Helmut Faska

Lužičkosrpski književni jezik i njegov odnos prema dijalektima

Stvaranje književnog jezika tesno je vezano za nastanak građanskih nacionalnih pokreta i konstituisanje pojedinih narodnosti, često podeljenih među feudalna vlastelinstva, u nacije u modernom smislu. Stvaranje književnog jezika, kao proces i rezultat, stoga u velikoj meri zavisi od socijalnih i političkih uslova koji su, takođe, lužičkosrpskom jeziku u razvoju (gornjo- i donjolužičkom) dali njegove karakteristične osobine. Specifičnost ls.^[1] jezika (ili bolje: dve književne varijante ls. jezika) određena je ovim činjenicama: 1. Zbog njihovog političkog i socijalnog položaja, kod Lužičkih Srba nije nikad došlo do stvaranja ekonomski jakog građanskog staleža kao samostalne klase. Ako se ipak mogao obrazovati po broju skroman sloj lužičkosrpskog građanstva, on se sastojao, bar pre ukidanja ropstva u prvoj polovini XIX veka, gotovo bez izuzetka od sitnih zanatlija i sveštenika, koji su se sem toga teško mogli obnavljati iz svojih sopstvenih redova, nego opet iz redova neslobodnih seljaka. Tek posle ukidanja ropstva, ekonomskim jačanjem pojedinih seoskih imanja, po broju i ekonomskoj snazi, počelo se razvijati jače lužičkosrpsko (sitno) građanstvo. Zbog toga je tek sredinom. XIX veka u Lužici došlo do izrazitijeg nacionalno akcentovanog građanskog pokreta spojenog sa intenzivnijim kulturnim razvojem koji je isto tako s većim uspehom podsticao razvoj ls. književnog jezika. Što su se tako relativno povoljni uslovi za kulturni razvoj Lužičkih Srba tek tako kasno stvorili, posledica je zakasneli i usporeni razvoj i učvršćenje norme ls. književnog jezika. Delovanjem Matice srpske, osnovane 1847/8. godine i radom njenih vodećih članova, doduše, bila se stvorila, bar na teritoriji Gornje Lužice u drugoj polovini XIX veka, relativno jedinstvena i stabilna norma književnog jezika, ali je i dalje, i to sve do zabrane lužičkosrpske književnosti za vreme fašizma, izlazila konfesionalno povezana književnost Srba u Gornjoj Lužici u dve različite varijante književnog jezika. Obe varijante bazirale su se na raznim dijalektima: književni jezik Srba katolika nastavio je tradiciju, koja je započeta prevodom Biblije od J. H. Svjetlika^[2] koji je za osnovu uzeo dijalekat Kulovskih^[3] Lužičkih Srba. Evangelici Lužički Srbi iz Gornje Lužice upotrebljavali su onaj književni jezik koji je nastao na osnovu dijalekta Budišina i njegove bliže okoline i koji su M. Frencel^[4] i evangelički prevodioci Biblije 1728. upotrebljavali. Pa i kad se ls. književni jezik mogao posle 1945, sada pod sasvim drugim uslovima, razvijati i utvrditi svoju normu, na osnovu naročitih uslova u istoriji njegovoga razvoja, razumljivo je što on i danas ima još mnogo oblika dubleta i varijanata koji se ne vezuju za stil već za dijalekat. Varijante gornjo ls. književnog jezika vezane za dijalekat su na primer: nastavak -u ili -'e u lokativu sg. muškog roda čija se osnova završava na -ch (w měchu - w měše), nastavak -ow ili -i u gen. pl. imenica meke osnove (wučerjow - wučeri) i sl.

2. Lužički Srbi posle porobljavanja nisu nikada bili nosioci nekakve samostalne ekonomske ili političke jedinice, već samo robovi neke nemačke feudalne sile ili nemačke građanske države. Ls. jezik je zbog toga stotinama .godina bio pre svega jezik feudalnih robova, odnosno malograđanskih proizvođača. Dakle, nije nikad postojala nikakva ekonomska nužnost za stvaranje ls. književnog jezika kao komunikativnog sredstva ekonomski i politički samostalne celine. Zato je još od samog početka rad ls. građanskog narodnog pokreta, potekao iz socijalnih, kulturnih i nacionalnih interesa, potisnut na međe koje su ograničavale njegovu funkcionalnu sferu, pre svega na književni i publicističko-naučni nivo. Iz ove činjenice iznikle su čak i dve karakteristične osobenosti ls. književnog jezika,

Prva: ls. književni jezik je zbog svoje funkcionalne ograničenosti jedva mogao razviti stilističke varijante. On je uglavnom jezik religiozne i lepe književnosti i naučne i političke publicistike. Razume se, da je ls. jezik u izvesnoj meri bio potreban i u javnom opštenju (npr. sudski protokoli na ls. jeziku sačuvani su u srazmerno velikom broju), ali u takvoj srazmeri koja nije mogla garantovati neprekidan i trajan razvoj specifičnog ls. administrativnog stila. Uska funkcionalna baza ls. književnog jezika je dakle kriva što se nije mogao razviti nikakav nadregionalni usmeni oblik ls. jezika, izuzev skromnih početaka. Tek intenzivniji kulturni politički život Lužičkih Srba posle 1945. godine i koncentrisanje ls. kulturnih institucija i inteligencije u gradu Budišinu ubrzaće i stvaranje administrativnog oblika ls. jezika.

Drugo: sfera upotrebe ls. jezika, uglavnom ograničena na religioznu i lepu književnost i na publicistiku, i njegovo isključenje iz službenog opštenja učinilo ga je skoro isključivo privilegijom ls. inteligencije. Isto tako, ako pretpostavimo u najmanju ruku pasivno znanje ls. književnog jezika kod širih krugova naroda, stečeno čitanjem lepe književnosti i njegovom upotrebom u crkvi i - u manjoj meri - u školi, on ipak nikad nije bio u upotrebi narodnih masa, nego im je ostao tuđ kao sredstvo sporazumevanja. Uticaj književnog jezika na dijalekte je lak a u nekim delovima Lužice osetna razlika između lokalnog dijalekta i književnog jezika nije mogla do danas u potpunosti pobediti u svesti ljudi.

3. Stvaranje jedinstvene obavezne norme ls. književnog jezika, za sve članove ls. etničke celine bilo je, kao što je rečeno, otežano na sudbonosan način zbog nedostatka brojno i ekonomski jakog ls. građanstva kao nosioca nacionalnog i socijalnog pokreta i zbog nemanja ekonomskih i političkih sloboda. Bilo je onemogućeno najzad i zato što su Lužički Srbi bili, u stolećima sudbonosnim za stvaranje i razvoj književnog jezika, podeljeni u nekoliko država. Tako su se u Gornjoj Lužici dve nastale varijante, standard upotrebljavan u književnosti Lužičkih Srba evangelika i potrebna norma u religioznoj književnosti Lužičkih Srba katolika, mogle sjediniti u jedan književni jezik zavođenjem jedinstvene ortografije i postavljanjem jedinstvenog gramatičkog kodeksa, delimično stvorenih kompromisom. Samo što se važnost ovog književnog jezika ograničavala jedino na Gornju Lužicu.

Tako su se danas na osnovu istorijskih uslova konačno obrazovala i prevladala dva književna jezika, gornjo- i donjo. ls., od kojih se svaki zasniva na drugom dijalektu. Pod datim uslovima političke podele Lužičkih Srba na dve (a ponekad čak i više) državne teritorije, naročiti značaj je imala činjenica što su ls. književni jezici nastali na osnovu najudaljenijih dijalekata tako da je zbližavanje ili spajanje ove dve varijante teško, možda i nemoguće.

Gornjo-ls. varijanta književnog ls. u osnovi je nastala na bazi dijalekta kojim se govori u neposrednoj okolini grada Budišina. Spajanjem s varijantom Lužičkih Srba katolika kao i prenošenjem težišta narodnog pokreta Lužičkih Srba na kraju prošlog veka od evangeličkog na katolički deo lužičkog stanovništva, gornjols. književni jezik je sve više preuzimao osobine koje su porekle bilo od "katoličke" varijante književnog jezika ili od onih narečja koja su činila njegovu osnovu. I danas sve više i više preovlađuje uticaj "katoličkog" dijalekta u gornjols. književnom jeziku (npr. širenje nastavka -o umesto -e u nom. sg. neutruma meke osnove: zbože -> zbožo, wjesele -> wjeselo i sl.). Razlika između gornjols. jezika i drugih dijalekata kojima se govori u Gornjoj Lužici raste od juga prema severu gde je već dovoljno velika. Osim toga razvoj gornjols. varijante ls. književnog jezika stajao je, pre svega u pogledu bogaćenja jezičkog fonda i njegovog prilagođavanja potrebama društvenog razvoja, pod jakim uticajem češkog jezika, što je još povećavalo razlike medu dijalektima.

Donjols. varijanta književnog ls. jezika razvijala se pod mnogo težim uslovima. Sistematska germanizatorska politika svetovne i crkvene uprave u XVII i XVIII veku u markgrofiji Donja Lužica, koja je tada potpadala pod Saksoniju naročito u vreme njene uprave nad oblastima Merseburške linije saksonskih Vetina, oduzimala je ls. jeziku i kulturi sve mogućnosti nesmetanog razvoja. Jedino u tadašnjem okrugu Koćebuz, koji je bio enklava Brandenburške dinastije, ls. jezik se mogao gajiti i razvijati, iako skromno, čak bolje nego u lužičkosrpskim okruzima donjolužičke markgrofije. Zbog toga je razumljivo što se doljnols. varijanta ls. književnog jezika kojom se govori oko grada Koćebuza razvila iz tih dijalekata.

Donjols. i gornjols. književne varijante ls. jezika baziraju se, dakle, na dva različita ls. dijalekta: gornjols. na najjužnijem budišinskom, donjols. na najsevernijem koćebuskom. Jezičke osobine ove dve književne varijante ls. jezika, često citirane kao "gornjols." i "doljnols." karakteristike, nisu karakteristične za dva kompleksa dijalekata, koji bi se mogli označiti kao "gornjols." ili "donjols.". Takva dva kompleksa dijalekata, koji bi lužičkosrpski jezički teren potpuno delili na dva, ne postoje. Jezičke osobine gornjols. varijante književnog ls. jezika nisu karakteristične za "gornjols." dijalekte, a osobine donjols. varijante za "donjols." dijalekte. Tumačenje "gornjols." i "doljnjols." odnosi se, ako hoćemo da ga korektno upotrebimo, ipak samo na navedene dve književne varijante ls., ograničavajući jednu i drugu, i ne mogu se upotrebiti na razne celine ls. dijalekata, koji bi se prema pojedinim osobinama medu sobom razlikovale. Što je karakteristično za gornjols. ili doljnjols. varijantu književnog ls. jezika u svakom pojedinačnom slučaju, karakteristično je za razne a ipak drukčije ls. dijalekte. Nigde se ne može naći takva granica, takav skup karakterističnih crta koje bi ls. jezički teren jednosmisleno delili na "gornjols." i "donjols." dijalekte. Ova činjenica je očevidna, ako uporedimo neke osobine gramatičkog sistema koje čine karakterističnu razliku između gornje i donje ls. varijante književnog jezika, sa njihovom rasprostranjenošću u ls. dijalektima (vidi priloženu skicu):

1. Karakteristična razlika između gornjo- i donjols. varijante književnog jezika jeste postojanje kategorije racionalnosti (lica muškog roda) u gornjols. i nepostojanje ove kategorije u donjols. varijanti ls. jezika. Ova kategorija ima svoj formalni izraz u nom. pl. imenica sa specifičnim nastavcima -ojo, -jo, -í ili -'a (nanojo, přećeljo, rěznicy, burja prema: plany, špihele, wolojniki), i pored identičnosti ak. pl. i duala s gen. pl. ili duala (mam bratrow - prema: mam konje), pored nastavka -i u nom. pl. prideva, zamenica i participa (rjani mužojo - prema rjane konje) i nastavka -o u nom. brojeva (třo mužojo- prema: tři konje).

Kategorija racionalnosti i njena izražajna sredstva, karakteristična za gornjols. književni jezik, imaju različitu rasprostranjenost u ls. dijalektima.

a) specifični nastavci -ojo, -jo, -'i (-'y) ili -'a u nom. pl. lica muškog roda nominalnih imenica poznati su i upotrebljavani samo u ls. dijalektima južno od linije 8.

b) ak. pl. lica muškog roda nominalnih imenica ravan je u svim pozicijama gen. pl. u ls. dijalektima samo na jug od linije 9.

c) u dualu se kategorija racionalnosti izražava identičnošću akuzativa s genitivom jedino u dijalektima južno od linije 10.

d) specifičan nastavak -'i u nom. pl. lica muškog roda nominalnih imenica kongruentnih prideva, zamenica i participa upotrebljavaju samo dijalekti južno od linije 11.

2. Donjols. varijanta književnog jezika razlikuje se od gornjols. jezika u tome što razlikuje u paradigmi brojeva oblike i- i o-: gen. lok. styrich-styrjoch, dat. styrim-styrjomi, inst. styrimi-styrjomi.

Gornjols. književni jezik poznaje samo o- oblik tipa štyrjoch, štyrjom, štyrjomi. U ls. dijalektima je opozicija tipa styrich-styrjoch poznata na celom severu ls. jezičkog terena čak do linije 12. Međutim, što dijalekti upotrebljavaju između linije 12 i linije 3 navedene oblike brojeva i- i o- zajedno, u dijalektima na sever od linije 3 oblicima i- i o- izražava se opozicija živo-neživo nabrojanih denotata. Oblici o- upotrebljavaju se tu kao u donjols., književnom jeziku ako se navode živa bića (ze styrjomi bykami), i- oblici, ako se odnosi na predmete (ze styrimi stolami).

3. Za varijantu gornjols. književnog jezika tipična je upotreba konjunktiva homonimnog glagolskog oblika sa značenjem običnog perfekta koji donjols. varijanta ne poznaje. U dijalektima se oblici tipa wón by dzělal u smislu običnog perfekta upotrebljavaju južno od linije 6.

4. Vokativ s naročitim nastavkom u sg. maskulina, tipičan za gornjols. varijantu književnog jezika, a nepoznat u donjols., poznat i u upotrebi je u dijalektima na jug od linije 8.

5. Tipična razlika između gornjols. i donjols. varijante književnog jezika jeste nastavak inst. sg. srednjeg roda na 'e ili 'o. Nastavak je u gornjols. -om (ze spěwanjom), u donjols. -im (ze spěwanim). U dijalektima pak upotrebljava se nastavak -om na jug od linije 2, na sever od te linije -im.

6. Dativ sg. muškog roda završava se u gornjols. varijanti ls. jezika na -ej, u donjols. na -oju. U ls. dijalektima se nastavak -ej upotrebljava južno od linije 7, nastavak -oju na sever od linije 4. U dijalektima između ovih linija dativ sg. muškog roda završava se na -oj.

7. Gornjols. varijanta književnog jezika razlikuje se od donjols. u tome što je izgubila staru -i deklinaciju koja se u donjols. varijanti zadržala: gornjols. kósć, -e; donjols. kósć, -i. U ls. dijalektima se i- deklinacija sačuvala na sever od linije 6. U dijalektima južno od ove linije imenice stare -i deklinacije prešle su u ja-deklinaciju.

8. Nominativ duala muškog roda u gornjols. varijanti književnog jezika završava se na -aj, posle mekih osnova na -ej (dubaj, mužej), isto kao i u svim dijalektima južno od linije 6. U dijalektima severno od ove linije ovaj padež ima nastavak -a (duba, muža), isto kao i u donjols. varijanti književnog ls. jezika.

9. Dativ, lokativ i instrumental duala svih imenica završava se u gornjols. varijanti književnog jezika na -omaj (dubomaj, mužomaj, žonomaj), u donjols. varijanti pak na -oma (duboma, baboma). U ls. dijalektima je nastavak -omaj/-oma podeljen linijom 5: južno je -omaj, severno -oma.

10. Donjols. varijanta književnog jezika razlikuje se od gornjols. isto tako time što ima naročito kombinovanu varijantu infinitiva (tzv. supin), koja se upotrebljava posle glagola kretanja: źomy spat - prema: comy spaś. U gornjols. književnoj varijanti u oba slučaja je isti oblik infinitiva: dzemy spać - chemy spać. Od ls. dijalekata ovakav oblik supina znaju samo oni na sever od linije 1.

Ovo su neke karakteristične razlike između gornjols. i donjols. varijante književnog ls. jezika i njihov odraz na ls. jezičkom terenu. Ako bismo na isti način sakupili sve razlike između oba književna oblika ls. jezika, dobili bismo sličnu sliku koja bi pokazala razlike ls. jezičkog terena kao postepeni prelaz od krajnjeg juga do krajnjeg severa. Dihotomiju ls. jezičke celine, njegovu podelu na "gornjols." i "donjols." dijalekte, savremena sorabistička dijalektološka ispitivanja ne mogu obrazložiti.

Budišin

Napomene

1. ls.==lužičkosrpski

2. Jurij Hawštin Swětlik (1650-1729) sveštenik i magistar filozofije, katolički pisac i prevodilac Biblije (1650-1729)

3. Mesto u Gornjoj Lužici

4. Michal Frencel (1628-1706) evangelički sveštenik, preveo Novi zavet 1706.