Ditrih Šolce

Pozorište Lužičkih Srba

Epoha amaterskog pozorišta
(1862-1938.)

Iz zbornika "Lužički Serbi", red. V. Motorni, D. Scholtze, L'viv-Budišin, 1997. Sa ukrajinskog prevela Milena Ivanović.

Pozorište u Lužici se pojavilo u završnoj etapi nacionalnog preporoda kod Lužičana. 2. oktobra 1862. godine, u Budišinu, bila je prikazana prva amaterska predstava na lužičkosrpskom jeziku koju su pripremili studenti Praške lužičke seminarije. U njoj je aktivno učestvovao i osnivač "Matice Srpske" Jan Arnošt Smoler. Neposredni pokretač postavljanja prvih predstava bio je pokret nacionalnog preporoda kod Čeha, za vreme kojeg se posebno razvila pozorišna umetnost. Upravo iz tog razloga su Lužičani odabrali češku komediju jednočinku «Četvororogi rogonosac» (1821.) Vaclava Klimenta Klicperija, koja je imala samo muške uloge, pošto lužičke žene u to vreme još uvek nisu imale hrabrosti da se pojave na sceni. Premijera je održana u budišinskom hotelu "Pod zlatnom krunom". Časopis "Lužičanin" je tim povodom pisao: "Ovaj divan događaj u razvoju našeg nacionalnog života izazvao je u nama oduševljenje..." Zaista, glumci amateri su se na književnom jeziku obratili gledaocima koji su poticali iz različitih dijalekatskih regiona Lužice i preneli im sadržaj i ideju dela. Predstava je doprinela ne samo razvoju nacionalnog jezika, obrazovanja i kulture, nego je i utrla put samopotvrđivanju lužičkog naroda. S ciljem da se preko pozorišne umetnosti utiče na razvoj nacionalnog obrazovanja, kulture, samosvesti, pozorišnim trupama koje su se upravo u to vreme formirale u prvom redu je bio neophodan lužički repertoar. Prve probe u dramaturgiji Korlija Avgusta Jenča i Handrija Zejlera nisu bile uspešne. Ali 1875 god. Aktivira se mladosrpski pokret i postaje nosilac kulturnog progresa u Lužici. U središtu ovog pokreta su se nalazili i bili njegovi aktivni propagatori Arnošt Muka koji je izdavao "Pozorišnu lužičku biblioteku" (1879), i Jakub Bart-Čišinski, autor prvog originalnog lužičkog pozorišnog komada. Posle trinaestogodišnje pauze gledaoci su 1875 godine videli drugu budišinsku predstavu na lužičkosrpskom jeziku. Organizovala ju je "Shadžovanka" (tako su se zvali redovni susreti lužičke inteligencije i studentske omladine).

Drugog septembra 1877 godine u Lejnu, koji se nalazi između Budišina i Kamenca, lužički studenti i gimnazijalci su prvi put odigrali predstavu pred seoskom publikom. Emotivni izveštaj J. Barta-Čišinskog o tom događaju sadrži programske i proročanske reči koje su kasnije često citirane: "Pravo pozorište predstavlja moćno sredstvo nacionalnog razvoja radi učvršćivanja ideja i visokih ideala u narodu; pozorište je toliko snažno i uticajno da se posle procvata i uspostavljanja dramske poezije, može govoriti o učvršćivanju nacije". Ova tvrdnja se ne odnosi u potpunosti na Lužičane, jer je njihova dramaturgija i pozorište retko doživljavalo uspone.

U poslednjoj četvrtini 19 veka amaterski pozorišni pokret u Gornjoj Lužici doživeo je značajan uspon. U mnogim selima su se, bez najmanje finansijske podrške, pojavljivale amaterske pozorišne trupe. Zbog nepostojanja originalnih lužičkih komada, reditelji su bili prinuđeni da rade adaptirane, orijentisane na seoskog gledaoca, prevode nemačkih, čeških, poljskih i drugih autora dramskih dela. Istorijsku dramu u pet činova "U tvrđavi" J. Barta-Čišinskog, objavljenu 1880. god., uspeli su da postave tek 1897. god. i to u jednom od budišinskih hotela pošto u gradsko pozorište, koje je podignuto 1796. god., Lužičane nisu pustili. Postojale su i druge teškoće. "Nacionalno lužičko seosko pozorište" iz Hvačica pored Budišina, koje je 1896. god. uspešno nastupilo u Drezdenu sa lužičkom predstavom na sceni pod otvorenim nebom, već 1900. god. bilo je izloženo represijama kod sebe u domovini.

Zbog pritisaka i ograničenog repertoara, kao i zbog nedostatka inicijative od strane inteligencije, pozorište u Donjoj Lužici je prve predstave, ostvarene pod pokroviteljstvom Mato Kosika, moglo da prikaže tek 1882. godine.

Bez obzira na nesumnjivo diletanstvo koje ne mogu da izbegnu amaterske trupe, krajem 19. veka pozorište je zauzelo zaslužno mesto u nacionalnom pokretu Lužičana.

Posle 1900. god. kulturno udruženje "Meja" iz Radvora obnovilo je predstavu "U pp godina. U periodu od 1900. do 1914. godine bilo je ostvareno 250 predstava u 35 naseljenih punktova Lužice.

Prvi svetski rat doveo je do slabljenja pozorišnog pokreta u Lužici. 1915. god. poginuo je na Zapadnom frontu pokrovitelj i nadahnjivač lužičkog pozorišta Franc Kralj, koji je u informatoru "Naše pozorište" (1913.) opisao i prokomentarisao 66 komada sa repertoara na lužičkosrpskom jeziku.

Za vreme Vajmarske republike došlo je do promena u pozorišnoj umetnosti u Lužici. Autori i prevodioci Marija Kubašec, Jozef Novak, Miklavš i Feliks Hajn i Jurij Velja nastupali su 20-30-ih godina sa svojim tekstovima, posvećenim istoriji Lužičana, koji su razvijali kod gledalaca i čitalaca osećaj nacionalnog ponosa. 1920. godine lužičkim studentima je po prvi put dozvoljeno da iznajme prostorije Budišinskog pozorišta za proslavu 42-godišnjice "'Shadžovanke", a u julu 1921. god. odigran je niz predstava pod otvorenim nebom. Tako je na Košpinskom valu, nadomak Hrosčica, predstavu po nacionalnoj drami J. Barta-Čišinskog "U tvrđavi" posetilo oko 4 hiljade gledalaca. Lug koji se uzdizao u vidu amfiteatra obezbeđivao je dobar pregled i akustičnost. Sve do zabrane lužičkih pozorišnih spektakla od strane nacista, predstave pod otvorenim nebom povodom proslava postale su način ispoljavanja nacionalne samobitnosti Lužičana.

Ali, čak i za vreme Vajmarske republike i kasnije od 1919. -1933. godine, šovinističke državne ustanove su se trudile da ometu razvoj lužičke pozorišne kulture. Za svaku javnu predstavu bilo je potrebno dobiti dozvolu, što je bilo teško, a ponekad i potpuno nemoguće. Osim toga, gradske vlasti su, posebno u Budišinu, određivale nerealnu cenu zakupa pozorišnih prostorija. Bez obzira na to, međuratni period karakteriše procvat lužičkog amaterskog pozorišta. Samo u periodu između 1923. i 1932. god. različita lužička društva brojala su najmanje 35 pozorišnih trupa koje su nastupale redovno ili s vremena na vreme. Delovale su u celom gornjolužičkom regionu: od lužičkih planina do nizija i jezera, i dalje na sever. U Donjoj Lužici pozorište nije imalo tako krupan razvoj. 1929. i 1932. god. na lužičkosrpskom jeziku su se pojavile dve socijalno-kritičke drame Marijane Domaškojc, od kojih je jednu- "Iz života siromašnih" —1932. režiralo u Pragu pozorište Društva slovenskih žena. U domovini su, pak, ostale nezapažene.

Krajem 20-ih godina udruženje "Radost" u Bukecima postavilo je skoro sve pozorišne komade pogodne za scensku adaptaciju. A rukovodilac udruženja, učitelj Jurij Velja, se čak odvažio na ličnu autorsku probu. Iskoristivši istorijske sižeje, na njihovom primeru je pokazao socijalne i nacionalne konflikte koji nisu samo imali za cilj da razonode gledaoce, već i da im usade nove osećaje i poglede.

Poslednji zapaženi događaj u životu lužičkog amaterskog pozorišta tog perioda bio je izvođenje drame J. Velje "Drakon" (ponovo na Košpinskom valu pored Hrosčica), u kojoj se u alegoričnoj formi iskazuje protest protiv politike nacional-socijalista u odnosu prema Lužičanima. Predstava je održana posle prikazivanja u Bukecima i Radvoru 16. avgusta 1936. god. pred 5 hiljada gledalaca. Taj događaj nisu mogle da ometu čak ni akcije Hitlerove omladine. U to teško i kritično vreme lužičko pozorište je pokazalo svoje jedinstvo sa narodom.

Sledeći komad J. Velje "Naš dom" (1937.) nije bio postavljen na sceni, pošto su autora iz ideoloških razloga primorali da se preseli iz svoje dvojezične domovine na nemačko govorno područje Gornje Lužice. U martu 1938. god. lider nacional-socijalističke radničke partije u Vojericama izjavio je na kraju lužičke pozorišne večeri, održane u Kulovu, da se mere tog tipa ubuduće neće sprovoditi.

Bibliografija 1937. god. broji 136 scenskih tekstova na lužičkom jeziku. Ipak, računajući složene istorijske uslove u kojima se razvijalo lužičko pozorište tokom sedam decenija, taj broj se može smatrati prilično značajnim. Pa ipak, dramska umetnost je, i po broju dela, i po njihovom kvalitetu, ostala najslabiji žanr lužičke književnosti. Van granica Lužice, osim nekih izuzetaka, dramaturgija nije bila zapažena. U Lužici se u to vreme nije pojavilo nacionalno profesionalno pozorište kao kod drugih slovenskih naroda.

1937. i 1938. god., sa zabranom bilo kakvog izražavanja lužičke kulture završila se i era amaterskog pozorišta, a istorija profesionalnog lužičkog pozorišta je tek predstojala.

Lužičko profesionalno pozorište
(od 1948. do danas)

Odmah posle završetka rata, u maju 1945. godine, Sovjetska okupaciona vlast dozvolila je delatnost "Domovine". Centralna pozorišna trupa, koju je ona osnovala 1946. god., postavila je temelje za pojavu Lužičkog narodnog pozorišta 13. oktobra 1948. god. -prvog, i do današnjeg dana jedinog profesionalnog pozorišta u istoriji savremene lužičke kulture. Do tada je u saksonskoj i pruskoj Gornjoj Lužici postojalo oko 30 lužičkih pozorišnih amaterskih kolektiva koji su se pojavili još u vreme nacista. Istina, njihov broj se znatno smanjio posle otvaranja budišinske profesionalne scene.

U prvo vreme, nova trupa je nastupala u selima Gornje, ređe Donje Lužice, u kojima nije bilo čak ni podesnog prostora za prikazivanje predstava. U radu pozorišta bilo je mnogo sličnih teškoća, između ostalog, glumcima koji su izašli iz amaterskog pokreta nedostajalo je profesionalno iskustvo, a lužičko stanovništvo (tada je obe Lužice naseljavalo 100 hiljada ljudi-potencijalnih gledalaca) nije bilo spremno da prihvati predstave koje su ostvarene na profesionalnom nivou;osim toga, nedostajali su komadi koji bi bili prilagođeni lužičkom gledaocu. Lužički jezički repertoar s kraja 19. i početka 20. veka nije ispunjavao zahteve profesionalnog pozorišta. U isto vreme, malo lužičkih pisaca je moglo da stvori nove komade na odgovarajućem nivou. Zbog toga su, kao osnovni izvor za popunjavanje repertoara, služili prevodi dela sa slovenskih jezika, a takođe i sa engleskog i nemačkog.

Slično kao što je 1862. god. udruženje "Beseda" započelo istoriju lužičkog pozorišta komadom češkog autora, tako je i 11. novembra 1948. god. u budišinskom hotelu "Beli konj" Lužičko narodno pozorište izvelo svoju prvu predstavu-adaptiranu češku komediju "Zvezde nad starim Vavrouhom" Zdeneka Jirotke.

Budišinsko lužičko pozorište se pojavilo upravo u ono vreme kada je prestala da postoji sovjetska okupaciona zona, a stvorena Nemačka Demokratska Republika. Posle izvesnog kolebanja, "Domovina" je prešla na stranu istočnonemačkih komunista, i počela da podržava njihovu politiku u oblasti kulture. Shodno tome, i pozorište je moralo da postane glasnik socijalističkih ideja i da ujedno brani ono što je nemačko nacionalno pozorište propagiralo još pre 150 godina: jedinstvo svih nacionalnih snaga i širenje svetskih ideala na sceni. Početkom 50-ih godina, u NDR ideali su bili neposredno povezani sa izgradnjom socijalističkog društva u odnosu na sovjetsko.

Posle skoro 10-godišnje zabrane lužičkog pozorišta (Treći Rajh i Drugi svetski rat), deo Lužičana nije mogao da zamisli živu reč sa scene na maternjem jeziku. Ljude je trebalo podići na onaj kulturni nivo koji se izbrisao iz njihovog sećanja. Zato i ne čudi da je "Lužičko narodno pozorište", pod vođstvom glumca i režisera Jana Kravca, u početku pribeglo komičnom žanru dramaturgije. Ne postavljajući svojim gledaocima suviše visoke zahteve, pozorište je jednostavno komuniciralo s njima. Prilikom formiranja repertoara, presudni značaj su imali: a) socijalna struktura gledalaca, b) tehničke i lične mogućnosti putujućeg pozorišta. Iz tog razloga su u to vreme bile popularne zabavne predstave sa jednostavnom scenografijom i malim brojem učesnika. 1953. god., u jednom od prvih pregleda rada lužičkog pozorišta, Jan Kravc je pisao: "U početku je bilo potrebno upoznati naš narod sa azbukom pozorišta, objasniti njegov značaj na takav način, da pozorište postane neophodno narodu kao hleb i voda." Ujedno je upravnik obećao da će uvrstiti u repertoar i savremene lužičke teme koje neće biti u suprotnosti sa zahtevima zvanične ideologije.

U prvih pet godina pozorište je ostvarilo 20 scenskih adaptacija izvelo 530 predstava u 91 Gornje i u 4 sela Donje Lužice. Tri četvrtine repertoara su činile komedije i šale koje su često bile praćene muzikom i pesmom. Deo kritičara je u takvoj situaciji video ispoljavanje novog istorijskog optimizma. Međutim, pojedini lužički pozorišni kritičari nisu prihvatali prednosti komičnog žanra i sumnjali su u vaspitni značaj takvih predstava. U recenzijama, karakterišući slične scenske adaptacije, često su koristili epitet "banalan" kojim su naglašavali svoj negativan stav prema sličnim predstavama. Istovremeno, izričući opštu misao većine kritičara o osnovnim zadacima pozorišta, glavni urednik mesečnika "Pregled" Merčin Novak-Nehornski je pisao: "Želeli smo da pogledamo predstave koje odgovaraju duhu vremena, koje bi ne samo zabavljale, nego i poučavale naš narod" (1953. god., decembarsko izdanje"). Zato je razumljivo što se dva meseca kasnije pohvalno odazvao o predstavi po komadu Paula Herberta Frejersa "Na izgubljenoj strani", posvećenoj događajima u Vijetnamu. To je bila prva ozbiljna istorijska drama nemačkog autora iz NDR na lužičkoj profesionalnoj sceni. Premijera je održana 30. novembra 1953. godine.

Društveni radnik i naučnik Pavol Nedo je u načelnom članku, štampanom u okviru polemike, označio da se u lužičkoj kulturi tog vremena ponekad pojavljuju publicistička dela, posebno u dramaturgiji. Nedostatak propozicija dramskih tekstova izazvao je kod pozorišnih radnika razmišljanja o koncepciji "male otadžbine". U intervjuu datom 1957. godine, direktor pozorišta J. Kravc razjasnio je čitaocima specifičnost male nacionalne scene. On je ukazao da bitni uslov za uspešnu pozorišnu delatnost jeste postojanje obrazovanog personala, majstora scene, koji bi mogli ozbiljno da rade u budišinskom pozorištu, a isto tako i postojanje odgovarajućih sala, scena, garderobe i tehnike koje bi davale mogućnost da se predstave izvode na dostojan način. Ipak, za vreme upravljanja pozorištem J. Kravca ti uslovi nisu bili ispunjeni. Usled afere oko zapadnonemačkog autora Feliksa Luckendorfa kome su zamerali zbog simpatija prema nacional-socijalistima, a čija je komedija "Pisma o ljubavi" u oktobru 1957. bila na pozorišnom repertoaru (uoči konferencije o kulturi SEPN), upravnik pozorišta bio je okarakterisan kao nelojalan. U proleće 1958. god. napustio je lužičko pozorište, a nešto kasnije i NDR. Tokom deset godina, J. Kravc je obavljao umetničko upravljanje pozorištem, određivao način igre i repertoarnu politiku, tako da se sa njegovim odlaskom završila još jedna etapa u razvoju lužičkog pozorišta.

U leto 1958. god., sa dolaskom novog upravnika Jurija Vuješa, otpočela je velika reorganizacija pozorišta. Po rečima J. Vuješa, on je pokušao da "pobedi stanje improvizacije i dostigne planski rad na bazi jasnih kulturno-političkih principa koji bi bili u skladu sa politikom države radnika i seljaka u oblasti kulture". Za 1958. -1959. god. bio je sastavljen pretenciozni internacionalni plan predstava koji je sadržao sedam drama i dve bajke, pri čemu je akcenat stavljen na, kako je kritika isticala, vaspitni rad. Ukras sezone postala je premijera predstave Jurija Brezana "Marja Jančova. Slike iz života lužičkog naroda", koja je održana 10. maja 1959. god. -epska hronika vremena pre i posle rata (režiser predstave bio je Rudolf Vedral, pozvan iz Praga). Predstava je bila scenska adaptacija novele J. Brezana "Stara Jančova" koju su 1951. god. kritičari ocenili kao prvo delo socijalističkog realizma u lužičkoj literaturi i okretanje autora savremenom pravcu u stvaralačkom toku pisaca na nemačkom jez. u NDR.

1959. godine u Biterfildu je održana konferencija SEPN koja je za NDR izradila kulturno-revolucionarnu strategiju koja se sastojala iz izjednačavanja ekonomskih, političkih i kulturnih procesa i objavljivala da je umetnost dužna da utiče na narod, ali i da u isto vreme treba da dolazi iz njega. U vezi sa tim, osnova pozorišnog repertoara su postale "Marja Jančova" – hronika J. Brezana i poučna predstava G. Bajerlja "Tvrdnja" (lužička premijera je održana 19. marta 1960. god.). Sa ciljem da radnju komada G. Bajerlja približi gledaocu, režiser se trudio da uspostavi neposredni dijalog između glumaca i gledalaca, pošto je problematika bila aktuelna-osnivanje poljoprivrednih zadruga.

Posle podizanja Berlinskog zida (13. avgusta 1961. god.), u NDR je u velikoj meri počela da se poklanja pažnja učvršćivanju nacionalne kulture kako Nemaca, tako i Lužičana. Pri tom je, u dramaturgiji, savremeni komad morao imati socijalistički sadržaj. Komedije iz dramaturške baštine zemalja Centralne i Istočne Evrope, kojih lužičko putujuće pozorište još uvek nije moglo da se odrekne, nisu više uživale veliku popularnost kod gledalaca, mada se o tome nije otvoreno govorilo.

U leto 1963. god. udružili su se "Lužičko narodno pozorište" i gradsko pozorište u Budišinu i tako je stvoreno "Nemačko-lužičko narodno pozorište". To je znatno proširilo umetničke i materijalno-tehničke mogućnosti za razvoj pozorišne kulture u Gornjoj Lužici. Lužičko pozorište je napokon dobilo mogućnost da nastupa u normalnim, stalnim prostorijama, specijalno namenjenim u te svrhe. Međutim, pozorištu je često nedostajala podrška. A u isto vreme, to pozorište je imalo karakter samobitnog narodnog kolektiva, šija je dužnost bila da sa scene razvija kod gledalaca ljubav prema svojoj otadžbini.

Spajanje dva pozorišta dovelo je do promene njihove kulturno-političke orijentacije. Okružni Savet Drezdena postavio je pred novostvoreno pozorište zadatak da neguje progresivnu, demokratsku i revolucionarnu tradiciju nemačke i lužičke dramaturgije. Osim toga, pozorište je bilo dužno da postavlja nove pozorišne komade NDR na oba jezika i da prati razvoj scenske umetnosti. Trebalo je "pozorišnoj publici učiniti dostupnom na nemačkom jeziku lužičku nacionalnu dramaturgiju i lužičku muzičku literaturu, otvarajući ih na taj način građanima NDR. Preporučivalo se da se pri odabiru repertoara posebna pažnja obrati na dela iz istočnoevropskih književnosti. Najvažniji izvori repertoara u naredne tri decenije postali su lužička dramaturška baština, originalna savremena lužička dramaturgija, prevodi iz drugih književnosti, pre svega iz slovenskih. Takva repertoarna politika bila je veoma važna, pošto je samo u izuzetnim slučajevima originalna lužička dramaturgija u NDR predstavljana na sceni domaćih pozorišta na nemačkom jeziku, na primer scenska adaptacija romana J. Brezana "Zrela leta" (1968.), komad J. Koha "Moj izmereni kraj" (1985.), kao i komad B. Budara "Na raskršću" (1991.). 70-80-ih godina, pojedina dela nemačkih autora u NDR bila su uvrštena u lužički repertoar.

Prva predstava koja je obeležila povratak lužičke dramaturške baštine bila je premijera komada J. Velje "Naš dom" 1956. godine koji je zabranjen još 1937. god. Povodom 100-godišnjice rođenja J. Barta-Čišinskog, u avgustu 1956. god. bila je izvedena predstava "Na tuđoj zemlji" po motivima novele J. Barta-Čišinskog "Patriota i renegat". Scensku adaptaciju je izvršio sveštenik iz Radvora Jozef Novak, autor niza poetskih i dramaturških dela. Udruživanje pozorišta 1963. god. nije dovelo do znatnijeg uvećanja broja predstava po komadima lužičkih autora (60-70-ih godina se svake sezone pojavljivalo samo 5 premijera na lužičkom jeziku, među kojima ponekad nije bilo dovoljno predstava po komadima lužičkih dramaturga). Usmereno i temeljno osvajanje sopstvene kulturne baštine otpočelo je u leto 1981. god. U saradnji sa amaterima, na glavnoj sceni se pojavila istorijska drama "U tvrđavi" - predstava kojom je J. Bart-Čišinski 1880. god. započeo lužičku dramaturgiju. Tematski srodna tom izvođenju bila je predstava "Gero", češkog dramaturga i prozaika A. Jiraseka, postavljena 1983. godine. Pre početka svake predstave prikazivan je film o teškom položaju Lužičana tokom nemačke istorije ranog srednjeg veka. Posle rata je na sceni budišinskog dvojezičnog pozorišta bilo izvedeno nekoliko pozorišnih komada sa sličnom tematikom. U njih spada, kao veliko dostignuće pozorišne sezone 1991-92. god., i komad Petra Malinka po motivima dela J. Barta-Čišinskog "Odgovor" - komad koji je 27. februara 1993. god. ponovo imao uspešnu premijeru na glavnoj sceni, zahvaljujući glumcima i režiserima M. Lorencu i B. Šramu.

Dalja razrada i scenska realizacija novih predstava predstavlja složeni proces za pozorište. U lužičkom kulturnom životu budišinsko pozorište praktično ostaje samo sa svojim problemima. 80-ih godina su se pridržavali sledeće repertoarne politike: jedna od tri predstave za odrasle gledaoce Gornje Lužice morala je biti originalna lužička, pri čemu je trebalo da bude na temu "patriotske samosvesti" nacionalne manjine i da odgovara postojećem socijalnom poretku u NDR. Kao posledica toga, pristizala su i dela za prevođenje. Hronološki gledano, poslednji pokušaj je bio novo izvođenje "Seoskog momka" ("Tom i njegovi sinovi"), predstave koja se već davala 1969. god. Ovo delo Irca Džona Marfija tumači otadžbinu kao najvišu humanu vrednost, i na taj način istupa protiv emigracije, odlaska iz zemlje, što je za tadašnjeg gledaoca značilo-na Zapad.

Posle Drugog svetskog rata napisano je više od 50 lužičkih dramskih tekstova, ali nisu svi uvršteni u repertoar profesionalnog pozorišta. Posle osnivanja 1963. god. i osveštenja novih pozorišnih prostorija 1975. god., glumcima nije polazilo za rukom da svake godine ponude gledaocima novu lužičku predstavu. Posle nove verzije "Marje Jančove" (1986.), J. Brezan duže vreme nije nudio nijedan novi komad. U svojoj stvaralačkoj proizvodnji nisu imali nove komade ni Petr Malink, ni Jurij Koh, koji su u svoje vreme bili jedni od najproduktivnijih lužičkih pozorišnih autora. Veliki broj premijera, počev od 80-ih godina, objašnjava se slabljenjem ideološkog pritiska. Ponovne premijere su tada doživljavala sledeća scenska dela: "Prolećna grmljavina" Jana Koska (1980.) i opera "Jan Cuška" Ditera Novke (1980.), "Jagar Bagola" i "Velika sreća" Jurija Koha (1982. i 1983.), "Na raskršću" Bena Budara (1985.), "Zatuci svinje" Kita Lorenca (1988.) i "Nesretan slučaj" i "Upoređivanje sa vodenjakom" Helmuta Rihtera (1988. i 1989.).

Tokom čitavog svog postojanja, lužičko pozorište nije moglo bez prevedenih dela (uključujući i adaptacije inostrane dramaturgije). I to je sasvim razumljivo, jer bez toga ne može nijedno savremeno evropsko pozorište. Ipak, zbog nedostatka domaćih pozorišnih komada, u lužičkom pozorištu je došlo do toga da su pozajmljena dela preovladavala u velikoj meri i činila skoro 90%. Većina prevedenih dela pripada lakom žanru koji je od početka bio veoma popularan među seoskim gledaocima. Razumljivo je da su vodeće mesto na repertoaru zauzimala dela susednih slovenskih književnosti. Pored ruskih i sovjetskih, a isto tako i čeških, slovačkih, poljskih i bugarskih drama, adaptirana su i dela zapadnih klasika (P. Kaldersona, Ž. B. Molijera, V. Šekspira, H. Ibzena i A. Kristi).

80-ih godina nacionalna scena se, izvodeći takve predstave, često suočavala sa njihovim neprihvatanjem od strane publike, dok su u isto vreme profesionalni kritičari konstatovali konceptualni i umetnički napredak. Ni groteska Ištvana Orkenja "Porodica Tot" (1984.), ni delo Viktora Rozova "Tetrebovo gnezdo" (1987.) koje je predstavljalo etičko-moralni aspekat političkih događaja u SSSR-u pre Gorbačova, nisu naišli na uspeh kod gledalaca. Ali, "ukoliko bi profesionalno pozorište delovalo isključivo u skladu sa zahtevima publike, dospelo bi u takav položaj u kome ne bi moglo da se razvija", -ispravno je primetio pisac i umetnički direktor lužičkog pozorišta Benedikt Dirlih 1985. godine.

U svakom slučaju, očigledno je da se sama savremena kulturno-politička strategija suočava sa objektivnim ograničenjima. Socijalna struktura gledalaca smetala je proširivanju repertoara do groteske, do učestalih parabola i alegorija, što je bilo karakteristično za poslednje godine NDR.

Ujedno, znatni deo gornjolužičke publike-uglavnom stanovnici Budišina sa okolnim selima (donjolužička publika je morala da se zadovolji sa tek pokojom predstavom) – imao je mogućnost da se prilično brzo i celovito upozna sa svetskom dramaturgijom. Drugi deo se, naprotiv, udaljavao od te umetnosti, pošto se pod posetom pozorišta posle 1963. god. podrazumevalo i putovanje autobusom do Budišina, a to je posle događaja 1989. -1990. god. postalo ne samo organizaciono, već i finansijski teško ostvarljivo. Sve to je dovelo do postupnog smanjenja broja gledalaca, pri čemu je tradicionalno pozorište sve češće bivalo prinuđeno da se takmiči sa povećanom ponudom različitih vidova zabave, kao i sa novim elektronskim masmedijima.

Za 50 posleratnih godina, zahvaljujući klasičnoj baštini, savremenim delima i prevodima, bilo je ostvareno više od 200 predstava na lužičkosrpskom jeziku. Posle ujedinjenja Nemačke pozorište na Istoku je izgubilo mnogo od svoje reputacije mesta kritičke komunikacije, jer ako je NDR obezbeđivala materijalnu osnovu uz nadzor i ograničavanje sadržaja, onda bi finansijske potrebe i ekonomska situacija ubuduće mogle da ograniče umetničku slobodu. Šansa dvojezičnog pozorišta leži u dvojnosti kulture koja mu daje neponovljivost, i to ne samo u regionu. Atraktivnost Lužice će ubuduće biti oživljavana atraktivnošću lužičke kulture, kojom od 1991. god. rukovodi i osetno podržava Fondacija za lužički narod. Postoji potreba za postojanjem lužičkog pozorišta, s druge strane postoji dvostruka potreba za postojanjem nemačkog i lužičkog repertoara koji zadovoljava ukuse i nemačke i lužičke publike.

"Nemačko-lužičko pozorište" je posle promena u zemlji uspelo da sačuva i muzičko pozorište, mada se 1993. god. raspao pevački ansambl. Ipak, čak i takav model karakterističan za Nemačku dopuštao je da se svake godine za vreme pozorišne sezone održava po šest muzičkih premijera. Istina je da one nisu stalni deo repertoara, već se postavljaju u vidu serije predstava sa gostujućim glumcima za 10-12 večeri. Direkcija pridaje poseban značaj slovenskim operama i lužičkosrpskom muzičkom stvaralaštvu. Istina, zbog nedostatka odgovarajućeg dramskog materijala, to se veoma retko može videti na sceni. Posle ponovnog izvođenja muzičke predstave "Smrtnica" J. Piljka krajem 80-ih godina, u oktobru 1994. godine u Budišinu je bila postavljena predstava "Vodenjak" sa muzikom Korlija Avgusta Kocora.

1996. godine, kao rezultat spajanja pozorišnog orkestra i orkestra lužičkog nacionalnog ansambla, pojavila se Nova lužička filharmonija-nadaren muzički kolektiv koji se nalazi i radi u Vojerecima.

Osnovni repertoar dramskog pozorišta čini 25-30 pozorišnih komada od kojih se više od polovine izvodi i na lužičkom, i na nemačkom jeziku. To se u današnje vreme teško može sresti na provincijskoj sceni.

Osnivanje studija za obuku mladih lužičkih glumaca bio je odlučujući korak u obezbeđivanju dvokulturne supstance. I sama dramaturgija koja u prošlosti Lužičana nije imala odgovarajući razvoj, dostigla je u međuvremenu kulturnu dvojnost. Istorijski komad Kita Lorenca "Lužičko putovanje brodom", prvi put postavljena 1994. god., jeste čisto lužičko literarno delo, ali se u njemu govori o zajedničkom životu Lužičana i Nemaca na nemačkom jeziku. Na taj način savremeni dramaturg pruža ruku svojim nemačkim zemljacima u Lužici, radi prevazilaženja svih starih nesporazuma, kako u pozorištu, tako i u životu.