Dr Nada Đorđević

Iz kulturnog života Lužičkih Srba

O Lužičkim Srbima u Ujedinjenim nacijama

Lužički Srbi kao manjina u Njemačkoj Demokratskoj Republici dočekali su ravnopravnost prvi put u svojoj hiljadugodišnjoj istoriji tek poslije drugog svjetskog rata, zakonom od 1948. godine. Ali je prvi put njihov položaj iznijet pred jedan visoki međunarodni forum, na 10. sastanku Komiteta UN za uklanjanje rasne diskriminacije, održanom 1975. u UN. Ovoj komisiji je podnijeta rasprava NDR, štampana u Aktima komiteta za čovjekova prava NDR.,u čijem se IV odjeljku govori o položaju Lužičkih Srba. Na strani 22-24, pored ostalog, iznijeti su rezultata dosadašnjeg slobodnog razvoja Lužičkih Srba, od proglašenja Njemačke Demokratske Republike do danas. Baš ti rezultati zaslužuju da se na njih ukaže jer su uspjesi u radu i napori malenog naroda od svega. 100.000 stanovnika zaista zadivljujući. Do zakona oni su bili najvećim dijelom zemljoradnici i zanatlije, a skoro sva njihova svjesna inteligencija školovana je u razdoblju od 1945. do danas. Socijalističko uređenje Njemačke Demokratske Republike omogućilo im je da za to vrijeme osposobe u novoosnovanoj Učiteljskoj školi u Radvorju, a kasnije Budišinu, 240 stručnih učitelja, 1619 učitelja za škole nižeg stepena, od čega je 610 za lužičkosrpski jezik a 503 za dvojezične škole. Narodno izdavačko preduzeće Domovina izdalo je, sem impozantnog broja naslova iz lijepe književnosti, 477 udžbenika za više škole, a 220 udžbenika za škole na lužičkosrpskom jeziku. Odmah po obnarodovanju zakona, pored škola, nižeg stupnja, osnovana je za Gornju Lužicu i viša škola u Budišinu, a 1952. za Donju Lužicu u Kočebuzu. Istovremeno su radile i škole za odrasle. Zatim je pokrenut pored novina i pedagoški časopis Naša šula, kao i pionirski list na oba jezika, časopis za književnost Rozhlad. Institut za sorabistiku Univerziteta Karla Marksa u Lajpcigu osnovan 1951. priprema visoku inteligenciju u poznavanju lužičkosrpskog jezika, književnosti, istorije i etnologije.

U Budišinu je osnovan Institut za lužičkosrpsku kulturu kao odjeljak Berlinske akademije nauka koji ima odjeljke za jezik, književnost, istoriju, etnografiju, muzikologiju, arhiv i biblioteku. Nije moguće nabrojati rezultate koji su ovdje postignuti: obnovljena je biblioteka i arhiv koji su spalile Hitlerove vlasti 1937, nekad jedini naučni časopis Ljetopis sada redovno izlazi za tri discipline. U Budišinu je ponovo sazidan Serbski dom u kome je uređen mali ali prepun Muzej lužičkosrpske književnosti. Od 1948. po određenom programu odvijaju se emisije za Lužičke Srbe na narodnom jeziku a ove godine po četvrti put biće održan Festival lužičkosrpske kulture maja mjeseca u Budišinu kao smotra cjelokupne kulturne aktivnosti Lužičkih Srba. Malo narodno pozorište spojeno sa Njemačkim narodnim pozorištem izvelo je dosad 122 inscenacije na lužičkosrpskom, a Državni ansambl za lužičkosrpsku narodnu kulturu, koji postoji od 1951, i za koji se školuju kadrovi, ima širok opseg: od oratorija, simfonijskih i kamernih koncerata, horskih i solističkih koncerata, baleta do matinea i estradnog programa. Dosad je održano 3.500 predstava sa preko 4 miliona gledalaca i 27 turneja u 17 država Evrope, Afrike, Azije. Aktivne pisce, muzičare, umjetnike i slikare okuplja udruženje "Kolo". I još niz sitnijih podataka pružila je ova rasprava Komisiji i skrenula pažnju članova na plodotvoran rad i ogromne rezultate koje je ovaj narod postigao zahvaljujući socijalističkom uređenju svoje domovine i nastojanjima UN da se svakom narodu osigura slobodan razvoj i napredak.

Prvi lužičkosrpsko-ruski rečnik

Poslije dužega rada i saradnje lužičkosrpskog izdavačkog preduzeća "Domovina" u Budišinu (Bautzen) i sovjetskog izdavačkog preduzeća "Russkij jazik" u Moskvi izišao je 1974. (1975) godine prvi gornjolužičkosrpsko-ruski rečnik "Hornjoserbsko-ruski słownik - Verhnelužičko-russkij slovar'. Sastavljač je sovjetski filolog i poznavalac lužičkosrpskog jezika Konstantin K. Trofimovič, redakcija dr Frido Mihalk i dr Pavol Felkel, štampano u Budišinu.

Svi dosadašnji veći i manji rečnici obično su tumačeni na nemačkom jeziku, kao u posljednje vrijeme i rječnik F. Jakubaša. Danas, kad u slovenskom svijetu najviše se govori ruskim jezikom, razumljiv je i značaj koji ovaj rečnik ima za sve one koji se sve više interesuju za lužičkosrpski jezik zbog njegove starine, za one koji žele da prate naučna dostignuća Lužičkih Srba i prevode sa ovog jezika. Ono što ovom rečniku daje prednost pred drugim rečnicima jeste njegova orijentacija više na savremeni jezik nego na zastarele i dijalekatske reči i izraze.

Kako se u Lužici još uvek govori i piše na dva srodna jezika, gornjo i donjolužičkosrpskom, to što ovaj rečnik prikazuje samo jedan od njih ne smanjuje njegov značaj: gornjolužičkosrpski je razvijeniji, na njemu piše i govori većina, na njemu su napisana glavna dela ovoga naroda. Preko njega nije dalek put do donjolužičkosrpskog.

Rečnik sadrži oko 40.000 riječi i ograničen broj izraza. Namenjen je širokom krugu čitalaca uključujući tu i naučnike. F. Mihalk napisao je pregled gramatike lužičkosrpskog jezika (39 str.). Analogno tome kratak pregled ruske gramatike napisao je sovjetski naučnik V. V. Lopatin (51 str.) jer je rečnik odobrilo Ministarstvo za narodno obrazovanje NDR za školsku upotrebu, za bolje i pogodnije učenje ruskog jezika.

Drugi tom Celokupnih dela Handrija Zejlera

Prošle godine u Budišinu izašao je drugi tom sabranih dela velikog pesnika preporodnog doba Lužičkih Srba, Handrija Zejlera (1804-1873). Iako teolog i sveštenik, on je bio pisac jedne gramatike lužičkosrpskog jezika na nemačkom, osnivač i urednik Nedeljnih novina, kasnije Serbskih novina, skupljač narodnih pesama, iznad svega lirski pesnik, tvorac pesme Rjana Lužica (Krasna Lužica) koja je kasnije postala himna. U poeziji se smatra osnivačem moderne, svetovne književnosti Lužičkih Srba. U svojim pesmama opevao je običaje seoskog stanovništva po godišnjim dobima od kojih je u vidu oratorija neke komponovao lužičkosrpski kompozitor Korla Kocor. Bio je jedan od osnivača Maćice serbske. Upoznavši se podrobno sa narodnom poezijom u svome pesničkom stvaranju pošao je od nje i baš ovaj, drugi tom, sadrži takve pesme koje su odavno ušle u narod i pevaju se kao narodne i danas. Drugi tom, kao i prvi, priredila je dr Lucija Hajnec, docent za lužičkosrpsku književnost u Institutu za sorabistiku Univerziteta Karla Marksa u Lajpcigu. Iako su Zejlerova dela bila vrlo često izdavana, jedno izdanje potpomogli su studenti 1883-1891, pored niza raznih manjih izdanja, pristupilo se kritičkom izdanju obimnog dela ovog pisca, nacionalnog radnika i borca na buđenju svesti Lužičkih Srba. Jedan deo ostvarenja toga poduhvata predstavlja i ova knjiga.

Nove knjige Lužičkih Srba

U Budišinu izišla je nedavno jedna knjiga u izdanju lužičkosrpskog izdavačkog preduzeća "Domovina", zanimljiva iz više razloga. Naslov knjige je Svima bih hteo da objasnim (1976), a pisac je Jura Surovin, rođeni Njemac, Georg Sauvervein. Knjiga je izašla povodom sedamdesetogodišnjice smrti, a pripremio je za štampu i predgovor napisao dr Ferdo Mječi, direktor Arhiva lužičko-srpske kulture u Budišinu. U vreme kada se vršila žestoka germanizacija i gušio svaki nacionalni rad, pojava ovoga rođenog Njemca koji je naučio lužički, pisao i pevao na njemu, podsticao ih da cene svoj lepi jezik, da ga neguju, tražio slobodu za manjine u Rajhu, bio je redak slučaj. Pored toga Surovin (1831-1904) je i inače bio izuzetna ličnost kulturnog života Nemačke. Bio je jezički rijetko obdaren i govorio 30 jezika. Jedno vrijeme bio je domaći učitelj buduće rumunske kraljice, poznate pod književnim imenom Karmen Silva, koji se u svojim Uspomenama toplo i sa zahvalnošću seća svoga učitelja koji je uveo u književnost. Izdao je jedan psaltir na jermenskom jeziku i napisao englesko-turski rečnik. Mnogo je putovao: po Austriji, Engleskoj, Švedskoj, Finskoj, Rusiji, Africi, Iranu, Turskoj. Kao znalac jezika imao je ponekad i neobične zadatke. Kad je 1874. etiopski car poslao u Englesku pismo na ahmarskom jeziku, kako niko nije poznavao taj jezik, pozvali su Surovina. Jednom je posjetio Donju Lužicu i zavoleo je tako da mu je ona do kraja života ostala predmet interesovanja. Njen jezik je tako usvojio da je na njemu pisao patriotske lužičkosrpske pesme, slao dopise listovima. Voleo je i druge male, potlačene narode kao Litovce pa je i na litavskom pevao, istina osrednje pesme, ali su one za obespravljeni narod bile od velikog značaja. Zato i poslije sedamdeset godina od njegove smrti Lužički Srbi nijesu zaboravili svoga velikog prijatelja, njegova duboka humana osećanja i plemenitu ljubav i odužuju mu se ovom knjigom.

Smrt Mine Vitkojc

U Lužici, u NDR, umrla je u 82. godini najstarija lužičkosrpska pesnikinja i novinarka Mina Vitkojc, književnica koja je od obične služavke postala redaktorka novina pisanih na donjolužičkosrpskom jeziku kojim se govori u delu Lužice koji je pripadao Pruskoj, gdje je svaki nacionalni život bio gušen. I ona sama počela je najprije pisati na nemačkom. Služeći u kući poznatog lužičkog naučnika i rodoljuba Arnošta Muke, podsticana i uz njegovu očinsku pomoć za dve godine naučila je ono što joj škola nije pružila, te je mogla pravilno da piše na svome maternjem jeziku. Izdala je zbirke pesama "Donjolužičke pesme" (1925), "Venac bloćanskog cveća" (1931), "Ka svetlosti i suncu" (1955), a za njenu sedamdesetogodišnjicu izišao je izbor novinarskih članaka "Putem novinarke". Za vreme rata morala je da radi kao baštovanska radnica, proterana u Erfurt a zatim u logor. Njen trud nije bio uzaludan, danas su u Donjoj Lužici prilike daleko bolje. Iskreno ožaljena sa svim poštovanjem koje joj je i u životu ukazano, sahranjena je u svom rodnom selu Borkovu krajem prošle godine.