Helmut Jenc

Jezik Lužičkih Srba danas.

Donjolužički i gornjolužički književni jezik i dijalekti.

Iz zbornika "Lužički Serbi", red. V. Motorni, D. Scholtze, L'viv-Budišin, 1997. Sa ukrajinskog prevela Milena Ivanović.

Koji su onda činioci odlučujući za postojanje i razvoj lužičkih jezika na sadašnjoj etapi? Sfera upotrebe lužičkih jezika je prilično ograničena. Ona obuhvata komunikaciju u porodici, društvenom životu, školi, crkvi, određenim masmedijima, pojedinim udruženjima i institucijama, u književnosti. Pored toga lužički jezici imaju ulogu drugog jezika u dvojezičkoj komunikaciji, što se posebno ispoljava u dvojnom pisanju natpisa na javnim mestima, određenim državnim dokumentima lokalne administracije.

Lužički se jezici, naravno, stalno usavršavaju i šire svoje mogućnosti za punopravno funkcionisanje u savremenom društvenom razvoju, ali to se odnosi samo na komunikativne potrebe. Ograničenost mogućnosti upotrebe lužičkog jezika, kako u prošlosti, tako i danas, odražava se na stanje jezika. Ona je kočila razvoj lužičkog jezika u oba oblika književnog jezika. Ako uporedimo lužički leksički fond sa, na primer, nemačkim ili ukrajinskim, lužički je prilično ograničen. U savremenoj Lužici lepa književnost preovlađuje u odnosu na prirodne nauke, koje pokrivaju potrebe škola i publicistike. Leksički fond naučnih disciplina predstavljen je osnovnim terminima, nema potrebe za daljim razvojem terminologije. Ovaj fenomen tipičan je i za jezik lužičke manjine i drugih nacionalnih manjina.

Formalna sredstva za širenje mogućnosti izražavanja u savremenim lužičkim jezicima prilično su različite. Prilično često se prilikom tvorbe novih leksičkih jedinica okreću kalkiranju sa nemačkog. Pri tom se reči sastoje uglavnom od slovenskih elemenata, ali se grade prema odgovarajućem nemačkom obrascu. Tvorba ovakvih kalkova bila je masovna pojava posle 1945. godine i traje i danas. To su na primer ovakve lužičke reči: produkciske drustwo od Produktionsgenossenschaft (proizvodno udruženje), pomnikoljkit od Denkmalschutz (zaštita spomenika), dźěłowobstaranska naprawa od ArbeitsbeschaffungsmaЯnahme (sredstva za obezbeđivanje zaposlenja), wumjezować od ausgrenzen (razgraničavati), datowa banka od Datenbank (baza podataka) i dr. Ovaj način tvorbe prema nemačkom obrascu permanentno je uslovljen sociolingvističkim odnosima. Novi pojmovi pozajmljuju se uglavnom iz jezika većine koja dominira – nemačkog. S obzirom na dvojezičnost Lužičkih Srba lužički leksički neologizmi se u većini slučajeva grade na osnovu nemačkih ekvivalenata uzetih kao obrazac.

Lužički jezici usvajaju takođe i nove internacionalizme, međutim oni se upotrebljavaju po uzoru na nemački jezik. Ti internacionalizmi i u nemačkom su uglavnom pozajmljeni iz engleskog ili francuskog jezika. Na primer, komunikej kao nem. kommunigue, parkowanje kao nem. Parken, hot dog kao nem. Hot dog, jeansy kao nem. Jeans, aids kao nem. Aids itd.

Bez obzira na snažan uticaj nemačkog lužički jezici nisu pri građenju reči izgubili tradicionalnu vezu sa susednim slovenskim jezicima. Tako su za označavanje televizije i televizora kao uzor poslužile češke ili poljske imenice, a ne nemačke. To je kombinacija grčkog korena tele- i latinske lekseme visio. U skladu sa tim u lužičkim jezicima ovi pojmovi imenuju se rečima telewizija i telewizor (za razliku od nemačkog Fernsehen i Fernseher).

Gornjolužički i donjolužički jezik nemaju samo svoju književnu varijantu. Snažna dijalekatska diferencijacija koja se uočava još od najstarijih spomenika lužičke pismenosti karakteristična je i za savremene lužičke jezike. Takva okolnost da lužički jezik nikada nije bio državni i da je u društvenom životu imao čisto simboličku ulogu, dok je književni jezik pre svega korišćen u crkvi od odlučujućeg je značaja za očuvanje mnogih dijalekata.

Dijalekatska raznovrsnost odnosi se uglavnom na nasleđene osobine starih dijalekata drevnih plemena Miljčana u Gornjoj Lužici i Lužičana u Donjoj, od kojih ovi jezici potiču. Neretko su te razlike posledica daljeg neujednačenog jezičkog razvoja ovih dijalekata. Kao primer relativno novijih dijalekatskih razlika možemo navesti lužičke nazive krompira. Kao što je poznato, ova biljka stigla je u Evropu pre nekoliko vekova, dok se na istoku Nemačke gaji tek poslednjih dvesta godina. Zato se lužičke reči za ovu biljku datiraju upravo ovim periodom. Postoji prilično mnogo dijalekatskih varijanti. Pri čemu se vidi gde je naziv preuzet iz nemačkog. Reči nepl, nepla i depla potiču od nemačkog dijalekatskog (Erd)dpfel u kome je ispao prvi deo Erd-. U nekim dijalektima lužičkog jezika krompir zovu běrna, što potiče od nemačkog (Erd)birne. Lužička dijalekatska reč buna stvorena je od nemačkog dijalekatskog (Erd)bohne. Za reč kulka ili kulk rasprostranjene u lužičkom jeziku kao obrazac je poslužila nemačka reč Kugel. Za deo lužičke dijalekatske oblasti tipične su reči knydl ili knejdl, knyl, koje potiču od nemačke imenice Kncdel ili, možda, Knolle.

U lužičkim dijalektima postoje i inovacije kojih nema u drugim slovenskim jezicima. Kao primer može da posluži specifičan način građenja oblika budućeg vremena glagola gl. měć dl. měś (imati) pomoću prefiksa z- u svim lužičkim dijalektima njegovi oblici glase změju, změješ, odnosno změjom, změjoś itd. (imaću, imaćeš). Naziv za srce predstavlja lužičku inovaciju na leksičkom nivou. U savremenom gornjolužičkom i donjolužičkom jeziku i samo tamo ovaj organ se zove wutroba, hutljoba < *ątroba. U ostalim slovenskim jezicima ova reč ima drugačije značenje, a ovaj organ zove se, na primer, serce (ukr.), serce (polj.) i sl., što će biti nerazumljivo za bilo koji lužički dijalekat i za književni jezik. Lužičkosrpsko serce fiksirano je samo u dva istorijska izvora iz 16. veka, pri čemu su oba napisana dijalektom kojim se govorilo u pograničnim oblastima (sa Poljskom).

U lužičkom jezičkom regionu razlikuju se tri dijalekatske zone. To su: a) gornjolužička dijalekatska zona na jugu (oblast koju su naseljavali Miljčani) b)donjolužička dijalekatska zona na severu (koju su naseljavala drevna plemena Lužičana) i v)široka zona između ove dve sa prelaznim dijalektima i prostire se od Mužakova do Nejse (Nise) na istoku i do Zlog komorova na zapadu. U prelaznoj zoni pomešane su crte oba prethodna prostora, na čijoj je osnovi nastala velika količina posebnih dijalekata.

Za dijalektologa savremeni lužički jezici predstavljaju diskontinuum ispresecan raznovrsnim linijama jezičkih osobina. U poređenju sa drugima prelazni dijalekti srednje Lužice u kojoj se presecaju te linije manje se razlikuju od dijalekata Gornje ili Donje, nego oni između sebe. Ali ni oni ne predstavljaju zatvorenu jezičku oblast. Zato se ne može reći da one dijalekatske zone na čijoj su osnovi nastala dva književna jezika predstavljaju zatvorene dijasisteme. Drugim rečima: osobenosti književnog jezika, kako gornjolužičkog, tako i donjolužičkog imaju različitu dijalekatsku rasprostranjenost. Ponekad su neke osobnosti gornjolužičkog književnog jezika tipične i za mnoge donjolužičke dijalekte, kao na primer, čuvanje r posle k i p: prawo (desno), krawy (krvav). U donjolužičkom se književnom jeziku, nasuprot tome, r menja u lj: pšawo, kšavy. I, suprotno, neke osobenosti karakteristične za donjolužički književni jezik sreću se takođe u gornjolužičkim dijalektima. Tako se upotreba imenica muškog roda (sa identičnim oblicima genitiva i akuzativa) koje označavaju životinje u dvojini, tipična za donjolužički književni jezik, ispoljava i u gornjolužičkim dijalektima: dl. mam dweju konjowu i gl. mam dwaj konjej.

Kao pre nekoliko vekova, tako i danas, jezik lužičkih Srba postoji i aktivno se upotrebljava u obliku dvaju književnih jezika i brojnih dijalekata. Zahvaljujući dijalektima ovi su jezici znatno složeniji i razgranatiji.