Hinc Šuster - Ševc

Status lužičkosrpskog jezika i njegovo mesto u okviru drugih zapadnoslovenskih jezika

Pod pojmom "lužičkosrpski jezik" podrazumevamo jezik Gornjolužičkih i Donjolužičkih Srba (lužičkosrpske nacionalne manjine u Gornjoj i Donjoj Lužici). Lužičkosrpski jezik nije jedinstven. On se sastoji od dva vrlo bliska standardna ili književna jezika i njima odgovarajućih dijalekatskih kompleksa, a međusobno su povezani pojasom gornjolužičkih i donjolužičkih prelaznih dijalekata.

Gornjolužički i donjolužički Srbi predstavljaju ostatak slovenskog življa, koji je u srednjem veku naseljavao južni deo teritorije današnje Nemačke Demokratske Republike. Zbog negativnih političkih i ekonomskih uslova (ekspanzija nemačkog feudalizma, ugnjetavanje lužičkosrpskog stanovništva od strane vladajuće klase nekadašnje Nemačke) Lužički Srbi u prošlosti nisu mogli ni nacionalno ni jezički da se potpuno integrišu. Kao potčinjeno zavisno stanovništvo bili su oni u srednjem veku uključeni u nemački feudalni državni poredak. Tek s ukidanjem feudalizma i širenjem progresivnih građanskih ideja u 18. i 19. veku postepeno počinje da se jače razvija srpsko-slovenska nacionalna svest, naročito kod Gornjolužičkih Srba. Kao rezultat toga procesa polako dolazi do kulturnog zbližavanja između Gornjolužičkih i Donjolužičkih Srba. Međutim, u to vreme još ne postoje uslovi za stvaranje jedinstvene lužičkosrpske građanske klase i nacije, pa prema tome ni za stvaranje jedinstvenog standardnog lužičkosrpskog jezika. Tek posle poraza nemačkog fašizma 1945. godine i stvaranja Nemačke Demokratske Republike 1949. godine Lužički Srbi mogu da se kao socijalistička narodnost razvijaju slobodno i ravnopravno s nemačkim narodom.

Zbog svega ovoga lužički jezici ne mogu biti na istom nivou s drugim slovenskim jezicima kao što su, na primer, ruski, poljski, češki ili slovački jezik, koji danas svi imaju status nacionalnih jezika. Lužički književni jezici su znatno manje jezički konsolidovani, njihov opseg je relativno uzak, a pored toga su i manje funkcionalno-stilski izdiferencirani (postoje uglavnom samo govorni i književni stil).

Sličnu jezičku situaciju kao kod Lužičkih Srba zapažamo i kod nekih drugih manjih narodnosti, kao na primer kod Mordvina, Erzana, Mokšana ili Alara u Sovjetskom Savezu, koji, kao i Lužički Srbi, upotrebljavaju dva standardna ili književna jezika.

S obzirom na bolje mogućnosti nacionalnog razvitka u Gornjoj Lužici gornjolužički književni jezik je dostigao veći obim i jezički se više konsolidovao.

Između dva jezička kompleksa (gornjolužičkih i donjolužičkih dijalekata) prostire se pojas prelaznih dijalekata koji nisu jedinstveni. U pravcu od juga prema severu sve su ređe gornjolužičkosrpske dijalekatske osobine a sve češće donjolužičkosrpske i obratno, u pravcu od severa prema jugu redi su donjolužički dijalekatski elementi a češći gornjolužički. U istočnom delu tog prelaznog pojasa nalaze se slepjanski i mužakovski govori, koji kao istočni donjolužički dijalekt čine most prema susednom poljskom jeziku.

Glavne jezičke osobine po kojima se gornjolužički jezik razlikuje od donjolužičkog jezika jesu sledeće:

Fonologija

1. Promena praslovenskog g > h (gornjolužički hora, huba, hladać, sněh, donjolužički gora, guba, glědaś, sněg).

2. Upotreba samoglasnika 'a u sredini reči gde donjolužički ima ě (gornjoluž. mjaso, rjad, hladać, pjata, pjeć-pjaty, donjoluž. měso, rěd, glědaś, pěta, pěś-pěty).

3. Upotreba glasovne grupe or, dok donjolužički ima ar, 'ar, ili er (gornjoluž. morskać, storkać, torhać, hornc, korčma, ili donjoluž. marskaś, starkaś, tergaś, gjarnc, kjarcma), odnosno ol gde donjolužički ima al, al' ili lu (gornjolužički wolma, kolbasa, tolsty, donjolužički walma, kjalbas, tlusty).

4. Upotreba vokala o tamo gde donjolužički ima e (gornjoluž. won, knot // krot, moch, són, gen. sona, donjoluž. wen, kšet // Škret, mech, seń).

5. Pojava vokala o, ě tamo gde donjolužički ima o, 'a (< 'e) (gornjoluž. blóto, hród, wróćić so, brěza, pěc, donjoluž. bloto, grod, wrośiś se, brjaza, pjac).

6. Zadržavanje stare afrikate č i njena promena u c u donjolužičkom (gornjoluž. čas, člověk, čorny, čert, donjol. cas, cłowěk, carny, cart).

7. Čuvanje starog 'e u gornjolužičkosrpskom i njegova promena u 'a u donjolužičko-srpskom (gornjoluž. wjes, mječ, pjesć, pjec, donjoluž. wjas, mjac, njasć, pjac).

8. Promena samoglasnika 'a' između palatalnih suglasnika u 'e u gornjolužičkom i njegovo čuvanje u donjolužičkom (gornjoluž. dźeržeć, přećel, žehlić, ali donjol. źaržaś, prijasel, žagliś).

9. Promena starog ch u k^h na početku reči i morfema u gornjolužičkom i njegovo čuvanje u donjolužičkom (gornjoluž. k^hodźić, k^hory, k^hileć so, donjoluž. chojiś, chory, chylaś se).

10. Čuvanje afrikata ć i dź u gornjolužičkom i njihova promena u ś i ź u donjolužičkom (gornjoluž. ćeta, ćělo, ćicho, dźěd, dźělać, dźowka, donjoluž. śota, śělo, śicho, źěd, źělaś, źowka).

11. Čuvanje palatalnosti kod frikativnog š, ž i gubljenje njihove palatalnosti u donjolužičkom (gornjoluž. šija, šić, žiwjenje, žida, ali donjoluž. šyja, šyś, žywjenje, žyda).

12. Čuvanje starih suglasničkih grupa kr, pr, tr u gornjolužičkom i njihova promena u kš, pš, tš u donjolužičkom (gornjoluž. kradnyć, prawy, trawa, donjoluž. kšadnuś, pšawy, tšawa).

13. Palatalizovanje prvobitno tvrdog ch u ch' u gornjolužičkom i čuvanje starijeg stanja u donjolužičkom (gornjoluž. chileć so, duchi, donjoluž. chylaś se, dychy).

14. čuvanje w koje je postalo od w ispred c u gornjolužičkom i njegova promena u j u donjolužičkom (gornjoluž. wowca, šewc, donjoluž. wojca, šejc).

15. Udarni akcenat na prvom slogu i s tim u vezi promena vokala (redukcija) ili ispadanje nenaglašenih vokala u gornjolužičkom (isp. gornjoluž. holca, polca, pšenica, pinca, wulki, wjewjerečka, haluza // halza, malena, prosyć // prosec, torhnyć dijal. tornć, hasnyć dijal. hasnć, ali donjoluž. golica, polica, pšenica, piwnica, wjeliki, wjewericka, galuz, malina, pšosyś, tergnuś, gasnuś).

16. Postojanje posebnog samoglasnika ó iza labijalnih i velarnih suglasnika u donjolužičkom (u centralnim donjolužičkim dijalektima ý > y,); isp. donjoluž. wóda // wýda, kóza // kýza i gornjoluž. woda, koza.

17. Jaka tendencija ka delabijalizaciji ó i u u donjolužičkom; isp. donjoluž. dijal. wyz // wez < wóz, tyca < tuca, słynco < slunco i gornjoluž. wóz, kón, tučel itd.

Morfologija

18. Opozicija imenice muškog roda koje označavaju živa bića - imenice muškog roda koje ne označavaju živa bića u gornjolužičkom i njeno odsustvo u donjolužičkom (gornjoluž. nanojo // zwony, Serbja // Serby, stari mužojo // stare twarjenja, ali donjoluž. nany // zwony, Serby, stare muže // stare chromy).

19. Čuvanje posebnog oblika za vokativ kod imenica muškog roda u gornjolužičkom i zamena ovog oblika nominativom u donjolužičkom (gornjoluž. nano, přećelo, donjoluž. nan, pśijaśel).

20. Nastavak -om u instrumentalu jednine kod imenica srednjeg roda na -'e ili -'o u gornjolužičkom, dok donjolužički ima -im (gornjoluž. ze spěwanjom, ze zelom, ali donjoluž. ze spěwanim, ze zelim).

21. Nastavak -ej u dativu jednine kod imenica muškog roda u gornjolužičkom, a nastavak -oju u donjolužičkom (isp. gornjoluž. wučerjej, donjoluž. wucabnikoju).

22. Gubljenje stare i'-deklinacije u gornjolužičkom i njeno čuvanje u donjolužičkom (gornjoluž. kósć, -osće, kaznja, -nje, kup, -je, ali donjoluž. kosć, -osći, kazń, -ni, kup, -i).

23. U gornjolužičkom kod imenica muškog roda oblici duala na -aj, -omaj, a u donjolužičkom na -a, -oma (gornjoluž. domaj, domomaj, ćahaj, ćahomaj, a donjoluž. doma, domoma, śěga, śěgoma).

24. Gornjolužički ima četiri vremena za prošlost (perfekt, aorist // imperfekat, pluskvamperfekat), dok donjolužički narodni govor ima samo jedno vreme za prošlost. Međutim, u donjolužičkom književnom jeziku imamo isto stanje kao u gornjolužičkom (perfekat, aorist // imperfekat, pluskvamperfekat), uglavnom pod uticajem gornjolužičkosrpskog i starog donjolužičkog crkvenog jezika".

25. Postojanje posebnog glagolskog oblika na -t (supin) posle glagola kretanja u donjolužičkom i njegovo nepostojanje u gornjolužičkom (donjoluž. pojźomy zělat, hyś spat, pśiś glědat, ali gornjoluž. póndźemy dźělać, hić spać, přinć hladać).

26. Proširivanje prezentske osnove glagola koja se svršava na -i i -a i prezentske osnove glagola weześ formansom -jo- u donjolužičkom (stupi-jo-m, stupi-jo-š, zmaka-jo-m, zmaka-jo-š, weze-jo-m, weze-jo-š, ali gornjoluž. stupju, stupiš, zetkam, zetkaš, dijal. wzam, wzaš).

27. U gornjolužičkom konjunktiv se gradi pomoću posebnih oblika pomoćnog glagola być, (bych, by, by, bychmy, byšće, bychu, bychmoj, byštaj // ej) i radnog prideva glagola koji se uzima (bych čital, by čital itd.), a u donjolužičkom samo pomoću nepromenljivog oblika by i odgovarajućeg radnog prideva (by cytal).

28. Čuvanje starog odnosa oblika genitiv jednine = akuzativ jednine u dualu kod imenica muškog roda koje označavaju živa bića i prelaženje toga oblika u plural u vezi s brojevima tri i četiri u donjolužičkom; isp. donjoluž. wiźim dweju, tśich, styrich wolow i gornjoluž. widźu dwaj, tři, štyri woly (do 19. v. i ovde je bilo widźu dweju wolow).

Leksika

Današnji gornjolužički i donjolužički jezik u Gornjoj i Donjoj Lužici samo su ostatak nekad mnogo veće oblasti starih lužičkosrpskih dijalekata, koja se prostirala daleko na zapad, sve do reke Zale i dalje. Nekadašnje granice starog lužičkosrpskog dijalekatskog kompleksa verodostojno je opisao lužički lingvist A. Muka u članku Die Grenzen des sorbischen Sprachgebietes in alter Zeit (Granice lužičkosrpske jezičke oblasti u davnini) (Archiv fur slawische Philologie XXVI 1904, 543-549).Stari lužičkosrpski dijalekti graničili su se na severu s polapskim i pomeranskim dijalektima leškog kompleksa, na istoku s poljskim i na jugu s češkim dijalektima.

Stara lužičkosrpska jezička teritorija nije bila jedinstvena; ona se, kao i današnji lužičkosrpski jezici na teritoriji Lužice, delila na dve posebne oblasti, na severnu i južnu. Otuda starolužičkosrpske dijalekatske razlike većinom odgovaraju starim jezičkim razlikama između gornjolužičkosrpskog i donjolužičkosrpskog jezika.

Nekadašnje dijalekatske granice stare lužičkosrpske jezičke teritorije teško se mogu rekonstruisati, pri čemu se uglavnom možemo osloniti samo na imena mesta. Kao kriterijum ovde nam služe refleksi praslovenskog nazala *ę, na jugu 'a : 'c (Wasenitz kod Wurzena -= *vęzenica, Drježdźany = *dręzgiani, gornjoluž. wjaz = *vęzь pored zyba = *zęba), na severu samo 'ě (Wesenitz u Zalskom okrugu, 1406 Dresgk kod Liebenwerda). U živom gornjolužičkosrpskom i donjolužičkosrpskom jeziku konstatujemo i sledeće razlike: 1. različit razvitak praslovenskog poluglasnika -ъ (gornjoluž. o, e : donjoluž. e); 2. različit razvitak praslovenskih likvida r i l (gornjoluž. or, ol : donjoluž. ar, er, ał, oł, łu); 3. različit razvitak starog kvantiteta vokala pod staroakutskom i delimično pod novoakutskom intonacijom (gornjoluž. blóto, kruwa < krówa, brěza, ali donjoluž. bloto, brjaza<brjeza); 4. čuvanje praslovenskog zvučnog velara *g u donjolužičkom i njegova promena u γ > h u gornjolužičkom (donjoluž. gora, gornjoluž. hora).

Sve ove lužičkosrpske dijalekatske razlike bez sumnje su vrlo stare i verovatno dopiru do epohe praslovenske jezičke zajednice, odnosno do epohe koja je neposredno za njom usledila. Svakako su vrlo stare i neke gornjolužičke i donjolužičke leksike razlike, kao na primer, gornjoluž. wowka - baka, staramajka, donjoluž. stara mama i dijal. baba, gornjoluž. košla - košulja, donjoluž. zglo, gornjoluž. chěža - kuća, donjoluž. wjaža; gornjoluž. twarjenje - zgrada, donjolužički chrom, gornjoluž. zbožo - sreća, donjoluž. zbóžo - rogata stoka, marva; gornjoluž. pluh - plug, donjoluž. choluj, gornjoluž. wopica - majmun, donjoluž. nalpa, donjoluž. mroka - međa, stara pozajmica iz nemačkog (u gornjolužičkom ove reči nema) itd.

Kao što nam navedeni primeri pokazuju, nemoguće je rekonstruisati neki jedinstven pralužičkosrpski jezik. Jedino se može govoriti o grupi starolužičkosrpskih dijalekata koji su se delili na dva posebna područja - severno i južno. Severno područje bilo je bliže leškim dijalektima, a južno češko-slovačkim, Od leških dijalekata starolužičkosrpski dijalekti razlikovali su se uglavnom po tome što nisu imali nazalne samoglasnike (gornjoluž. i donjoluž. ruka, gornjoluž. mjaso, donjoluž. meso, ali polapski raka, maso, < *męsьje, poljski ręka, męso), zatim što je praslovensko *ě imalo zatvorenu artikulaciju (gornjoluž. i donjoluž. lěto, ali poljski lato, w lecie) i što je praslovensko *ŕ uglavnom sačuvalo svoju staru vibracijsku artikulaciju (gornjoluž. rjad, donjoluž. rěc, poljski rząd). Razlika između starolužičkosrpskih i čeških dijalekata na jugu ogledala se u različitom razvitku praslovenskih grupa tort i tolt (gornjoluž. hród,blóto, donjoluž. grod, bloto, češki hrad, bláto), u cepanju starih sonantnih likvida r, ř, l, l' na vokal + konsonant u starim lužičkosrpskim dijalektima i njihovom delimičnom čuvanju u staročeškim dijalektima (gornjoluž. hordy, wjelk, donjoluž. gjardy, wjelk, češki hrdý, vlk).

Polazeći od tipologije starih lužičkosrpskih imena mesta, nemački toponimičari su u novije vreme izneli novu koncepciju o dijalekatskoj podeli stare lužičkosrpske jezičke teritorije, koja se bitno razlikuje od dosadašnje.^[1] Prema ovoj koncepciji stara lužičkosrpska jezička teritorija bila je podeljena na posebnu zapadnu jezičku oblast između Labe i Zale i na dijalekatski kompleks istočno od Labe (pravi lužičkosrpski dijalekti). Ova hipoteza zasniva se, uglavnom, na činjenici da se na zapadu, navodno češće nego na istoku, sreće tip takozvanih dvočlanih imena stanovnika kao Kosobudy, Konětopy, Klodoruby, Njeswačily, zatim imena s elementom -byl, -gost i -mysl u drugom članu i imena na -iane i -ici (Nižane, Zagorici). Za istočni tip (Gornja i Donja Lužica) karakteristični su, navodno, drugi tipovi imena mesta (Zalěs, Podgora i deminutivna imena sa sufiksom -k). Dalje se tvrdi da se na zapadu sreće niz leksema koji se u Gornjoj i Donjoj Lužici ne mogu potvrditi (na primer *mogila - grob, *čřtežь - krčevina, *děnko- košnica, *krčь - panj i dr.). Iz činjenice da se pomenuta dvočlana imena stanovnika često sreću i na jezičkoj teritoriji Čehoslovačke, izvode se dalekosežni zaključci. Prema ovoj teoriji, starosrpska plemena zapadno od Labe moraju biti drugog porekla nego srpska plemena u Lužici. Prvi bi trebalo da potiču s juga (češko-slovačka kotlina, Balkan), a drugi s istoka (Poljska). Ovo mišljenje u poslednje vreme zastupaju i neki nemački arheolozi (Schlesinger, Coblenz, Herrmann), koji pokušavaju da dokažu slične analogije na preistorijskim oblicima (keramika, oblik utvrđenja).

Po našem mišljenju ova hipoteza nije prihvatljiva, jer se u celini ne slaže sa saznanjima slovenske uporedne lingvistike. Ne sumnjamo u to da strukturalno-tipološki kriterijum i u okviru toponomastičkih istraživanja igra važnu ulogu, ali se ipak ne može uzimati kao apsolutan. Rezultati slovenske uporedne lingvistike rečito svedoče o tome da su starolužičkosrpski dijalekti zapadno od Labe bili u najužem jezičkom srodstvu s jezičkim tipom slovenskih dijalekata u Gornjoj i Donjoj Lužici i da su s njima činili nerazdvojnu celinu: *tort, *tolt > trot, tlot (1181 Chrobrin, okrug Altenburg, 1150 Grodizan, danas Groitzschen, okrug Weissenfels, 1190 Blotitz, okrug Oschatz), *ę = a, ě, *tlt = tolt (1244 Colme, okrug Oschatz, 1349 Stolpen, okrug Pirna), *trt > tort (1220 de Bortwitz, okrug Grimma, 1350 Korkenas, okrug Pirna, < Korkonosy), *ъ = o, e (Mechwitz, Mochnitz). Pored toga, dvočlana imena mesta i imena mesta na -iane i -ici sreću se i na istoku od Labe (isp. gornjoluž. Žornosyki, okrug Budišin, Radebeul kod Drezdena < *Radobyl, Rakojdy, okrug Budišin <*Rakojědy, Lubhosć, okrug Wojerecy, Lutoboŕ, okrug Gródk, Bedemeusel < *Budymysl (?), Třelany kod Budišina, Delany, okrug Budišin, Bloćany, okrug Lubij i dr.). Ni argument da su odgovarajući tipovi imena mesta karakteristični samo za češki i zapadni lužičkosrpski teren ne odgovara činjenicama, jer se ista takva imena sreću i na teritoriji bivših polapskih i pomeranskih Slovena (Klodrem, okrug Hagenow < *Kladoroby, Kossebode, okrug Parchim < *Kosobody, Konotoppe, okrug Dramburg < *Konětopy itd.).^[2] Korišćenje leksike izaziva kao argument sumnju već i zbog toga što je apsolutno mogućno da su se odgovarajući leksemi na jednoj teritoriji pre izgubili nego na drugoj ili da se od njih nisu gradila imena mesta. Sve ovo jasno pokazuje da se pomoću toponomastike ne može iskriviti dosadašnja slika o srodnosti starih lužičkosrpskih dijalekata. Stara lužičkosrpska jezička teritorija zapadno od Labe činila je zajedno sa starim lužičkosrpskim dijalektima istočno od Labe jedinstven zapadnoslovenski dijalekatski kompleks, koji se ne može deliti. Stara lužičkosrpska jezička teritorija bila je u posebno uskoj genetskoj vezi s poljskom dijalekatskom celinom; isp. razvitak grupa *tort, *tolt, *tert, *telt, razvitak sonantnih likvida r, ř, l, l, depalatalizujući uticaj tvrdih zubnih suglasnika na prethodno ř l' i 'e i promenu *d', *t' > dź, ć. Pored toga konstatujemo užu srodnost gornjolužičkosrpskog jezika i istočnih donjolužičkosrpskih dijalekata sa šlesko-malopoljskim jezičkim kompleksom (1. pojava samoglasnika o iza palatalnih suglasnika u fleksivnom nastavku za dativ /owi/: wujoji, k fararjoji, ke kowaloji, Budarjoc, gen. pl. od vlastitog imena Budarjoce (Slepo), k dnjoju, ke klodarjoji (Jakubica 1548), gornjoluž. mužej < mužewi < mužowi kao stejeć < *stojać, Budarjec < *Budaŕowic < Budaŕowic, 2. promena chw > f (Slepo: fila = chwila, sufałosć == suchwalosć, gornjoluž. fězda = hwězda, hwizdać = fizdać), 3. podudarnost gornjolužičkih leksema wot-mołwić i jehła s južnopoljskim molwić i jegla). Donjolužički je ovde bliži velikopoljskim dijalektima (isp. donjoluž. fararjeju, kowaleju, k slyšanjeju, k spóznaśeju, k spoznaseju, ali k synoju; Šaparjejc, Šlodarjejc : Nowakojc, Gjardojc kao velikopoljski męževi : synowi itd.).^[3]

S češkom jezičkom teritorijom lužičkosrpske jezike povezuje samo denazalizacija *o > u, *ę > 'a, ě, a gornjolužički povezuje još i postojanje posebnih refleksa glasova pod staroakutskom intonacijom (gornjoluž. brězan, čes. bříza, gornjoluž. bloto, čes. bláto) i promena g > h (donjolužički se ovde slaže s leškim dijalektima). Srazmerno su retke jezičke osobine koje se odnose samo na lužičkosrpske dijalekte. Ovde se, zapravo, može navesti samo zatvorena artikulacija praslovenskog ě (lěto, běda) i palatalni izgovor *ŕ (rjad, rěd; durje, źurja).

Najvećim delom stari lužičkosrpski dijalekti izgubili su još u srednjem veku svoj slovenski karakter i germanizirali se (u 13. veku u okolini Lajpciga, a u 15. veku u okolini Majsena bila je zabranjena upotreba lužičkosrpskog jezika na sudu). Jedina starolužička plemena koja su odolevala negativnim uslovima razvitka bila su plemena Milčana i Lužičana u Gornjoj i Donjoj Lužici. Međutim, pošto ni kasnije nisu postojali političko-ekonomski uslovi za slobodan i samostalan razvitak lužičkosrpskog življa, ova dva plemena ni kasnije nisu mogla da se ujedine u višu socijalno-ekonomsku formaciju. Potomci Lužičana i Milčana bili su obuhvaćeni nemačkim državno-teritorijalnim jedinicama koje su se formirale. Nekadašnji Lužičani bili su uglavnom obuhvaćeni Lužičkom markgrofovijom (Markgrafentum Niederlausitz) a docnije Brandenburškom, dok su nekadašnji Milčani bili uglavnom obuhvaćeni Majsenskom markgrofovijom (Markgrafentum Meissen), a kasnije Saksonskom markgrofovijom.

Između naselja starih Lužičana i Milčana nije ni u davnini postojala neposredna teritorijalna veza. Između ovih dveju oblasti prostirao se širok šumski pojas (takozvana "Serbska hola"). Bliži kontakt između stanovništva bio je moguć samo pokraj većih reka, na primer, pokraj Njise i Crnog Elstera. O tim starim kontaktima ili mešanju stanovništva svedoči, na primer, pojava vokala 'a za *ę u inače jedinstvenom mužakovskom dijalektu (isp. mužakovsko dijalekatsko gladać, knjaža, dźaćelc. Intenzivnije naseljavanje ovog šumskog pojasa vršilo se tek tokom 13, 14. i 15. veka, a naselilo ga je donjolužičko i gornjolužičko stanovništvo. Kao rezultat tog novog migracionog procesa nastao je pomenuti dijalekatski pojas mešovitih gornjo- i donjolužičkosrpskih dijalekata u starim naseljima u Gornjoj i Donjoj Lužici.

U ovoj dalekosežnoj političko-ekonomskoj pocepanosti i teritorijalnoj odvojenosti lužičkosrpskog stanovništva u srednjem veku moramo takođe tražiti uzroke tome što u lužičkosrpskom jeziku nije došlo ni do kakvih većih integracionih jezičkih procesa. Obratno, svaki od pomenutih dijalekatskih centara razvio je mnoštvo zasebnih dijalekatskih osobina; isp. gornjoluž. 1. 'a' > 'e' pjaty, ali pjeć), 2. ch > k^h (k^hwila, k^hwatać), 3. labijal + y > labijal + ó, o (my smy dobyli = mó smó doboli), 4. pojava udarnog akcenta na početku reči i u vezi s tim promena neakcentovanih samoglasnika (u > o, y, ø, isp. hałuza > załoza, hałza, padnuć > padnuć, dijal. padnć; i > e, ø, isp. malina > malena, holica > holca; ó, ě > o, e, isp. dijal. móžu, ali njemožu, njemžu; wěm, ali dijal. njewjem, 5. razvitak posebne kategorije racionalno : iracionalno (dobri mužojo, ali dobre konje, rjane dźećele) itd.; donjoluž. 1. 'e + K > 'a + K (njesć > njasć), 2. B, K + o > B, K + o(wóda, kóń), 3. tendencija ka delabijalizaciji samoglasnika ó i u (wóda > wyda, slyńco < sluńco), 4. ć, dź > ś, ź (śota, źen), 5. č > c (cas, cytaś), 6. tr > tš (sotša, wotšy), 7. gubljenje posebnog oblika za vokativ (mój nan!), 8. uprošćavanje preteritnih vremena (samo som glědal) itd. Sve ove navedene pojave odrazile su se u lužičkosrpskim standardnim ili književnim jezicima koji su se kasnije razvili (17. i 18. vek).

Gornjolužičkosrpske i donjolužičkosrpske zajedničke jezičke osobine odnose se uglavnom samo na zajedničko čuvanje nekih perifernih arhaizama, kao na primer čuvanja kategorije duala, posebnih sintaksičkih oblika preterita i pluskvamperfekta (danas samo u književnim jezicima) kod zamenica i prideva u ženskom rodu (teje, stareje). Prave zajedničke gornjo- i donjolužičkosrpske jezičke inovacije su retke; mogu se navesti samo neke pojave: 1. uprošćavanje suglasničkih grupa str i stŕ (gornjoluž. sotra, třěcha, donjoluž. sotša, stśěcha), 2. obrazovanje naročitog oblika duala (nanomaj, nanoma kao žonomaj, žonama, mój, 1. lice, wój 2. lice itd. 3. obrazovanje posebnog sintetskog oblika futura od modalnog glagola měć (změju), 4. u leksici: gornjoluž. prěni, donjoluž. prědny // pjerwy, gornjoluž., donjoluž. nan - otac, wutroba - srce, blido - sto itd. Obično su u oba jezika paralelne i jezičke pojave koje nastaju pod uticajem nemačkog jezika: analitički futur s perfektnim glagolom (budu spisać), građenje pasiva punoću wordovać, wordovaś (worduju bity), pasivni oblici na -n i -t od neprelaznih glagola (padnjeny, wuschnyty), upotreba člana tón, ta, to (tón muž, ta žona, to dźěćo) itd.

Dalju etapu u istorijskom razvitku lužičkosrpskog jezika predstavlja formiranje samostalnih književnih jezika, o čemu će biti reči na drugom mestu.

Poseban problem predstavlja dalje opisivanje današnjih gornjolužičkih i donjolužičkih dijalekata.

Napomene

1. Isp. Eichler, E., Die Gliederung des altsorbischen Sprachgebietes im Lichte der Namenforschung, Prinoški k serbskemu rěčespytej, Ludowe nakladnistwo Domowina, Budyšin - Bautzen 1968, 23-27.

2. Trautmann, E., Die Elb- und osteeslavischen Ortsnamen, Akademie-Verlag Berlin, Teil I 1948, Teil II 1949.

3. Isp. H. Schuster-Šewc, O charaktyrze dawnych luźycko-polskich gwar przejściowych na terenie Dolnego Śląska, Wroclawskie Towarzystwo Naukowe, Rozprawy Komisiji Językovej VII, str. 21 i O dwóch luźycko-malopolskich-śląskich izoglosoch, Slav. occ. ... 1972.