Dr Nada Đorđević
Lužičkosrpska prozna književnost XX veka
Lužički Srbi kao tuđa manjina u nemačkoj državi imaju svoju minijaturnu književnost, svoje nacionalno blago. Nepriznavani u prošlosti imali su književnost koja se teško probijala, ograničena uskim krugom svoje publike a otud i uskim krugom problema. Njen glavni cilj bio je održanje naroda. Lužički Srbi, za koje je do polovine prošloga veka važila zabrana da se nastanjuju po gradovima (otud čisti nemački gradovi u lužičkoj sredini), živeli su po selima i bili zemljoradnici, pa je zbog toga i književnost birala probleme specifične za selo. I još nešto. Nije mogla da se razvija ni u širinu, ni u dubinu, već se okrenula malim formama, poeziji, pripovetkama i novelama, Pisalo se najviše za novine i časopise, romana nije bilo. Sa nastajanjem socijalne diferencijacije i raspadanja tradicionalne strukture srpskog sela, način života lužičkog naroda se menjao i donosio nove probleme. Ugrožena socijalna i narodna egzistencija zabrinula je pisce koji su bili spremni da se bore protiv tih novih pojava koje je doneo kapitalizam a time pretio da proguta lužički narod. Svi su oni, Miklavž Andricki (1871-1908), Mihal Navka (1885-), Lorenc-Zaleski (1874-1939), Mjerčin Novak-Njehornski (1900-) pisali o propadanju srpskog seljaka, o strahu od nemačkog imperijalizma, o šovinizmu velike nacije i antislovenskim tendencijama. Bilo je tu i satiričnog šibanja srpskog konzervatizma, a sve zajedno davalo je šarenu sliku proze do 1945. godine.
Lužičkosrpska književnost dobila je nove perspektive posle poraza fašizma[1]. Naročito se razvija proza - pripovijetka i roman. Glavna tema posle 1945. je oslobođenje, želja da se život izgrađuje sopstvenim snagama. Odnos prema "vlasti" (od izjednačenja prava Lužičkih Srba sa Nemcima zakonom od 1948) umetnički je naslikao Jurij Brezan (rođen 1915) u knjizi "Kako je stara Jančova ratovala s vlastima". S istim problemom susrećemo se u romanu "Godina se okrene za 52 nedelje". Svoje satirične slike o prelazu novih životnih pogleda u stare navike daje Novak-Njehornski. Zahvatajući prethodno doba, daju istovremeno sliku najmlađe narodne istorije stariji i mlađi pisci kao Marja Kubašec, Juraj Kubaša, Erih Felc, Rihard Iselt, a Kurt Krjenjc u delu "Jan-roman čoveka koji traži" čini prvi široko zasnovan pokušaj analize posleratnog života u Lužici.
Pedesetih i šezdesetih godina napisan je veliki broj dela o situaciji Lužičkih Srba u doba fašizma, za vreme drugog svetskog rata i o antifašističkom pokretu. Naročito se slika njihov odnos prema ostalim Slovenima koji su bili kao radnici ili zarobljenici u Nemačkoj. Tu treba pomenuti roman-trilogiju J. Brjezana "Generacija gorkih iskustava", Jurja Mjerćinka "Kad đavoli beže", novele Marje Kubašec "Vanda i druge pripovetke" biografski roman "Zvezde nad provalijom". Konflikt nacionalno svesnog Lužičkog Srbina u nemačkoj vojsci i njegov odnos prema pripadnicima Wehrmachta nemačke narodnosti slika Anton Navka (rođen 1913) U satiričnoj knjizi "Pod suprotnom lopatom" i "Pod suprotnom puškom".
Nove teme obrađuju mlade generacije pisaca koji su svoje detinjstvo proživeli u porodicama srpskih intelektualaca proteranih iz Lužice za vreme fašizma. Oni drukčije gledaju na antihitlerovski stav svojih roditelja. Tu treba nabrojati dela Petra Malinka (1931) "Dve pregršti peska" i Marje Mlinkove (1934) "Prošli dani" (odakle je prevedeni odlomak) i novele Jurja Koha (1936) "Hana Jevrejka". Svojim istorijskim romanom iz vremena narodnog preporoda Marja Kubašec oštro se izdvaja od ove mlade generacije koju zanima bliska prošlost.
Nasuprot istorijskoj tematici stoje dela koja slikaju savremenog čoveka, prelaz individualnog proizvođača u člana zadruge. O tome piše Jurij Brezan u trilogiji o Feliksu Hanušu ili Beno Šolta (1928) "Imanje bez gazde" i jedini donjolužički prozni pisac Vilem Bjero ili Jurij Koh "Između sedam mostova".
Mlada generacija pisaca naročito ide za psihološkim produbljivanjima u slikanju čoveka današnjice - radnika, grada i gradskog života, dok se prethodna kretala u sferi seoskih tema: Hanjža Bjenšova (1919) "Ukroćena duga" (roman). Jurij Kravž "Pametno pismo" (novela), Marja Mlinkova "Različak i crveni mak" (zbirka pripovedaka) i "Brige u devetoletki". Od "očinskog greha" u prošlosti u slikanju konflikata mlade generacije, iz njenog današnjeg razvoja treba izdvojiti Pavola Felkla (1931) s knjigom novela "...A naša deca će biti siročići". Tu istu tematiku izlaže i Petar Malink u svojoj drami "Noćni pacijent" (koja je izvođena u maju 1968. na majskom festivalu lužičko kulture u Budišinu).
Ovako živ i brz razvoj prozne i druge srpskolužičke književnosti uslovile su pre svega povoljne političke i nacionalne prilike u Nemačkoj demokratskoj republici od stupanja na snagu zakona o pravima srpskog naroda (1948). Tada je prvi put u njihovoj hiljadugodišnjoj istoriji Lužičkim Srbima data socijalna i nacionalna ravnopravnost. Kao slika tih novih prilika neka posluži ovo nekoliko podataka. Od toga vremena do 1967. izdato je preko 1.000 knjiga na lužičkosrpskom jeziku od čega je preko 450 udžbenika, 300 dela iz lepe književnosti i 100 naučnih monografija i sabranih dela!
Odeljak, upravo kraj romana "Prošli dani", koji je štampan 1968. i koji donosimo ovde u prevodu, delo je mlade lužičke književnice i literarnog istoričara Marje Mlinkove (1934). Ona jo posle završene Više srpske škole u Budišinu studirala germanistiku i pedagogiju ia Karl Marksovom univerzitetu u Lajpcigu (završila 1955). Nemica po majci, koja je vrlo rano umrla, po ocu Srpkinja ona je živeći u srpskoj sredini celom dušom prišla svom očinskom narodu i sve svoje mlade snage i talenat stavila u njegovu službu. Posvetila se naročito razvoju srpske kritike, gdje je zauzela vodeće mesto ispoljivši svoje nesumnjive sposobnosti, zatim istoriji književnosti, gde je, pored ostalog, zajedno sa svojim mužem Jurijem Mlinkom napisala knjigu "Srpska književnost s kraja pedesetih i početka šezdesetih godina" (Budišin 1963). Bavi se i lepom književnošću, pripovednom prozom. Prvu knjigu pripovedaka objavila je 1964. godine "Brige u devetoletki", zatim "Različak i crveni mak". Knjiga "Prošli dani" jeste njen prvi roman u velikoj meri biografskog karaktera, posvećen spisateljičinom ocu, običnom srpskom učitelju koji je kao Srbin bačen u nemački kraj gde se oženio Nemicom. Tih i miroljubiv, usamljen i nemoćan, čuvao je u srcu svoje nacionalno osećanje i mislio da u prilikama agresivnog nacizma treba ćutati i trpeti. I tako dok se jednoga dana nije našao u redovima Wehrmachta koji ga šalje najpre u Poljsku. Odupire se nekako preziru Poljaka i gleda da im se približi. Utom mu umire žena, a on ostaje sam sa svoje dvoje dece. Tu počinje odlomak koji donosimo u prevodu. Pisac se potrudio da nam pokaže životni put i peripetije kroz koje prolazi njen otac koga zbog njegove pomirljivosti stalno obilaze i opominju brat i majka - čvrsti Srbi. Ali sve donde dok nije sagledao lica ljudi dalekog bratskog naroda, lica zarobljenih Srba u Srbiji, njegovo slovensko osećanje miruje. Taj momenat biće početak njegovog preporoda i aktivnog suprotstavljanja hitlerovskoj uništilačkoj mašini. Na žalost, roman se ovde završava. Možda je Mlinkova imala i dalje planove, ali teška bolest drži je već drugu godinu daleko od svakog rada i time lišava mladu lužičko-srpsku kulturu jednog talentovanog i poletnog radnika koji mnogo obećava.
Napomene
1) Podatke o savremenoj lužičko-srpskoj književnosti ljubazno nam je stavio na uvid dr Juraj Mlink pjesnik i istoričar književnosti iz Budišina.
|
