Dr Rudolf Kegel (1926)

Lužički Srbi u Nemačkoj Demokratskoj Republici

Iz istorije i kulture najmanjeg slovenskog naroda

"Književnost Lužičkih Srba", izbor priredio Radoslav Bratić, tematski broj časopisa "Koraci", knjiga XIX, sveska 7—8, Kragujevac 1984.

RUDOLF KEGEL (1926). Pisac nemačke narodnosti. Od 1960. godine naučni je saradnik, a kasnije docent za nemačku književnost na Humboldt univerzitetu u Berlinu (DDR). Niz godina je bio lektor za nemački jezik na univerzitetima u Indiji i ČSSR-u, a od 1979. godine radi kao lektor za nemački jezik na Filološkom fakultetu u Beogradu. Autor je više publikacija, odnosno udžbenika za nemački jezik, kao i kraćih studija iz nauke o književnosti.

U ranom srednjem veku, početkom šestog veka, zapadnoslovenska plemena su naselila teritoriju istočno od obeju reka, Elbe i Zale. Mestimično ona su prodrla preko te linije dalje na zapad. Ova slovenska plemena su se nalazila u prelaznom stadijumu, formacije pradruštva su se raspadale, kod njih je počeo da se izgrađuje feudalizam. Stoga govorimo o ranom feudalnom stadijumu razvitka zapadnoslovenskih plemena.

Nekoliko stoleća kasnije, u desetom veku, nemački feudalni gospodari započeli su sa kolonizacijom istoka, koja je najpre obuhvatala oblasti do Odre. Godine 983, Sloveni su se pobunili i odbacili nemačke feudalne gospodare na njihove polazne položaje, ali samo privremeno. Uskoro je usledio novi talas feudalnih ekspanzija na istok, ciljajući ovoga puta još dalje na istok.

Kod Nemaca je feudalizam bio potpuno razvijen i u 12. veku je dostigao svoj procvat; slovenska plemena nalazila su se u to vreme još u stadijumu ranofeudalnog razvitka. U procesu kolonizacije nemačkih feudalnih gospodara koji je trajao više vekova, zapadno slovenska plemena su izgubila svoju političku slobodu, a time i mogućnost daljeg samostalnog društvenog razvitka. U ovim borbama plemstvo je ili istrebljeno ili je kolaboriralo ili prišlo nemačkom plemstvu. Time je jedan deo slovenskog plemstva mogao da se sačuva od fizičkog uništenja i da spasi svoje klasne privilegije. Od 13. veka ne može se više govoriti o slovenskom plemstvu.

Potčinjavanje zapadnoslovenskih plemena imalo je za posledicu nestajanje odnosno asimilaciju slovenskog etnikuma. Izuzetak su činili još Lužički Srbi, koji su poticali iz Milžica i Lužica (Milzern/Lusizern). Njihove oblasti su bile srazmerno gusto naseljene, u njima se zemljišna feudalna vladajuća struktura izgradila već u 9. veku. Ova dva aspekta osigurala su tim dvoma plemenima relativno samostalan razvitak. Oni su, dakle, jedina zapadnoslovenska plemena koja su mogla da sačuvaju svoju životnu snagu. Ali ti Srbi u vremenu koje sledi nisu više bili u položaju da izgrađuju potpuno svoj društveni sistem. Kako u feudalizmu tako i kasnije u kapitalizmu pripadali su klasama i slojevima koji su morali da rade. Nije bilo plemića, a ni lužičko srpskih kapitalista, bilo je mladih zemljoposednika. Lužički Srbi činili su od 13. veka slovensku manjinu unutar većeg nemačkog etnikuma. Kao posledica antagonističkog karaktera društva Lužički Srbi su bili socijalno eksploatisana i nacionalno potisnuta manjina. Kao posledica ovih faktora pratimo kroz vekove stalan proces osipanja etničke teritorije. Taj proces je pre svega čitljiv u povećanom gubljenju vlastitog lužičkosrpskog jezika. O duhovno-kulturnom životu Lužičkih Srba posedujemo samo malo, najvećim delom zapravo slučajna i prirodno jednostrana svedočanstva iz pera nemačkih hroničara.

Istraživanja praistorije i prvog istorijskog perioda u Nemačkoj Demokratskoj Republici prošlih decenija su se intenzivno bavila predmetom "Sloveni u Nemačkoj" i dragoceni naučni rezultati i pruženi arheološki nalazi koji dokazuju da svesno iskrivljavanu sliku u građanskim i imperijalističkim istraživanjima istoka o Slovenima treba ispraviti. Rezultati istraživanja dokazuju da je kultura ovih zapadnoslovenskih plemena, naročito u odnosu na stepen razvoja produkcionih snaga, mogla da druge kulture Srednje Evrope onog vremena potpuno ostavi po strani.

Sa vojskama nemačkih feudalnih gospodara i nemačkim kolonistima došla je u zemlju i crkva, hrišćanska crkva. Zapadnoslovenska plemena do tada još nisu bila došla u dodir sa hrišćanstvom. Istraživanja pokazuju da je hrišćanstvo imalo uticaja na način života i mišljenja lužičko srpskog stanovništva tek od 13. veka. Crkve i zamkovi koje su podigli nemački feudalni gospodari, svetovni i duhovni, vladaju do u današnje vreme, dominiraju u slici pejzaža, u slikama gradova i sela.

Feudalni gospodari nisu išli za tim da pri osvajanju novih oblasti potčinjenim narodima nametnu obavezu plaćanja poreza, već su išli da dobiju novu zemlju za naseljavanje, da bi tako povećali svoje prihode. Takozvane vitezove krstaše sledili su i vrlo neposredno kolonisti, koji su dobijali zemlju i tamo se nastanjivali. Doseljenici su bili seljaci i zanatlije, najčešće seljaci iz drugog ili trećeg kolena, koji su hteli da uteknu od bede starog zavičaja. Dovedeni su u zemlju mamcima i obećanjima. U jednoj objavi feudalnih gospodara Ostfalije iz godine 1108. kaže se:

"Lugovi su im doduše izopačeni, ali njihova zemlja je začuđujuće bogata: tamo teče med i mleko. Daje žetve za koje nema poređenja. Tako kažu svi poznavaoci tog kraja. Zato, Saksonci, Franci, Lotrinđani, Flamanci, vi čuveni osvajači sveta, napred! Ovde možete da dobijete blagoslov duši i, ako vam se dopada, uz to i najbolju zemlju za naseljavanje." (v. "Die Sorben", VEB Domowina-Verlag Bautzen, 3. izdanje, 1970, str. 11)

Dok su doseljenici u svojim postojbinskim oblastima bili feudalno zavisni seljaci, često i kao tela u svojini, novonaseljenim mogli su najčešće da privređuju kao slobodni seljaci. To je i bio razlog da pobune seljaka iz Južne Nemačke i Tiringije 1524. i 1525. godine nisu zahvatile oblasti istočno od Elbe i Zale.

Pod kraj srednjeg veka u Nemačkoj su cvetali gradovi, zanatstvo, trgovina, ali i poboljšane metode u poljoprivredi starale su se za privredni uspon. U tome je učestvovalo i lužičkosrpsko stanovništvo. U gradu Baucenu npr. godine 1400. trećina kućevlasnika bili su Lužički Srbi. Iz tih gradskih slojeva Lužičkih Srba poticala je jedna mala grupa lužičkosrpskih intelektualaca u zamahu ranograđanskog pokreta u Nemačkoj na početku 16. veka. Nalazimo ih najčešće kao sveštenike po selima. Na osnovu regionalnih dijalekata oni su stvorili ranu lužičkosrpsku pismenost, iz koje su se onda razvijali gornjo-lužičkosrpsko i donjo-lužičkosrpski dijalekti. Međutim kako gornjo-lužičkosrpski tako i donjo-lužičkosrpski pisani jezik naišli su primenu samo u crkvi, što je opet bio izraz ograničenih socijalnih odnosa.

Lužičkosrpske humaniste srećemo u centrima reformacije i kao magistre i profesore u Krakovu na univerzitetu. Delatnost ovih humanista koji nisu živeli u Lužicama ostala je bez dejstva na društveni razvitak Lužičkih Srba i njihov kulturni život. Najzad pored sveštenika i naučnika nalazimo i lužičkosrpske umetnike, koji su u tom i u sledećim vekovima dali dragocene priloge umetničkoj kulturi svoga vremena. Vekovima je doprinos Lužičkih Srba u razvoju umetničke kulture ili potpuno prećutavan ili je priman k znanju kao nepriznato dostignuće, tako da uprkos intenzivnih nastojanja prošlih decenija istraživanja nisu mogla da daju neke rezultate. Pri stanju savremenih istraživanja još ne može da se sagleda i oceni obim doprinosa lužičkosrpskih umetnika.

Posle pobede vojski velikaša nad vojskom koju je predvodio pastor Tomas Mincer godine 1525. uništena su mnoga dostignuća.

U oblastima današnje NDR koje dotle nisu bile pogođene vlasništvom nad telom, uvodi se takozvana privreda naslednih dobara. Vlastelin nije bio samo posednik zemlje i drugih proizvodnih sredstava, kome seljaci moraju da daju dažbine i služe kao vojnici, već on je bio istovremeno nosilac i takozvane patrimonijalne vlasti, sudske vlasti. Seljaci su se branili od ovih neljudskih odnosa svim zamislivim sredstvima, koja su se kretala od pasivnog otpora, odbijanja služenja u vojsci, masovnog bežanja do lokalnih ograničenih ustanaka. Na teritoriji Lužičkih Srba, na primer, seljaci su se podigli (na pobunu) 1548. godine u sreskoj oblasti Lukau. I u gradovima se povećavao uticaj reakcionarnih snaga. Udruženja zanatlija su oklevala da prime u članstvo lužičkosrpske zanatlije.

Religiozni rascep Nemačke u prvoj polovini 16. veka pogodio je i Lužičke Srbe. Od tada naovamo postoje Lužički Srbi evangelisti i katolici. Tridesetogodišnji rat (1618—1648) pretvorio je zemlju u vojsku, opustošio čitave površine i za dugo vreme uništio nadu u dalje jačanje lužičkog srpstva i razvoj lužičkosrpskog pisanog jezika.

Otprilike 100 godina kasnije, u vreme građanskog prosvetiteljstva u 18. veku, kulturna stremljenja još uvek vrlo male grupe lužičko srpske inteligencije dobila su veću širinu i dovela do organizacionog povezivanja pre svega među studentima u Lajpcigu 1716. i Vitembergu 1749. Sa poletom građanskog prosvetiteljskog pokreta osećaju se sada jasno nadolazeći elementi nacionalne svesti i kod Lužičkih Srba. Nemci i Lužički Srbi deluju često zajedno u smislu prosvetiteljstva, npr. u "Gornjolužičkom društvu nauka u Gerlicu".

Bili su to neki pozitivni počeci, ali samo počeci. Nedostajala je veća snaga zračenja. U to vreme i dalje do u 18. i početkom 19. veka seoska narodna kultura obrazovala je vladajući oblik duhovno kulturnog života lužičkosrpske etničke zajednice. Sa sasvim malim izuzecima kulturne stvaralačke snage Lužičkih Srba mogle su da se manifestuju samo u seoskoj narodnoj kulturi. Ona je reflektovala mišljenja i osećanja lužičkosrpskog naroda i zadovoljavala njegove opštekulturne i estetske potrebe.

Pretpostavke za jednu materijalnu kulturu bile su očigledno vrlo skromne. Trenutna slika o tome još je nepotpuna, ali iz socijalnog položaja seoskog stanovništva u 18. veku proizilazi da je za razvitak materijalne kulture postajalo vrlo malo mogućnosti. Nasuprot tome duhovnu kulturu, pre svega narodnu poeziju, smemo da okarakterišemo kao neobično bogatu i u velikoj meri samosvojnu. Ona nudi obimnu i preglednu sliku mišljenja, načina ponašanja, socijalnih odnosa, ideala i estetskih shvatanja. Na osnovu rezultata istraživanja može se oceniti da su pre svega u lužičkosrpskim poslovicama prisutni antifeudalni i socijalno kritički elementi. S druge strane ne sme se ni prevideti da se i u lužičkosrpskoj narodnoj kulturi nalaze mnoga ograničenja, kao pohvalni spevovi vladarima, itd. Mada nije bilo vladajuće klase, koja bi se zauzela za razvoj kulture Lužičkih Srba, u okviru seoskih zajednica 18. veka i kasnije, negovana je mnogostrana lužičkosrpska narodna poezija, koja se sastojala od saga, poslovica, bajki, pošalica, zagonetki, itd. Ona je do dana današnjeg živa među lužičkosrpskim stanovništvom.

Počevši od (kraja 18. veka u Nemačkoj se odvijao postepeni prelaz feudalizma u kapitalizam. Smena je usledila, suprotno Francuskoj, putem reformacije, tako da je feudalnom plemstvu pošlo za rukom da zadrži svoje privilegije. Početkom 19. veka Napoleonove vojske su osvojile nemačka kraljevstva, vojvodstva i sve druge feudalne državice. U zamahu oslobodilačke borbe od francuske vlasti opozvana je i juristički svojina nad telom. 1807. izdat je odgovarajući edikt. On je utvrđivao sledeće: Svaki građanin može da stekne posed, dakle i svaki građanin i seljak, i to bez posebne dozvole. Seljaci mogu da napuste imanja, a da ne moraju da se otkupe kao pre toga, takođe mogu da se žene bez odobrenja vlastelina, a otpala je i takozvana dužnost ličnog služenja. Seljaci su mogli da postanu vlasnici zemlje koju su do tad obrađivali, ako vlastelinu odvajaju trećinu. I pored svih nedostataka ovaj edikt je bio napredak i služio je kapitalističkom razvoju.

U previranjima povezanim s tim budila se i jačala i socijalna i nacionalna svest Lužičkih Srba. Tridesetih i četrdesetih godina 19. veka formirao se širok seljački pokret, organizovan po udruženjima. U godini revolucije 1848/49. socijalni i nacionalni zahtevi su iznošeni u peticijama.

Na stranu seljačkih saveza stajala je mala grupa lužičkosrpske demokratske inteligencije, naročito mladi učitelji. Lužičkosrpski studenti u univerzitetskim gradovima doživeli su demokratski i nacionalni pokret nemačkog građanstva i priključili mu se bez predrasuda. Jači uticaj dolazio je dalje od nacionalnih pokreta za oslobođenje potlačenih zapadnih i južnoslovenskih naroda, naročito Poljaka i Čeha. Najnoviji rezultati ispitivanja Instituta za zorbistiku na Karl Marks univerzitetu u Lajpcigu, nedvosmisleno pokazuju uticaj južno i zapadnoslovenskih nacionalnih pokreta na Lužičke Srbe.

Ono što je ovde nagovešteno pomoglo je da se obrazuje nova nacionalna svest Lužičkih Srba, što je sad sa svoje strane postala pogonska snaga za nacionalni pokret i kulturno stvaralaštvo. Mladi lužičkosrpski patrioti videli su svoj najvažniji zadatak u tome, da lužičkosrpskoj etničkoj zajednici krče put da postane nacionalno svesni, kulturno bogat član slovenske grupe naroda. Kao kod mnogih drugih slovenskih naroda lužičkosrpski demokrati su istupali protiv rastućeg potiskivanja lužičkosrpskog jezika u crkvi, školi, na sudu i u drugim institucijama javnog života.

Najznačajniji inicijator i organizator ovog pokreta bio je mladi Jan Arno Smoler (1816—1884). Godine 1845. po uzoru na poljska i češka društva osnovao je naučno društvo "Maćica Serbska". Smoler se 1848. obratio poslaniku frankfurtskog parlamenta, Robertu Blumu, sa molbom da se zauzme za prava nacionalnih manjina u budućoj Nemačkoj. Na zauzimanje Bluma, najpopularnijeg predstavnika demokratskih levičara, nacionalna skupština je 31. maja 1848. donela odluku o ravnopravnosti svih nacionalnih manjina. Tamo stoji:

"Ustavotvorna nemačka nacionalna skupština saopštava svečano, da ona u punoj mari priznaje pravo, koje imaju ne nemačka plemena na nemačkom saveznom tlu, da nesmetano idu putem svoga nacionalnog razvitka i da u pogledu crkve, nastave, književnosti i unutrašnje uprave i negovanja prava uživaju ravnopravnost svoga jezika, koliko njihove teritorije dopiru..."

"Buduća jedinstvena i slobodna Nemačka dovoljno je velika i moćna da bi mogla da plemenima sa drugačijim govorom, odraslim u njenom krilu, u punoj meri bez ljubomore obezbedi ono što im obećava priroda i istorija. I nikada ne treba da se na njenom tlu žali ni Sloven ni Nordšlezvinger koji govori danski, ni stanovnik Južne Nemačke koji govori italijanski, niti bilo ko ko govori stranim jezikom, da se njegova plemenska vrsta obesnažuje i da mu se izmiče nemačka bratska ruka..." ("Die Sorben", VEB Domowina-Verlag, Bautzen, str. 31)

Zbog učešća u bečkom oktobarskom ustanku Robert Blum je po hitnom postupku streljan. Revolucija je propala, isto tako, naravno, i doneta rezolucija o pitanju nacionalnih manjina. Od tada vladalo je feudalno plemstvo zajedno sa velikoburžoazijom, a oni nisu bili zainteresovani za rešenje nacionalnog pitanja nemačkog stanovništva.

Ostaje da se konstatuje da je ovaj pravi sveobuhvatni nacionalni pokret Lužičkih Srba i doveo do cvetanja građansko-demokratske kulture povezane sa narodom. I da ukažemo na neke od najznačajnijih predstavnika lužičkosrpskog kulturnog života. Nacionalno kulturno društvo "Maćica Serbska" koje je na inicijativu Jana Arno Smolersa i Handrija Zajlersa osnovano 1847. postavilo je sebi zadatak da obrazuje lužičkosrpski narod izdvajanjem naslova iz lepe i popularne naučne književnosti. Više decenija ovo društvo je neumorno delovalo i u vremenskom periodu od 50 godina izdalo je dela u ukupnim izdanjima od 330000 primeraka. Učitelj Jan Bohu ver Mučink (1821—1904) u svojoj pripoveci Hribovčenjo ("Ljudi iz Hribova") slavi ideal lužičkosrpskog sela. Učitelj Jan Radiserb — Vjela (1822—1907) sa svojim kolegom Janom Bartkom (1821—1900) 1848. godine u nedeljniku "Serbski novinkar" ("Srpski glasnik"), koji su zajedno izdavali, oduševljeno je podržavao zahteve lužičkosrpskog naroda. Karakteristično je bilo de je u zaglavlju ovog lista stajalo: "bez cenzure". I drugi lužičkosrpski časopisi kao "Jutnička" ("Zora") podržavali su razmišljanja o revoluciji.

Do današnjeg dana žive oratorijumi, za koje je tekst napisao narodni pesnik Handrij Zejler (1804—1872), a Karl August Kokor (1822—1904) ih ozvučio. Kokor, isto tako učitelj, postao je najpoznatiji lužičkosrpski kompozitor prošlog veka i tvorac lužičkosrpske umetničke muzike. On je ozvučio najveći broj Zejlerovih pesama i stvorio između ostalog, niz oratorijuma "Počasi" ("Godišnja doba"), od 1845. dirigovao je i vodio horske koncerte, koji su tako važni za učvršćivanje nacionalne svesti Lužičkih Srba. Godine 1845. njegov hor se sastojao od 70 učitelja iz okoline Budišina i Hojersverda.

2. Lužički Srbi u drugoj polovini 19. i u prvoj polovini 20. veka

Iz do sad kazanog proizilazi da su Lužički Srbi živeli po selima. U selima Lužica (nem. varijanta: Lausitz, isto svedoči o slovenskom poreklu, p. p.) posle otpisivanja feudalnih nameta došlo je do brzog procesa socijalne diferencijacije. Do tad relativno zatvorena seoska zajednica počinje da se raspada. Nešto malo velikoposednika se odvojilo, sitni seljaci su i dalje činili većinu, ali polako je nastajao i seoski proleterijat.

Ovim procesom se oslobodio veliki broj suvišne radne snage koja se preselila u gradove. Posle 1850. u lužičkim gradovima je započeo pojačani industrijski razvoj. Buržoazija je bila nemačke nacionalnosti. Nije bilo lužičkosrpskih fabrikanata. Ako je i stvarno pošlo za rukom nekolicini lužičkosrpskih zanatlija da postanu kapitalistički preduzimači, na to se nadovezivao i prinudni prelaz u nemačku buržoaziju.

Deo lužičkosrpskih seljaka u to vreme se proletarizovao izvan Lužica. Već u drugoj generaciji gubila se po pravilu veza sa lužičkosrpskim etnikumom. Bivši lužičkosrpski seljački sin po svojim političkim stremljenjima, prilagođavao se načinu života i kulturi nemačkog proletarijata.

Poslednjih decenija 19. veka započela je intenzivna industrijalizacija, pre svega u srednjim Lužicama, koja je naročito u oblasti mrkog uglja brzo poprimala odlike krupne industrije. Ona je hiljadama ljudi bez zaposlenja nudila radna mesta, a time i mogućnost da ostanu na selu ili bar u Lužicama. Ovi rudari, jezikom i kulturom ostali su povezani sa svojim lužičkosrpskim etnikumom.

Na sela koja su se nalazila u blizini gradova i industrijskih preduzeća krajem 19. veka, u pojačanoj meri osećao se uticaj grada. To je vodilo ka daljem prevladavanju izolacije, koja je dopirala iz feudalizma i zaostalosti sela. Tako su na selo došle i mnoge gradske navike. Korak po korak sačuvana narodna kultura je bila potisnuta, takođe je i narodna književnost u uzlaznoj liniji gubila svoj dotadašnji značaj.

U vreme smene vekova nemačka velikoburžoazija je počela da se priprema za borbu oko nove preraspodele sveta. S tim je bila povezana i politika germanizacije. Javni život je bio zatrovan talasom nacionalizma i šovinizma. U lužičkosrpskom nacionalnom pokretu posle 1849. i naročito početkom 20. veka nastupilo je otrežnjenje, rezignacija i raspad širokog pokreta. Nade u slobodni društveni i kulturni razvoj lužičkosrpske manjine u demokratskoj Nemačkoj pokazale su se kao iluzije. Nastojanja Lužičkih Srba bila su od sada usmerena da se sprovedu u delo minimalni zahtevi postavljeni sredinom 19. veka, ali pre svega da se suprotstave politici germanizacije nemačkog imperijalizma. Pod ovim uslovima kulturni rad je sve više i više postajao sredstvo izgradnje nacionalne svesti, on je postao oružje u nacionalnoj i socijalnoj borbi.

Rezignacija je najpre zavladala nad omladinom. "Mladi lužičkosrpski pokret" nastao sedamdesetih godina prošlog veka doveo je do procvata nauke o jeziku i književnosti. Sveštenik Mihail Hornik (1833—1894) osnovao je više časopisa i izdao čitav niz naučnih i literarnih publikacija. Protiv njega se razvila žučna kampanja, isto tako i protiv "crvenog sveštenika iz Radeberga", protiv značajnog lužičkosrpskog pesnika Jakuba Barta — Čišinskog (1856—1909). On je sigurno bio najznačajniji lužički pesnik 19. veka: 14 zbirki pesama svedoče o njegovom uspešnom delovanju. Njegova poezija je izraz naroda koji se bori za svoju nacionalnu i socijalnu slobodu. Navešćemo jedan pokušaj iz njegove zbirke pesama Žar srca:

Tražio sam i tražio poslednji razlog,
koren onoga, što nas niz jutro
nosi dalje. Video sam seljake i
shvatio: rad donosi zaradu za hleb.

Zato: kraj mlaćenju prazne slame!
Na posao! Delo nas čini sitima i slobodnima,
seje hleb i suši suze — izvor
života, pesma i radost i dom i svetlost.

Ko hoće da pomogne narodu da se razvije,
i dakle glasan je, a onda ne miče
ni mali prst, nikada ne daje, samo uzima —

ne voli svoj narod! Ko hoće da gradi budućnost,
mora svom snagom da krene na posao!
Samo stvaralački rad potvrđuje život.^[1]

Doktor Arnošt Muka je bio treći zaslužni Lužičanin u ovim teškim decenijama. Muka važi za najznačajnijeg naučnika svoga naroda. U zamahu politike germanizacije smeo je — kao i mnogi drugi takođe — da samo kratko učiteljuje u lužičkosrpskoj jezičkoj oblasti. Budući da je radio u oblasti lužičkosrpskog jezika i kulture, premešten je u Frajberg (Saksonija). Godine 1886. nabrojao je u svojoj "Statistici lužičkosrpskog stanovništva" preko 166000 Lužičkih Srba i time pobio laži oficijelnih statističkih podataka. Godine 1891. izdao je Istorijsku i uporednu fonetiku i morfologiju donjo lužičko srpskog jezika. Njegovo glavno delo, trotomni Rečnik donjo lužičko srpskog jezika izlazio je od 1906—1928. u Petrogradu i Pragu.

Ovaj neustrašivi čovek velike zaslute je stekao i prilikom izgradnje "Serbskog doma" u Baucenu. On je služio lužičkom narodu kao kulturni centar i posedovao je između ostalog štampariju sa izdavačkom kućom, bibliotekom i muzejom. Godine 1937. dom su konfiskovali fašisti, a neposredno pred kraj rata esesovci su ga zapalili. Uprkos ogromnih napora lužičkih ljudi, kao i već spomenute trojice, sva njihova nastojanja su ostala sa malim dometom zračenja.

Premeštanje lužičkosrpskih sveštenika i učitelja u zamahu politike germanizacije u čisto nemačke jezičke oblasti i angažovanje nemačkih učitelja i sveštenika u lužičkosrpskim oblastima delovalo je štetno na razvoj lužičkosrpske samosvesti. U kampanji protiv Lužičkih Srba učestvovao je i centralni organ SPN (Socijalističke partije Nemačke — p. p.) "Vorwarts". Tako je ovaj list 1921. pisao:

"Po isteku jednog ljudskog veka od naroda Lužičkih Srba, koje danas nazivaju pogrdno Vendima, neće ostati ništa više do sećanje, a vendski jezik će razumeti samo filolozi. Vendi se približavaju svom kraju... Najveći deo ovih Venda u okrugu Baucena samo još prigodno govori vendski, ili čak uopšte ne." (Die Sorben, str. 36)

S početka veka novi impulsi su dolazili od seljačkih organizacija. Suprotnosti između najčešće junkerskih velikoposednika i radnog seljaštva pooštravale su se. Nemački i lužičkosrpski sitni seljaci u jeku ovih previranja istisnuli su kolebljive velikoposednike iz seljačkih udruženja.

U ovim udruženjima nastajali su kulturni odeljci, koji su se brzo osamostaljivali u horove i u pozorišna udruženja. Za ta udruženja pisali su i komponovali lužički kulturni stvaraoci. Udruženja su bila poručioci njihovih dela, i samo uz pomoć udruženja njihova dela su mogla da ožive jer samostalnih kulturnih institucija nije bilo. U ovim organizacijama sačuvana narodna pesma doživljavala je ovoju prvu renesansu. Godine 1912. seljački pokret i kulturni pokret masa pod vođstvom lužičkog poslanika u oblasnoj skupštini Arnošta Barta (1870—1956) spojili su se u "Domovinu".

U ovoj čelnoj organizaciji bilo je zastupljeno najpre 31 udruženje Lužičkih Srba sa 2800 članova, a 1913. već 58 udruženja sa skoro 9000 članova.

"Domovina" je postavila sebi zadatak da probudi i neguje nacionalnu svest Lužičkih Srba, da se suprotstavi politici germanizacije. Ona je razvila živu prevodilačku aktivnost, podržavala je brojne pozorišne trupe i horove, s tim u vezi delila savete u pravnim i poslovnim pitanjima. Budući da nije dobijala nikakvu zvaničnu pomoć, njen akcioni radius i pored ovih nastojanja ipak je ostao ograničen. Uz to, opšti demokratski pokret je svojim malograđanskim i utopističkim shvatanjima ostao zarobljen.

Borba Lužičkih Srba za socijalna i nacionalna prava mogla je uspešno da bude vođena do pobede samo u najužem savezu sa nemačkom radničkom klasom. Antikomunističke predrasude u Vajmarskoj republici, na strani Lužičkih Srba, i jak oportunistički uticaj SPN sprečili su saradnju pre i posle prvog svetskog rata.

Posle prvog svetskog rata Lužičkim Srbima ni Vajmarska republika ni velesile nisu priznale status nacionalne manjine. Međutim "Domovina" je u jednoj skromnoj meri vodila složeni kulturni život i u više masovnih rezolucija i memoranduma zauzimala se kod vlasti za demokratska prava lužičkosrpskog naroda. Više puta se trudila i Komunistička partija Nemačke (KPN) da pokrene saveznu vladu u Berlinu na priznavanje Lužičkih Srba kao nacionalne manjine.

Hitlerov fašizam je već 1933. godine u zamahu totalnog pokoravanja svih demokratskih i humanističkih snaga pokušao da likvidira nacionalni i kulturni život Lužičkih Srba. Uskoro, međutim, fašisti su kao posledicu spoljnih i unutrašnjih političkih teškoća primenili rafiniranije metode prema Lužičkim Srbima. U Čehoslovačkoj se razvio protestni pokret velikih razmera. U pismu berlinskoj vladi za Lužičke Srbe zahtevana su ista prava kao ona koja je imala nemačka manjina u Čehoslovačkoj. Udruženja prijatelja Lužičkih Srba u Pragu, Varšavi, Parizu, Poznanju, Beogradu, Zagrebu i Ljubljani, 1933. godine su protestovali kod Društva naroda protiv ugnjetavanja Lužičkih Srba.

Hitlerovi fašisti su morali da se povuku. Ali, ubrzo je, već 1935. godine počela kampanja protiv Lužičkih Srba, vođena centralno od "Saveza nemačkog istoka", pod rukovodstvom tadašnjeg "saveznog rukovodioca" i kasnijeg saveznog ministra gornjih zemalja, koji je, shodno "spisu o raspravljanju vendskog pitanja od 7. aprila 1936", između ostalog zahtevala sledeće mere: "Što je moguće više ograničavanje vendskog jezika, podizanje nemačkih dečijih vrtića, da bi se nemstvo gradilo odozdo i da bi se pre svega sprečila izgradnja vendskog političkog vrhovnog štaba. ("Die Sorben", str. 61)

Godine 1937. fašistička politika germanizacije je dostigla svoj vrhunac sa zabranjivanjem "Domovine", hapšenjem vodećih Lužičkih Srba, premeštanjem lužičkih učitelja, konfiskovanjem imovine svih lužičkosrpskih organizacija itd.

Godine 1937. izdate su sledeće "mere za jačanje nemstva":

"1. Nikakvih predavanja ne sme biti o vendskom narodu i običajima.

2. Za vreme čitave nastave, ali naročito na odmorima, govori se nemački.

3. Bogatstvo nemačkih igara i pesama se prenosi deci.

4. U poznavanju zavičaja imena atara se daju na nemačkom i unose na nemačkom.

5. Zapošljavaju se samo nemački učitelji po krvi.

6. Moraju se podizati nemački vrtići za predškolski uzrast, da bi se deca najzad odvojila od svojih baka koje govore samo vendski.

7. Sa svih odgovornih mesta mora se govoriti samo o nemačkim običajima, naročito u školama.

8. Reč "Vendi" mora da nestane...

Borba za nemstvo je borba za nemački jezik. U odnosu na to moglo bi da se uči od nemačkog riterskog reda."

Za vreme drugog svetskog rata fašističko državno vođstvo je napravilo plan da se Lužički Srbi, kao "manje vredan narod", preseli u takozvani generalni rezervat da bi "kao narod bez vođstva stajali na raspolaganju kao radnici i davali Nemačkoj godišnje sezonske radnike i radnike za naročite radove (ulice, kamenolomi, građevine)..." ("Die Sorben", str. 73). Propast Trećeg rajha sprečio je potpuno ostvarivanje ovih zahteva.

Fašizmu nije uspelo da iskoreni lužički jezik i kulturu. Ali kao skoro svim slovenskim narodima on je i Lužičkim Srbima naneo neizmerne štete. Tu spada i delovanje političke germanizacije, koja doduše nije bila otkriće fašista, ali koju su ovi doveli do vrhunca, tako da su uticali na mišljenja i osećanja obe nacionalnosti u Lužicama.

Kao što dokazuje istorija proteklih hiljadu godina, Lužički Srbi su imali udela u izuzetnim delima privrednog i kulturnog života. Više vekova su se borili protiv nacionalnog ugnjetavanja i pri tom ne samo da su sačuvali svoj jezik i kulturu, već su je negovali i razvili do zavidnog nivoa. Time su dali izuzetan doprinos u borbi za demokratska prava u Nemačkoj.

U borbi protiv imperijalizma i fašizma, za socijalni napredak i za nacionalnu egzistenciju, lužičkosrpski i nemački antifašisti su se borili rame uz rame. Na ove tradicije valjalo je nadovezati se i posle razbijanja nemačkog fašizma.

3. Lužički Srbi u NDR-u

Oblasti koje Lužički Srbi naseljavaju oslobodila je Crvena armija i 2. poljska armija od fašizma. Razbijanje nemačkog fašizma stavilo je tačku na jednu hiljadugodišnju istoriju i značilo uvod u prekretnicu od istorijskog značaja. Antiimperijalističke i antifašističke mere i reforme koje su sprovedene u tadašnjoj sovjetskoj okupacionoj oblasti bile su putokazi na putu ka oslobođenju od socijalne eksploatacije i nacionalnog ugnjetavanja.

Zemljišna reforma je hiljadama Lužičkih Srba donela zemlju, odstranjivanje monopola nad svojim i udaljavanje fašista iz državnog aparata, pravosuđa, obrazovnog sistema i masovnih medija, to je kod Lužičkih Srba bilo uzrok oživljavanja društvenih aktivnosti. Već nedelju dana posle kraja rata, 17. maja 1945., dozvoljeno je obnavljanje delatnosti "Domovine". Početkom januara 1946. otvoren je Institut za obrazovanje lužičkosrpskih nastavnika; 1947, SVAN je izdao odobrenje za lužičkosrpsku štampu i izdavačko preduzeće iz kojeg je proizašlo današnje narodno izdavačko preduzeće "Domovina".

Već 1945. godine radi se na tome da se uspostavi saradnja između KPN i "Domovine". Jedinstvena socijalistička partija Nemačke proizašla iz spajanja KPN i SPN iznela je pred saksonsku skupštinu nacrt zakona, koji je donet 23. marta 1948. kao "Zakon za očuvanje prava lužičkosrpskog stanovništva". Zakon sadrži i sledeći tekst:

§ 1 Lužičkosrpsko stanovništvo u pogledu svog jezika kulturne delatnosti i razvitka zakonske zaštite uživa državnu podršku.

§ 2 Za lužičkosrpsku decu moraju se podizati Osnovne i škole za dalje obrazovanje sa nastavom na lužičkosrpskom jeziku, u kojima se predaje i nemački jezik.

§ 3 Kod vlasti i uprave u nemačko-lužičkosrpskim oblastima dozvoljen je pored nemačkog i lužičkosrpski jezik.

§ 4 U lužičkosrpsko-nemačkim oblastima moraju se uzeti u upravu shodno broju lužičkosrpskog stanovništva odgovarajući antifašistički i demokratski Lužički Srbi.

§ 5 Za vođenje i pomaganje lužičkosrpskog kulturnog života biće ustanovljena Lužičkosrpska služba za kulturu i narodno obrazovanje, koja je podređena ministarstvu za narodno obrazovanje. Personalno naimenovanje sledi na predlog ovlašćenih antifašističkih lužičkosrpskih organizacija.

Za obnovu lužičkosrpskog kulturnog života i njegov dalji razvoj moraju se staviti na raspolaganje finansijska sredstva iz opšteg državnog budžeta.

§ 6 Vlasti i uprava u mešovitim oblastima imaju dužnost da na svaki način pomažu lužičkosrpske interese u kulturi.

§ 7 Odredbe za izvršenje izdaje ministarstvo unutrašnjih poslova i ministarstvo za narodno obrazovanje."

Sve ove mere kod lužičkosrpskog stanovništva izazvale su zadovoljenje, probudile su nove društvene i kulturno stvaralačke aktivnosti i pospešile integraciju Lužičkih Srba u socijalističko društvo, koje je nastajalo.

Na osnovu ovih društvenih prilika odvijala se sada sistematska izgradnja i nadgradnja kulturnog života. Na Institutu za obrazovanje lužičkosrpskih nastavnika od njegovog osnivanja diplomiralo je preko 2000 učitelja i 600 vaspitača za rad u dvojezičnoj nastavi. Predavači na višim školama za predmet "lužičkosrpski" obrazuju se na Karl Marks univerzitetu u Lajpcigu. Na akademiji pedagoških nauka u NDR-u postoji odeljenje za škole u dvojezičnoj oblasti. U njegove zadatke spada istraživanje i razrada osnovnih materijala kao i razvoj nastavnih sredstava. Narodno izdavačko preduzeće "Domovina" izdalo je dosad za lužičkosrpske srednje škole skoro 500 i za škole sa nastavom na lužičkosrpskom oko 250 naslova školskih udžbenika. Izdaju se jedan mesečni pedagoški časopis i jedan pionirski na lužičkosrpskom. Lužičkosrpska omladina može da maturira na dvema proširenim lužičkosrpskim srednjim školama u Kotbusu, odnosno Baucenu.

Početkom maja 1951. potvrđeno je osnivanje Instituta za istraživanje lužičkosrpskog naroda, prve državne naučne ustanove za istraživanje lužičkosrpske istorije, kulture i jezika. Razvoj i karakter istraživanja utvrđeni su 1952. godine u sprezi sa Akademijom nauka NDR-a. Institut kao jedina lužičkosrpska istraživačka ustanova Akademije teži da na viskom teorijsko naučnom nivou istražuje istoriju Lužičkih Srba, njihov jezik, književnost, kulturu i način života, da doprinese razvoju slavistike u NDR-u i da u okviru internacionalne slavistike savesno ispuni preuzete obaveze. Institut tako doprinosi izvršenju multilateralnih slavističkih istraživačkih poduhvata.

U prve publikacije Instituta, 1953. godine, spada niz brojeva "letopisa" A (jezik, književnost), B (istorija). Od tada je od svake objavljeno 27 tomova. Godinu dana kasnije, 1954, pojavila se prva knjiga "Istorija lužičkosrpske pismenosti".

Od 1959. redovno izlazi "Lužičkosrpska bibliografija", sada u ritmu od pet podina. Na polju etnologije Institut može da ukaže na izdavanje šeste sveske 5. toma "Atlasa lužičkosrpske narodne nošnje", što je završetak jednog istraživačkog poduhvata dužeg od 25 godina. Ovde se radi o obimnoj dokumentaciji jedne grane materijalne kulture, kao i stvaralačkog dostignuća lužičkosrpskog naroda. Karakteristično za celokupna izdanja atlasa lužičkosrpske nošnje je to da je izvršeno svođenje procesa narodne kulture na njene socijalno-ekonomske osnove i visoka vrednost praktičnog negovanja folklora. Prvi tomovi koji su izašli pedesetih i šezdesetih godina, uz poštovanje savremenog stanja i istraživanja biće prerađeni do 1985.

Niz publikacija pod nazivom "Lužičkosrpski jezički atlas" koje su izdali lingvisti Instituta za istraživanje lužičkosrpskog naroda je do sad najobimnije i po svojoj dokumentaciji najpotpunije izdanje o raznim lužičkosrpskim dijalektima. Od predviđenih 15 tomova, koji izlaze u dvogodišnjem ritmu, u knjižarama je već 8 tomova. Cilj "Lužičkosrpskog jezičkog atlasa" je sistematsko opisivanje leksike, fonologije, morfologije i sintakse lužičkosrpskog narodnog jezika. Počev od toga, on treba uporednoj slavističkoj nauci o jeziku da učini pristupačnim apsolutno pouzdan i tačno lokalizovan materijal. Sa ovom svrsishodnom odredbom ta publikacija se svrstava u značajne za niz sličnih radova u slovenskim zemljama, a u tome je i doprinos "Sveslovenskom jezičkom atlasu", koji po nalogu Internacionalnog slavističkog komiteta savremeno obrađuje internacionalni naučni kolektiv. "Lužičkosrpski jezički atlas" je naišao na veliko interesovanje kod germanista, slavista, etnografa i istoričara.

Pre nekoliko godina, 1979., sa izdavanjem četvrtog i poslednjeg toma "Istorije Lužičkih Srba" na nemačkom i lužičkosrpskom jeziku, dvadesetogodišnji istraživački projekat je mogao da bude priveden uspešno kraju, čiji je visok naučni sadržaj stekao i internacionalno priznanje. Povećani zahtevi prakse u komuniciranju, jezičke kulture i negovanja jezika u dvojezičnim Lužicama, učinili su hitnim zadatak naučnog i sveobuhvatnog opisivanja lužičkosrpskog savremenog jezika, ukupnost njegovih sredstava i tekovina. Godine 1980. mogla je da se preda u štampu "Deskriptivna gramatika savremenog gornjolužičkosrpskog pisanog jezika." Radi se o delu visoke lingvističke i gramatičko teoretske vrednosti, baziranog na desetogodišnjem istraživačkom radu. Narednih godina mogu se očekivati nova dela, kao i "Gornjolužičkosrpsko-nemački rečnik" i dalji tomovi "Istorije lužičkosrpske pismenosti".

Saradnici Instituta do sada su izdali skoro 140 naučnih publikacija. Ukupno, narodno preduzeće "Domovina" je objavilo oko 170 naslova iz naučne oblasti. Na ovim zorabističkim istraživanjima učestvuju sve više i nemački, poljski, češki, sovjetski, i jugoslovenski naučnici. Institutu su priključeni centralna biblioteka i kulturni arhiv. I na kulturnom polju Lužički Srbi mogu da pokažu znatna dostignuća. Umetnička delatnost posle oslobođenja od fašizma počela je prirodno najpre u narodnim umetničkim grupama, koje još i danas zauzimaju važno mesto u kulturnom životu Lužičkih Srba.

Razumljivo da nasleđe narodne umetnosti u pesmi, igri i likovnom stvaralaštvu dobija veće značenje nego otprilike u pokretu nemačke narodne umetnosti. Uprkos tome, i ovde se ostvaruje osnovna opšta tendencija razvitka: u horskom pevanju, u muzici i na pozornici postoji uzajamna povezanost profesionalnih i amaterskih stvaralaca. Godine 1956, sa "Kućom lužičkosrpske kulture", nastao je centar koji pre svega ima dužnost da se bavi metodičnim rukovođenjem grupa i izdavanjem repertoarskog materijala. Nemačko-lužičkosrpsko narodno pozorište u Baucenu je dvojezična pozornica, koja je do sada izvela 130 inscenacija na lužičkosrpskom jeziku.

Godine 1951. počela je izgradnja "Državnog ansambla za lužičkosrpsku narodnu kulturu", koji je najpre video svoj zadatak u približavanju i umetničkom daljem razvoju nasleđa narodne kulture. Tokom godine krug delatnosti se širio, tako da je ansambl nastupao kao naručilac novih dela, a takođe je poklanjao veliku pažnju i umetničkom podmlatku. Danas, profil ovog ansambla kreće se od folklorističkih programa i oratorijuma preko simfonijskih koncerata, večeri kamerne muzike, horskih i solističkih koncerata, baletskih izvođenja, do matinea i estradnih programa. Ansambl je oduševio do sad preko 5 miliona gledalaca, demonstrirajući pri tom svoj visoki kvalitet na preko 30 turneja po Evropi, Africi i Aziji.

Na polju nauke i umetnosti pokazali su se mnogi primeri buđenja stvaralačkih snaga. Tako, 1948. lužičkosrpski kulturni stvaraoci su se priključili radnim kružocima pisaca, kompozitora i likovnih umetnika. Ovi radni kružoci su se pokazali veoma plodnim za razvoj umetnosti i književnosti. Izdavačka kuća "Domovina" je mogla da do sada objavi 380 beletrističkih naslova, 150 iz dečije književnosti. Među njima se nalazi i mnogo prevoda jugoslovenskih autora.

Sada je završeno izdanje sabirnih dela Handrija Zejlera i Jakuba Bart-Čišinskog. Naučno približavanje ova dva velika lužička pesnika romantike, odnosno kritičara realizma, pokazuju polet lužičkosrpske književnosti i nauke o književnosti. Podsetimo se: kad je jezik postao pismo, kad više nije bio "prenošen s kolena na koleno", kad je napredovao do jezičke svesti, samosvesti, društvene svesti, postavljane su lomače i počela su spaljivanja knjiga lužičkosrpske književnosti zajedno sa knjigama Marksa, Tomasa Mana, Bertolda Brehta. Lužičkosrpski pesnici i mislioci (na lužičkom "procovarjo", nazvani trudbenici) progonjeni su u kućnim pretresima, policijskim nadzorom, zabranom zapošljavanja i boravka u mestu, kao i veleizdajničkim procesima.

Otežavajuće na obnovu lužičkosrpske književnosti delovali su i vekovna nastojanja germanske asimilacije, ali isto tako i nedostatak institucija za pomoć književnosti i ne na poslednjem mestu, široko rasprostranjena nepismenost, teritorijalna rasutost, verski rascep i neki drugi faktori.

Pokazuje se s toga kao dato, da se uprkos vrlo ozbiljnih nastojanja prošlih decenija još ne može govoriti o jednom sveobuhvatnom predstavljanju istorije lužičkosrpske književnosti. Mnogi izvori još nisu približeni, neki čekaju na svoje objavljivanje.

Značajan korak je izdavanje Serpskog biografskog slovnika (biografskog slovara, leksikona) sa podacima oko 800 lužičkosrpskih autora iz pet vekova. Ovaj odlični priručnik je sigurno nužna pretpostavka za obimnija tekstovna izdanja. Negde 1980, u izdavačkoj kući "Filip Reklam" iz Lajpciga, pojavila se lužičkosrpska čitanka (Serbska čitanka), koju je izdao lužičkosrpski pesnik Kito Lorec, rođen 1938. U svom sažetom "predizveštaju" priređivač ukazuje na to, da je sa "Serbskom čitankom" on hteo da iskoristi veliku tradiciju nemačke literarne čitanke za svoju lužičkosrpsku stvar". Lorec teži ka tome da "izborom karakterističnih, bez naročitog istraživanja skupljenih tekstovnih primera modeluje razvojni proces lužičkosrpske književnosti i kroz kompoziciju zbirke gradeći je hronološki."

Kito Lorec je ovu čitanku priredio dvojezično, jer se ona "obraća kako onima koji govore lužičkosrpski primarno tako i nemačkim čitaocima", jer lužičkosrpska literatura "u mnogim svojim svedočanstvima obavezuje na slovensko-nemačko uzajamno delovanje" i danas sebe "shvata istovremeno delom slovenske književne porodice kao i sastavnim delom NDR književnosti".

Na preko 700 strana priređivač se trudio (i prevodilac lužičkosrpskih dela na nemački) da saopšti sliku književnog procesa, koji se dokumentuje u tekstovima različitih jezika. U latinskom humanista isto kao i u donjem i gornjem lužičkosrpskom ili u nemačkom, vidljiv je model koji odražava borbu za onaj nacionalni identitet što je u istoriji dužoj od hiljadu godina lužičkosrpskog naroda bio glavni predmet njenih "tvoraca".

Začuđujuća jedinstvenost lužičkosrpske pismenosti, rođena iz napona između slovenske i nemačke književne tradicije, daje saznanje o osobenosti ovog najmanjeg slovenskog naroda i njegove književnosti koja je postala organski, sastavni deo NDR-književnosti.

Napomena:

1. Pesma je prevedena sa nemačkog prepeva, koji je načinio Jurij Brezan i u njemu nije bilo moguće zadržati rimovanje — p. p.) Jakub Bart — Čišinski, Glut des Herzens, Izbor njegovih pesama u prevodu J. Brezana, Domowina Verlag 1959, str. 94.