Publishing 1997, ²1997 = Rodni Etkinson, Začarani evropski krug : Korporatne elite i novi fašizam, prev. A. Aksentijević, Novi Sad : Svetovi 1997.

³⁹ Organizovani genocid nad Srbima, Jevrejima i Romima od strane satelitske fašističke Nezavisne države Hrvatske (1941-1945) može se ubrojiti u nekoliko najnečovječnijih koje pamti istorija, kao što je to učinio npr. Christian Scherrer (y zborniku Norbert Ropers, Tobias Debiel, Hg., Friedliche Konfliktbearbeitung in der Staaten- und Gesellschaftswelt, Bonn : Stiftung Entwicklung und Frieden 1995) izdvajajući ga među "posebno varvarske democide" (besonders barbarische Demozide). – Kao ilustracija pokroviteljstva nad potonjim balkanskim pogromima može da posluži izjava visokog funkcionera američke administracije Ričarda Holbruka (Richard Holbrooke) na sastanku sa predstavnicima terorističke organizacije kosmetskih Albanaca UÇK početkom 1998: "Mislim da Srbe treba otjerati sa ovog prostora" (The New York Times, 25 June 1998, A-6).

⁴⁰ Ovdje imam na umu ono što je Đerđ Konrad (György Konräd, *1933) y razgovoru sa Arpadom Vickom (u srpskom izdanju njegove Antipolitika : Eseji i članci, izbor i prevod A. Vicko, Podgorica : Oktoih, Budva : Grad Teatar 1999, 399) formulisao kao "govor mržnje": "Suština govora mržnje je y tome, da je moja muka, odnosno da je muka moje zajednice uvek jedna druga zajednica, da nismo mi sami uzročnici vlastitih muka. Da nikad, ni za šta, nismo mi sami krivi."

⁴¹ Upor. stav Marije Todorove oko težnje ka homogenizaciji u prošlosti zapadnoevropskih nacionalnih država (Imaginarni Balkan, 301:) "U stvari, demokratija kao politička forma postala je svojstvena zapadnoevropskim nacionalnim državama tek u XX veku (a Nemačkoj tek posle Drugog svetskog rata), nakon što su one u prethodnim vekovima postigle znatan, mada ne apsolutan stepen etničke i verske homogenosti i društvene discipline, i to neretko po sumnjivoj ljudskoj i moralnoj ceni." – S druge strane, izgleda da između demokratije i miroljubive politike ne postoji direktna veza u smislu da veći stepen demokratije povlači za sobom veći stepen miroljubivosti, o čemu piše Tobias Debiel y pomenutom zborniku Friedliche Konfliktbearbeitung..., s oslanjanjem na David Forsythe, »Democracy, War, and Covert Action«, Journal of Peace Research 29 (November 1992), gdje ce zaključuje da Sjedinjene Američke Države imaju neprijateljski stav prema onim demokratskim zemljama koje štete njihovim privrednim interesima.

⁴² Report of the International Commision to Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars, Carnegie Endowment for International Peace, Division of Intercourse and Education, Publication No. 4, Washington, D.C. 1914, 19, 273; preštampano u: The Other Balkan Wars : A 1913 Carnegie Endowment Inquire in Retrospect with a New Introduction and Reflections on the Present Conflict by George F. Kennan, Washington, D.C. : Carnegie Endowment for International Peace 1993; uvod je napisao baron Deturnel de Konstan (Baron d'Estournelle de Constant); izvor: M. Todorova, Imaginarni Balkan, 16-17. – Ha prvoj strani Izvještaja navedeni su principi za koje ce Karnegijeva zadužbina zalaže a koji su i danas poučni za sukobljene Balkance i njihove vlade: "bolje rat nego ropstvo, bolje arbitraža nego rat, bolje pomirenje nego arbitraža".

⁴³ Upor. intervju Ante Pavelića španskom fašističkom (tj. falangističkom) listu Arriba od 26. maja 1943, gdje se kaže da je "balkanski duh imao ekspanzivnu moć koja je uspjela da prodre do granica Beča. Austro-Ugarska je imala snage da goni taj duh ka Jugoistoku, gdje nije više predstavljao nikakvu opasnost. Dužnost je Hrvatske da nastavi sa ovim pritiskom na balkanske običaje dok ih ne svede u njihove prave granice."

⁴⁴ Imam na umu naslov zbirke ogleda jednog izvanrednog poznavaoca Balkana: Milan Budimir, Sa balkanskih istočnika, Beograd : SKZ 1969.

// Projekat Rastko / Filosofija //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]