Nada Đorđević

Putevi lužičkosrpske proze

Kada je u Socijalističkoj Republici Nemačkoj, posle oslobođenja, izglasan Zakon o zaštiti prava Lužičkih Srba, lužičkosrpska književnost našla se u neočekivanoj situaciji koda su se pred njom stvorile velike mogućnosti. Ono što su sanjali i priželjkivali vekovima, postala je stvarnost. Piscima je bilo omogućeno da isto kao i njihovi sugrađani Nemci mogu ravnopravno i slobodno stvarati, objavljivati svoja dela na maternjem jeziku i računati na državnu pomoć. Razumljivo je stoga što je sve stvaraoce obuzeo snažan polet i veliko oduševljenje. No istovremeno trebalo je premostiti skoro stopedesetogodišnju prazninu u razvoju, jer posle nacionalnog preporoda u prošlom veku, u prvoj polovini ovoga veka lužičkosrpska književnost kretala se u preporodnom duhu i ostala izvan avangardnih tokova. Lužičkosrpski pisci od malena vladaju i nemačkim jezikom, dobro poznaju i klasičnu i savremenu nemačku književnost, pišu na oba jezika. Preko svoga udruženja koje se zove "Kolo", učlanjeni su u Nemačko udruženje pisaca. Samim tim oni su deo književnosti Nemačke Socijalističke Republike, podložni svim istorijskim, političkim i društvenim promenama u njoj.

Lužički Srbi su do ovoga rata pretežno živeli na selu. Stvaranjem socijalističke republike koja je donela agrarnu reformu i industrijalizaciju, otvorila škole na maternjem jeziku, lužičkosrpsko selo je pretrpelo najviše promena koje su izazvale mnoštvo novih i raznovrsnih problema. Na selu su živeli i čitaoci pa je shvatljivo zašto lužičkosrpski pisci obraćaju najviše pažnje selu. Tu je sačuvan jezik nacionalni običaji, tradicije i nacionalna svest. Pisce je pored toga čekao niz onih večnih problema ljubavi, mržnje, usamljenosti, umiranja, snova o nečem ljudskom, uzvišenom. I svakako na prvom mestu ono što tu književnost čini svojom, drukčijom Od drugih, tj. kako izraziti njenu lužičkosrpsku specifičnost. Birajući za teme sve ono što se može javiti i u drugim književnostima, ona je morala na prvom mestu da rešava one svoje probleme koji su se isprečili pred ponovo rođenim narodom: samoodržanje posle viševekovnog ropstva, preziranja, uništavanja ove male slovenske grupe okružene nemačkim mnogobrojnijim narodom. Kako izraziti ono što je samo njihovo, njihova shvatanja, verovanja, običaje, a da se ne ode u drugu krajnost: da se ne razdvoji od napredne nemačke književnosti, zaostale za kretanjima evropskih književnosti? A ostati neshvaćen i neprihvaćen značilo bi izolovanost, a to znači i smrt. Sve su to problemi koji i danas prate lužičkosrpske pisce, ali su se oni, isto kao njihov maleni žilavi narod, uhvatili u koštac s tim problemima i vode borbu na svim književnim poljima, mora se priznati, sa vidnim uspehom.

Do oslobođenja književnošću su se bavili mahom sveštenici i učitelji, svršeni teolozi. Danas Lužički Srbi mogu da studiraju novinarstvo, dramaturgiju, muziku, agronomiju i druge nauke. Znači, promenila se struktura i obrazovanje pisaca a samim tim i njihov pogled na svet. Selo više nije samo selo bogatih i siromašnih seljaka. Danas su u selu zadruge, seljak je otišao u industriju, u grad u inteligenciju. Znači da se promenio i sastav čitalaca. A društvene i političke promene stavljaju pred pisce, pored onih večitih tema, mnoštvo raznih situacija koje mogu birati za svoja dela, tako da je današnja književnost dobila široko polje rada i potrebu za razvijanjem svih književnih žanrova.

Pripovetka u lužičkosrpskoj .književnosti ima svoju tradiciju. Negovali su je svi pisci u prošlosti jer je bila pogodna za kalendare i časopise, pošto su za izdavanje zasebnih knjiga postojale male mogućnosti. Pored kratkih pripovedaka pišu se skice i novele. Nekad samo rodoljubiva i moralističko-poučna, danas pripovetka po motivima i metodi ne zaostaje za modernom evropskom pripovetkom.

Prvih godina posle oslobođenja i svih promena istakle su se teme: domovina-patriotizam-otadžbina. S razumljivim patosom slikane su preživljene strahote nacističkog terora (Mlinkova), saosećanje sa zarobljenim Rusima i Poljacima na radu (Kubašec), osećanja mobilisanih Srba u nacističkoj vojsci ili na prinudnom radu (Navka), radost zbog oslobođenja i oduševljenje za obnovu opustošene zemlje (Brezan).

Jedan od najplodnijih i najznačajnijih savremenih lužičkosrpskih pisaca Jurij Brezan (1916) otpočeo je pesmama za omladinu o otadžbini i obnovi, koje su ubrzo postale veoma popularne i odigrale svoju društvenu ulogu. Kad je prošlo vreme posleratnog oduševljenja i život zahtevao druge vrednosti, on se opredelio za prozu. Pored niza veoma uspelih i dobro pogođenih pripovedaka, vredi istaći jednu koja ima višestruki značaj ne samo po vrednosti već i ulozi koju je imala. To je duža pripovetka Kako je stara Jančova ratovala s vlastima koja je i dramatizovana i vrlo često izvođena. To je borba sirote seljanke s gazdama i vlastima koje je svojom mudrošću i lukavošću uspela da pobedi. Veoma angažovana i vrlo razumljivo pisana, ona je lužičkosrpskom seljaku, koji se još kolebao da li da priđe novoj vlasti, jasno ukazala gde je njegova budućnost. Bertolda Brehta je veoma zainteresovao njen sadržaj, nazvao je Majka hrabrost Zapadnih Slovena, pa je želeo da je dramatizuje, nagla smrt u tome ga je sprečila. Pored sličnih motiva počeli su se javljati i savremeni, trenutni problemi, kao pojava prelaženja u Zapadnu Nemačku (J. Kravža, Plava pisma, Brezan, Robert i Sabina, Korla Janak, Mi s crvenim karanfilom), zatim o počecima kolektivizacije (Brezan, Moja žena Madlena, Kravža, General predsednik, Kšeščan Kravc, Paljenje pirevine). Pojavljuju se veoma dobre humorističke i satirične pripovetke koje pišu Jurij Kubaš i Jan Vornar. Ne zaboravlja se i na omladinu. O njima na svoj specifičan način piše Marja Mlinkova (Brige u devetoljetki, Različak i bulka) i Angela Stahova (Halo Kazek) i drugi. Vrlo senzibilnu, savremenu pripovetku neguje s uspehom Jurij Kravža (Ikar pod plavim nebom).

Pedesetih i šezdesetih godina kad se dublje ulazi u nov život, a položaj Lužičkih Srba u Nemačkoj Socijalističkoj Republici stabilizuje, sve više se širi interesovanje za sva polja društvenog života a time nastaje i potreba za većom epskom formom, naročito za romanom. Kada su se 1967. pojavile tri knjige mladih talentovanih pisaca, Marje Mlinkove (1934-1971) roman Dani u daljini, Kita Lorenca (1938) poema Struga, Pjetra Malinka (1931-1984) drama Noćni pacijent bilo je jasno da su prve teškoće bile savladane i da je nastao novi period na čijoj granici stoje ova tri dela.

Roman rano preminule i veoma talentovane književnice Mlinkove slika životni put običnog čoveka, učitelja, Lužičkog Srbina, koji radi u čisto nemačkoj sredini, ženi se Nemicom i kao lojalan građanin brine o školi i svojoj porodici. On ne želi da učestvuje u antifašističkoj borbi iako ga na to upućuje brat, on veruje da će ga nacistička opasnost mimoići. Tek kad kao mobilisani vojnik ulazi s nemačkim trupama u Poljsku, kad na sebi oseti mržnju i prezir Poljaka prema nacističkim osvajačima, u njemu se budi Sloven, Lužički Srbin koji isto tako kao i Poljak trpi od onih u čijoj se vojsci nalazi, u njemu počinje da raste svest da i on, makar onim sitnim akcijama, može da se bori protiv te vlasti. I kad jednom bude ušao sa osvajačkom vojskom u Jugoslaviju, pustiće prve zarobljene Srbe na koje naiđe s rečima "Braćo, idite kućama!" To će biti njegov prvi atak na svemoćni Rajh i Hitlera. Roman je naišao na živ odziv kod čitalaca i bio preveden na više jezika, ali kod nas nije. Na žalost, ovo je bilo i poslednje delo ove obdarene i prerano umrle književnice.

Nekada uspešan pesnik, posvetivši se ubrzo pisanju isključivo proze, Jurij Koh (1936), napisao je novelu Jevrejka Hana koja je još jedan odjek nacističkih nedela. Ali široko interesovanje i diskusije izazvao je njegov , roman Između sedam mostova. Radnja je smeštena u Donju Lužicu, kraj izbrazdan kanalima Spreve (Spreewald) koje presecaju mnogi mostići za pešake. Bila je potrebna hrabrost i odlučnost J. Koha da prikaže savremene prilike, nov život u kome mladi predsednik opštine u zabačenom selu zavodi korisne novine a ne nailazi na razumevanje i podršku. On se ipak ne povlači pred neuspesima, veruje da će jednoga dana i oni okoreli protivnici shvatiti gde je budućnost. U sledećoj knjizi Rozamarija, koju je napisao i na nemačkom i na lužičkosrpskom, Koh prati svoga junaka koji prelazi na drugi, još teži zadatak. On se opet bori, rešava neke neugodne slučajeve, pored ostalog pitanje spajanja škole na lužičkosrpskom jeziku sa nemačkom u kojoj bi se ona izgubila, žrtvuje ovoj lični život i ljubav prema Rozamariji, koja ga voli i koja se hrabro borila za novo, ali malaksava i vraća se natrag u svoj kraj. I u sledećim delima Koh obrađuje isključivo teme iz savremenog života, udubljuje se u pitanja očuvanja običaja, tradicije, a pri tome se služi raznim sredstvima. Kao dugogodišnji novinar unosi i reporterske elemente, koristi naučna pitanja, istoriografsku dokumentaciju a često se služi humorom i ironijom. U noveli "Usamljeni Nepomuk (koja je dramatizovana i snimljena pod naslovom Moj premereni kraj) iznosi pitanje preseljavanja lužičkosrpskih seljaka sa svoje zemlje u grad, u nepoznatu sredinu, mahom nemačku, jer pod srpskim selima leže naslage tako potrebnog mrkog uglja. Rastanak sa svojim rodnim domom i poljem je težak i bolno su ga preživljavala mnoga sela, ali pisac traži utehu, olakšanje, treba u sebi samom naći snage "ne zato da bismo se sa starim oprostili, već da bismo sa sobom poneli ono što će nam biti potrebno u novom životu". Njegova dramatizovana dela izvode se i na nemačkim pozornicama.

Poslednje njegovo opširno delo je roman Povratak snova u kojem slika život tri druga, dečaka, koji su u školi daleko od svog sela, najpre u Čehoslovačkoj pa u Drezdenu na studijama, sanjali da sklope večno prijateljstvo na život i smrt, za najlepše vrline i visoke ideale. To su tri paganska boga sjedinjena u jednom - Triglavu. Oni ipak nisu ostvarili svoj dečački ideal. A pisac se ujedno pita, zašto je tako teško sprovesti u život ono plemenito, uzvišeno i dobro. Jednim delom knjiga ima autobiografski karakter, jedna ličnost je, glavni pripovedač novinar, sam pisac koji na mahove s dosta kritike i ironije govori o svom pozivu. Koh je knjigu napisao i na nemačkom i ona je ocenjena kao poetski doprinos nemačkoj kulturi kojoj ta crta nedostaje. Kao i ranija dela i ovo još uvek izaziva žive diskusije, u čemu se i ogleda njegova književna uloga.

Jurij Kravža (1934) napisao je roman za omladinu Bajki je kraj o devojci iz lužičkosrpske porodice koja podleže privlačnosti raskalašnog života uličnih heroja, dok je to ne dovede do saznanja da je time uprljala ideale za koje se borio njen otac i da se našla na ivici kriminala.

Poznati i veoma uspešni pisac dečjih knjiga Jan Vornar (1934) ogledao se i na romanu za omladinu. Napisao je Gvozdeni prsten u kome je pokušao da nađe rešenje odnosa izmeću zaljubljenog para - Nemca i Lužičke Srpkinje.

Najmlađi meću dosadašnjim, Beno Budar (946), inače po opredeljenju pesnik ozbiljne i dečje lirike, napisao je zanimljivu knjigu u vidu pisama upućenih devojci sa odsluženja vojnog roka u mornarici U carstvu makrela. Knjiga je autobiografskog karaktera, toplo i iskreno napisana.

O romanima većeg obima, kao o trilogijama, ostavili smo da govorimo zasebno. To su delo Jurja Brezana Feliks Hanuš čiji delovi nose podnaslove: Generacija gorkih iskustava, Školske godine, Zrele godine. U sva tri dela obuhvaćeno je razdoblje od dvadesetih do pedesetih godina, tj. od završetka prvog svetskog rata, period Vajmarske republike, dolazak Hitlera na vlast, nacističko divljanje, drugi svetski rat, oslobođenje i obnova zemlje. Glavna ličnost je Lužički Srbin Feliks čije sazrevanje, kako socijalno tako i političko, prati pisac od dečačkih godina, a u mnogome je to sam pisac, da bi ga na kraju svesno uključio u društveno i političko angažovanje u oslobođenoj domovini. Feliks stalno traži svoje mesto u životu, skreće, sumnja, da bi na kraju došao do saznanja da neće postati kompletna ličnost ako se odrekne svoga naroda i svoga kraja. Odnos prema svom ugnjetenom, prezrenom, ali svesnom narodu, za Brezana je glavni motiv za aktivnost glavnog junaka. U drugom ovećem romanu filozofsko-mitsko-fantastičnom, Krabat, Brezan je zgusnuo događaje stoleća, od stvaranja sveta, u pitanje smisla života, traženja puta ka humanosti, čovekovoj sreći. Tu se prepliće biblijsko verovanje, ono istorijsko, mitsko, fantastično, folklorno, korišćeno "dijalektički s obzirom na vreme u socijalno-istorijskoj i socijalno-psihološkoj analizi", što u mnogome pruža široke mogućnosti da deluje istinito.

Istorijski roman u lužičkosrpsku književnost unela je Marja Kubašec (1890-1979) prikazujući doba sedmogodišnjeg rata u romanu-trilogiji Boščij Serbin i drugi o socijalno-nacionalnoj borbi najnižih slojeva posle ukidanja kmetstva i o duhovnom preporodu u delu Godine velikih požara. Ona se ugleda na velikana češkog istorijskog romana Alojza Jiraseka n Poljaka Kraševskog.

Još jedan prozni žanr uvela je ova književnica, romanizovanu biografiju, napisavši Zvezde nad bezdanom, o životu antifašistkinje i njenom stradanju u logoru, Lužičke Srpkinje dr Marje Grolmusec. Drugo delo je o životu i smrti lužičkosrpskog borca protiv fašizma Mihala Andrickog.

Književnost za decu, publicistika, dramska dela, memoarska i putopisna književnost zaslužuju zaseban pregled.

Lužičkosrpski pisci, pored toga što pišu, moraju sami da prevode svoja dela na nemački. Očekivati da to neki prevodilac čini, bilo bi suviše pretenciozno. Tako se ponekad dešava da oni prvo napišu verziju na nemačkom pa je zatim prevedu na svoj jezik. Ovo prevođenje je veoma značajna komponenta lužičkosrpskog stvaranja. Da bi njihovi sugrađani dobili tačnu i istinitu sliku o njima i njihovim vrednostima u prošlosti i sadašnjosti, potrebno je razbiti vekovima ukorenjeno gledanje na njih kao na narod niže vrste koji su pogrdno nazivali Vendima. Danas već nije retkost da se kraća dela, ili odlomci dela, pojavljuju u nemačkim časopisima, da nemački kritičari daju svoje mišljenje o njima, da dramatizuju pojedine uspešne pripovetke, uzimaju ih za sižee filmova, a nemačke verzije štampaju se u Lajpcigu i Berlinu.

Iako su pisci zahvatali iz života raznih sredina i slikali ličnosti raznih starosti, trudili se da pogode atmosferu etnički pomešanog društva u zajedničkom životu, još uvek ostaje puno toga što još nije obuhvaćeno, kao npr. život u mešanom braku i sl. Ali važno je da, iako pisci moraju da se bore za čitalačku publiku kojoj stoji pod rukom "starija" nemačka književnost, važno je da su pojedine ličnosti iz dela Brezana, Kubašecove i Koha postali žive ličnosti koje osećaju kao žive i sreću u običnom životu. A to je i znak za ovu književnost da je na dobrom putu.