Dr Nada Đorđević

Najnowsze dzieje języków słowiańskich Serbšćina

redaktor naukowy Helmut Faska Uniwersytet Opolski - Instytut Filologii Polskiej, Opole, 1998.

Institut za poljsku filologiju u Opolu izdaje seriju monografija o najnovijim promenama u slovenskim jezicima u razdoblju od 1945. do 1995.

Pred nama je iz te serije monografija o lužičkosrpskom jeziku, Serbšćina, u redakciji poznatog lužičkosrpskog filologa iz Budišina, dr X. Faske. Knjiga je obimna, sadrži 337 strana, dva uvoda, jedan od odgovornog urednika serije St. Gajde i od sastavljača monografije X. Faske. Na kraju su data i dva vrlo opširna rezimea od 131 strane od poznatog engleskog sorabiste G. Stonea na engleskom i drugi kraći od 32 strane na poljskom jeziku od T. Levaškeviča. Ovo ističemo zato što nisu baš uobičajeni toliko dugi rezimei, ali s obzirom da ovaj najmanji slovenski jezik poznaje mali broj onih koji se mogu njime služiti, sa ovom veoma detaljnom i korisnom knjigom na ovaj način će više slavista i jezičkih stručnjaka moći da se podrobno upozna. Knjiga je objavljena uz pomoć Srpskog instituta u Budišinu, Fonda za srpski narod kao i Komiteta za naučna istraživanja. S obzirom da su posleratni događaji doneli slovenskom delu Evrope dosta značajnih kulturnih promena, ova vrsta monografija ima za cilj da detaljno opiše stanje pojedinih jezika počevši od zatečene situacije 1945. godine do danas.

U uvodu se objašnjava naziv jezika, koji iako ima dva imena, ne predstavlja dva razna jezika, već njegova dva dijalekta koji su postepeno postali književni jezici. Zatim je prikazan današnji srpskojezični teren s manjom, ali jasnom i potrebnom mapom.

Sledi izlaganje pravnog i socijalnog statusa lužičkosrpskog jezika kroz vekove i u Hitlerovoj Nemačkoj da bi jasniji bili zakoni donošeni u Istočnoj a sada u Ujedinjenoj Nemačkoj. Razume se da je u zakonu istaknut ravnopravni položaj jezika manjina sa nemačkim i briga države za pomoć u njihovom održavanju. Navedene su i pojedine tačke zakona kao i kako se sprovode u dve države u kojima Lužički Srbi žive, a podeljeni su na Saksoniju i Braniborsku. U prvoj je zakon donet 1996. a u drugoj 1994. No, pre svega, donet je zakon o školstvu 1991. O ovome se detaljno govori u odeljku Realizovanje državnopravnog statusa srpskog jezika, kako se i koliko, upotrebljava u raznim društvenim sferama, kao na državnim zasedanjima, u politici, školi i crkvi, kao i u književnosti. Razume se da u poređenju srpski jezik gubi, preovlađuje nemački. Dvojezičnost postoji samo kod Srba.

Da bi se to sve što bolje objasnilo na terenu, uzeta su za posmatranje i analizu tri tipična sela: Ralbice - Gornja Lužica, katolički kraj, Kubšice - Gornja Lužica, evangelička oblast i selo Hohoze - Donja Lužica. Pored toga što su birana sela po geografskom položaju, veoma je bilo važno ukazati na razlike i u veri. Izložena je politička i kulturna situacija zbog koje je i došlo do razlika: katolici, iako u manjini, predstavljaju kompaktan deo a sama crkva i danas brine i pomaže njihov razvoj, jezik i nacionalnu svest. Evangelički, veći deo, u nacionalnom pogledu ne pokazuje tu jačinu i kompaktnost, a samim tim kulturni i jezički razvoj je slabiji. Donjolužički deo u prošlosti bio je u težim uslovima pa je zato stanje tu drukčije i teže.

Odeljak o etno- i sociolingvističkoj situaciji razmatra razvoj bilingvizma, srpskog i nemačkog jezika. Uticaj nemačkog je prirodno apsolutan, naročito zbog etničkih promena. Kada su Nemci iz Češke bili isterani dozvoljeno im je da se nasele pretežno u Lužici, pa je tako došlo da čisto srpska sela više to nisu. Drugi razlog je kop površinskog uglja Crna pumpa, gde su se opet nalazila srpska sela, koja se već desetinama godina ruše, a Srbi preseljavaju u razne nemačke oblasti i pored svih postojećih zakona i srpskog otpora. Na taj način u nemačkoj sredini Srbi su izloženi asimilaciji.

Sledeći prilog Srpski jezik u svakodnevnom životu posmatra stanje jezika u mešanim brakovima sve na terenu ona tri odabrana sela. Obrađena su imena i nazivi, geografska i lična imena. Obuhvaćen je i odnos Srba prema svom jeziku i koliko i gde se može javno upotrebljavati, sve potkrepljeno tablicama. U svakom slučaju sve je manje mogućnosti upotrebe srpskog jezika.

Veoma iscrpan i istovremeno interesantan odeljak govori o raznim tipovima lužičkosrpskog jezika:književnom pisanom i govornom, o prestižu književnog jezika, odnosu prema dijalektima, propagandi preko radija (vrlo malo, po jedan sat nedeljno) i o štampi. Od drugog svetskog rata, kada su zakonom 1948. u Istočnoj Nemačkoj Lužički Srbi prvi put dobili ista prava kao i Nemci, jedno od značajnih tekovina je i Narodno izdavačko preduzeće Domovina koje je svoj prvobitni obim proširilo za sto na sto. Izdaju novine koje danas izlaze samo pet dana u nedelji, ranije cele sedmice i u većem tiražu i obimu, nekoliko časopisa, Rozhlad, Serbska šula, Katolski posol, a naročito izdavanjem udžbenika i dela lepe književnosti, popularnih kalendara koji su na dostojnoj visini, potrebni i omiljeni kod običnih građana. Preduzeće je izdalo i nekoliko gramatika, dr Šustera-Ševca 1968, sintaksa 1976, jedina donjolužička gramatika P. Jonaša 1976. i 1984. Postoji stalna jezička komisija koja se bavi ne samo književnošću već i jezikom obe verzije. U vezi s tim izdavačko preduzeće izdalo je Pravopisni rečnik kao i pravila ortografije i interpunkcije. Obraćena je pažnja na mogućnosti i nastojanja da se oba jezika zbliže i ujedine. Razmotrena je i stilska diferencijacija na publicistički, stručni, administrativni/umetnički jezik. Ističe se da se upotreba stranih reči povećava i to su često nemački kalkovi. Uticaj susednih slovenskih jezika bio je mnogo jak posle 1945. godine, dok sad nije tako, novi slavizmi se ne pojavljuju, a stari su se izgubili.

Na kraju je, kao obično, data bibliografija, spisak izvora i dva rezimea. U svakom pogledu monografija obuhvata sve šta je za jedan jezik važno, značajno je tim pre što je situacija Lužičkih Srba izuzetna i u prošlosti i u sadašnjosti. Ovako odlično urađena i iscrpna monografija je neizbežan materijal za svakoga ko se interesuje za Lužički narod i stanje njihovog jezika, kulture i književnosti, pružajući sve vidove podataka.