H. Rihter

Televizija i radio Lužičkih Srba

Iz zbornika "Lužički Serbi", red. V. Motorni, D. Scholtze, L'viv-Budišin, 1997. Sa ukrajinskog prevela Milena Ivanović.

Već krajem dvadesetih i početkom tridesetih godina pojedini lužičkosrpski stvaraoci, posebno Barnat Kravc, pokušavali su da uvedu lužičke programe na nemački radio. Sačuvani su dokumenti o takvim pokušajima, kao i o negativnoj reakciji zvaničnih vlasti. U muzičkoj arhivi budišinskog studija postoji zbirka lužičkih pesama na kojima nije označen tačan datum snimanja; verovatno ih je realizovao Srednjenemački radio u Lajpcigu, još 1928. god.

Posle završetka Drugog svetskog rata pokušaji stvaranja radio-programa na lužičkom jeziku postali su odlučniji. 1946. i 1947. god. čehoslovački radio u Pragu emitovao je lužičke programe koji su u najvećoj meri bili inicirani od strane Lužičkosrpskog Narodnog Saveta. Sa lužičke strane, organizatori tih programa bili su Jurij Merčink i Hubert Žur. Radio-program na lužičkom jeziku se po prvi put čuo na nemačkom području 14. decembra 1948. godine. Uz doprinos tadašnjeg predsednika "Domovine" Pavela Neda, preko predajnika u Drezdenu počeli su da se emituju tridesetominutni programi na donjolužičkom jeziku. Od 1953. god. programi su se emitovali iz Potsdama. Uglavnom su to bila obaveštenja o kulturnim i političkim događajima u Lužici, kao i narodna muzika. Međutim, zbog česte promene vremena emitovanja i frekvencije, ovi programi nisu imali stalne slušaoce među Lužičanima.

Na zahtev "Domovine", 22. marta 1953. god. (uoči pete godišnjice "Zakona o zaštiti prava lužičkog stanovništva"), pri državnom radiokomitetu NDR, bio je otvoren lužički studio u Herlicu. Činjenica da su prvi studio i redakcija lužičke radio-difuzije smešteni van granica lužičkosrpskog govornog područja, bila je određena time što je u Herlicu postojao dobro opremljen, ali nekorišćen radijski studio. Upravnik studija postao je Klaus Hemo, jedini novinar lužičkog porekla koji je bio zaposlen na radiju NDR. Njegovi saradnici, po pravilu, nisu imali novinarske kvalifikacije. Studio nije imao odgovarajuću muzičku arhivu, kao ni druge arhivske tonske snimke. Bilo je neophodno stvarati sve to i istovremeno se baviti pripremom programa koji bi se ticali lužičkih problema. Prvih godina vreme emitovanja je iznosilo 70 minuta nedeljno i vršilo se preko predajnika na srednjim talasima sa Rajhenbaha u Gornjoj Lužici. Programi su sadržali tekuće informacije sa lužičkog govornog područja, kao i obaveštenja o kulturnim događajima u Lužici. Za današnje vreme, posebnu vrednost predstavljaju snimci lužičke narodne muzike, koji su realizovani u studiju u prvoj polovini 50-ih godina. U početku su programi vođeni iz herličkog studija na gornjolužičkom jeziku, a 1955. godine počeli su povremeni programi na donjolužičkom. Od 1. aprila 1956. god. vreme emitovanja se povećalo na 90 minuta nedeljno, a od toga je 20 minuta bilo na donjolužičkom jeziku.

31. decembra 1956. god. bio je raspušten Lužički studio pri državnom radiokomitetu, a umesto njega je otvorena lužička redakcija na radiju NDR sa predajnikom u Hošebugu. Vreme emitovanja programa na gornjolužičkom i donjolužičkom jeziku se postupno povećavalo, a od 1963. god. programi su išli ne samo na srednjim, nego i na ultrakratkim talasima. Od 1966. god. lužički radio je emitovao svoj program radnim danima od 9. 30-10 č. Na ultrakratkim talasima i nedeljom od 12-14 č. (od 1985. od 11 do 13: 30) na srednjim talasima. Bez obzira na neprestani uticaj zvanične ideologije i politike na sadržaj programa, lužičkom radiju pripadaju velike zasluge za očuvanje lužičkog jezika u periodu od 1953. do 1989. god., za učvršćivanje lužičke nacionalne svesti, za doprinos u razvoju umetnosti i kulture Lužice. U tom periodu bilo je stvoreno više od 100 tonskih snimaka, u prvom redu sa istorijskom tematikom, stvoreno je oko 4000 magnetofonskih zapisa lužičke muzike (većinom dela savremenih kompozitora), i pripremljeno je 20 radijskih koncerata lužičke muzike. Proširivanjem tehničke osnove stvorene su nove mogućnosti za lužičke radio-novinare. Tako je u Budišinu bio opremljen studio koji je od 4-og oktobra 1989. god. svakog radnog dana emitovao na ultrakratkim talasima višečasovni jutarnji program na gornjolužičkom jeziku.

Uvezi sa promenama koje su se dogodile 1989. god. u Nemačkoj, i lužički radio je pretrpeo organizacione promene. Od 1. januara 1992. godine radio-programe na gornjolužičkom jeziku je prenosio Srednjenemački radio, a na donjolužičkom Istočnonemački Radio-Brandenburg. Za realizaciju programa bili su zaduženi "Studio Baucen-Lužički radio" i donjolužička redakcija studija u Hošebugu. Od ponedeljka do petka (od 12. 00-13. 00) emituje se popodnevni program na donjolužičkom jeziku, a na gornjolužičkom jutarnji program (5. 00-8. 00 č., subotom od 6. 00-9. 00 č.). Nedeljom od 11. 00-12:30 budišinski studio prenosi program na gornjolužičkom, a od 12. 30-14. 00 č. Hošebuški studio prenosi na donjolužičkom jeziku. Ovi lužički programi se istovremeno emituju i u Gornjoj i u Donjoj Lužici.

Lužički jezik je prisutan i na televiziji. 3. -eg aprila 1992. god. Istočnonemački radio i TV studio Brandenburg u redakciji Jurija Koha ima na televiziji polučasovni program na donjolužičkom jeziku u kojem se govori o životu Lužičana i prikazuje dokumentarne filmove sa lužičkom tematikom. S obzirom na ograničenu upotrebu lužičkog jezika u Donjoj Lužici, takva odluka gradskog radija i televizije pruža mogućnost da se na dostojan način predstavi kulturna politika. Srednjenemački radio i TV studio, zadužen za Gornju Lužicu, od oktobra 1996. god. svake druge nedelje emituje večernji dečji program na lužičkom jeziku, a svake četvrte sedmice nedeljom emituje program studija Zemlje Saksonije, paralelno n nemačkom i gornjolužičkom jeziku. Na taj način, lužička radio-difuzija i televizija, iako prostorno i vremenski ograničeni, ipak doprinose razvoju i popularizaciji lužičke kulture.