Jan Brankačk

Lužički Srbi u srednjem veku - osnovne linije za njihovu istoriju od VI do XII veka

Počeci lužičkosrpske istorije i staništa plemena

Najstarije slovensko-srpsko^[1] naseljavanje današnje dvojezične Lužice kao i bivših lužičkosrpskih oblasti na srednjoj Labi spada, prema današnjem stanju istraživanja, negde u VI vek naše ere.^[2] Ono je tesno vezano za preistorijske seobe naroda, naročito za doseljavanje slovenskih plemena u oblasti na zapadu od Odre. Ovo doseljavanje se vršilo verovatno posle pada Tirinške imperije god. 531. a pre nastanka Samove države na početku VII veka, a dolazilo je u prvom redu iz današnje Narodne Republike Poljske.^[3] U to vreme stvaralo se i razvijalo između Sale i Bobre/Nise etničko ujedinjenje srpskih plemena koja su se u toku daljeg kulturnog i političkog razvoja brzo diferencirala i oko 850. g. sastojala od više plemena. Od njih Lužičani, Milčani, Glomači, Njižići (pored gradova Torgau/Desau), Suselci (oko Deliča) i Ljutići (u oblasti današnjeg Lajpciga) čine dve trećine cele plemenske grupe. Zatim, većina malih plemena naselila se blizu današnjih nemačkih gradova Hale, Altenburg i Drezden. Prvobitno su autori franačkih izvora govorili uopšteno o Srbima (Surbi, Sorabi) i smeštali ih u oblasti većinom pored Labe, kasnije se u izvorima javlja čitav niz plemena sa svojim imenima, i to na zapadu kao i na istoku od Labe (839. Koledići, 850. Milčani). Pleme Glomača koje su Franci nazivali Talaminzi naseljavalo je obe obale Labe. U IX i X veku ova plemena nisu činila političku celinu. Neka, naročito ona pored Sale, potpadala su od VIII veka povremeno Franačkom a kasnije istočnofranačkom carstvu koje ih je ujedinilo u naročiti politički pojas tzv. Limes Sorabicus (849-880).

Privredne i društvene prilike u toku prelaza
u feudalizam, (VI-H vek)

U društvenoj produkciji, koja je kod imenovanih plemena bila osnova kolektivnog života, ratarstvo i stočarstvo zauzimalo je glavno mesto. Iz njihovih prinosa velika većina stanovnika crpla je već u najstarije vreme potrebna sredstva za život. Napredak ovih privrednih grana izvršio je veliki uticaj na socijalno-ekonomski razvoj plemena, naročito na stvaranje društvenog viška, i na razvoj zanatstva kao i na političku moć ili slabost plemenske aristokratije i kulturne tradicije seoskog stanovništva.

Među arheološkim nalazima iz najstarijeg vremena nalaze se gvozdena rala, srpovi, pšenica, kosti domaćih životinja svih vrsta.^[4] Tako su stanovnici nekadašnje naseobine i utvrđenja Tornov, srez Kalava, već u VI-VII veku gajili pšenicu, raž, ovas i lan.^[5] Oni su poznavali sve vrste srednjovekovne domaće stoke. Ratari su obdelavali zemlju drvenim plutom koji je većinom već imao gvozdeno ralo. Poznate su bile jesenje i proletnje setve. Od XI veka vladao je dvopoljni poljoprivredni sistem. Ratari su sejali pšenicu, ječam, raž i proso. Setve su donosile dve ili tri žetve. Stočarstvo je činilo drugi značajan stub proizvodnje. Ono je od najstarijih vremena snabdevalo mesom u dovoljnoj meri većinu stanovništva sela i utvrđenja. Među vrstama domaće stoke na prvom mestu gajile su se krave i svinje, zatim ovce, koze i konji. Među dažbinama srpskih plemena u H veku često se javljaju poreze i desetak od stoke. Tadašnja stoka, u poređenju sa današnjom, bila je manja i lakša, upor. zaklana svinja težila je najviše centu i po.

Stočarstvo je stanovništvu garantovalo ishranu mesom, snabdevanje mlekom, kao i obradu polja. U zapregu su se uprezali naročito volovi. Jednom reči, proizvodnja žita i stočarstvo bili su u ovim vekovima važan faktor diferencijacije stanovništva i klasnog raslojavanja društva. Verovatno su već u IH-H veku ratarske porodice obrađivale zemlju individualno, dok je posedovanje zemlje još kolektivno. Plemenski knezovi, starešine utvrđenja i sela, tzv. župani, kao i pojedini bogati ratari, imali su već tada, verovatno, zemlju u ličnoj svojini. Dvorište, kuća i stoka, proizvodna oruđa, robovi i novac već pre H veka bili su prešli u individualni posed pojedinih porodica.

Drugostepen, ali ipak važan značaj pridajemo ostalim oblicima društvene proizvodnje, kao lovu, ribolovu i pčelarstvu. Medved, vuk i tur živeli su u tada još dosta prostranim šumama. U starosrpskom naselju kod Desau-Mosikau arheolozi su pronašli među kostima zveri i lobanju vuka. Kao lovačka oruđa upotrebljavale su se zamke, mreže, strele i koplja. Od kostiju divljači i rogova izrađivala su se najraznovrsnija oruđa i predmeti (motike, igle, češljevi). Neke zveri su lovili zbog kože. Već u XIII veku stanovnici Donje Lužice morali su prodavati medveđu kožu. Ribarstvo je bilo važan kulturni faktor naročito na jezerima oko donje Špreve i uz Labu. I med, vosak i medovina kroz ceo srednji vek bili su nezamenljivi i veoma traženi proizvodi. Značajnu ulogu igralo je šumarstvo. Šuma je davala gljive i jagode, a drvo je bilo potrebno svakom domaćinstvu za ogrev i za pravljenje kuće.

Zanat, industrija i trgovina nastali su i razvili se u vezi s ratarskom proizvodnjom, na opšte društvenim procesima i tradicionalnim, skoro vekovima starim osnovama. U IH-H veku srpska plemena poznavala su desetak raznih zanata, između ostalih kovački, grnčarski, kolarski, tesarski zanat, obradu dragih metala, kao i niz domaćih radova zanatskog .karaktera. Bilo je poznato vađenje soli i izrada mlinskog kamena. Znatan broj oruđa i predmeta koje su pronašli arheolozi svedoči o manjoj ili većoj raširenosti ovih zanata kod srpskih plemena. Od gvožđa su uglavnom izrađivali oružje i radna oruđa, kao rala, srpove, noževe, ali i potkovice i ostruge. Oblici kuća, utvrđenja i mostova, kao i izrada predmeta svakodnevne upotrebe, zahtevali su bar od H veka specijalizovanje i viši nivo obrade metala i drveta. U IX i H veku bilo je podignuto oko 200 utvrđenja. Za njih je bila potrebna velika količina drvenog građevinskog materijala. Iskopavanjem donjolužičkog Tornova bilo je utvrđeno^[6] da je staro srpsko stanovništvo već oko 800. godine upotrebljavalo najvažnija sredstva za proizvodnju grnčarije: grnčarski točak i grnčarske peći. Nakit i predmeti od srebra i bronze, kao prstenje i grivne,^[7] svedoče da su zanatlije nekih plemena dosta vešto obrađivali plemenite metale. Srebro i zlato javljaju se kod srpskih plemena godine 970. i 1013. kao sredstvo plaćanja poreze. Nemački feudalci su 1004. godine pretili potčinjenom stanovništvu na teritoriji sedamnaest utvrđenja uz Labu da će desetak platiti u zlatu, ako odbijaju da ga redovno plate.

Od IX veka intenzivno su se razvijali trgovinski odnosi između pojedinih plemena i njihovih suseda. U Didendorfskom kapitularu franački vladar je od 805. godine za trgovanje između Franaka -i L. Srba osnovao utvrđene gradove Hale i Erfurt. Trgovalo se robljem, konjima, žitom, stokom i nakitom. Kao ekvivalent prvenstveno su koristili platno i kovan novac.

Uporedo s daljim razvojem ratarstva i stočarstva, zanatstva i trgovine nastajali su u VIII-IX veku uz centre ekonomske i političke moći kneževa i župana prva podgrađa sa zanatlijskim naseobinama. Takvi ranogradski centri bili su uz gradove Cernig (Zornig), Holm, Tauha (Taucha) kod Lajpciga, Altenburg, Ljubuša (Liubusua) kod Lukova i uz utvrđenje Budišin. U nekadašnjem utvrđenju Tornov otkrivene su zanatlijske radionice grnčarije i obrade gvožđa. Fortifikacije utvrđenja Holm kod Landsberga, pomenutog 961. godine, obuhvatale su veliku površinu od oko pet hektara. Ekspanzija nemačkog feudalnog plemstva na istok prekinula je u H veku ovaj originalni ranogradski razvoj.

Selo je bilo najmanja jedinica naselja. Grupa sela činila je teritoriju utvrđenog grada (civitas), koja se verovatno kod Glamočana nazvala župa. Više teritorija utvrđenog grada činilo je pleme ili plemenski savez. Tako su Milčani 850. godine imali trideset teritorija utvrđenih gradova, srpska plemena zapadno od Mulde pedeset, a Glomači oko Majsena četrnaest.

U svemu može se konstatovati da su srpska plemena od VI do H veka dostigla u seoskoj privredi i zanatstvu visok nivo. To važi naročito za neka plemena, kao Lužičane, Glomače i Milčane, koja su imala naprednu materijalnu kulturu.

U prvim vekovima posle doseljenja srpska plemena su živela na prelazu iz poslednjeg stupnja prvobitnog društva u feudalizam. U društvenom životu plemena dominirala je narodna skupština, savet plemenske aristokratije i vojne vođe. Od IX veka naovamo obrazovale su se kod većine plemena četiri veće socijalne grupe:

- gornji sloj sa kneževima na čelu;

- grupa slobodnih koji su većinom bili ratari i stočari;

- sloj manje slobodnih ratara i stočara, neslobodnih i robova;

- po broju još slabija grupa zanatlija i trgovaca. Od njih nastaju počeci klasne strukture feudalnog društva. Ovaj razvoj vezan je za porast stanovništva, za pojačanu novu kolonizaciju, nastanak neagrarnih naselja, seoskih utvrđenja i plemićkih utvrđenih sedišta.

Najznačajniju ulogu, političku i društvenu, u plemenu igrali su predstavnici gornjeg sloja. Tako su plemenski kneževi ili kraljevi u VIII-IX veku već imali dosta veliku vlast i široke kompetencije. Knez je predvodio vojsku, sklapao ugovore i mir, organizovao ustanke i na franačkim skupštinama zastupao političke stvari plemena. Najvažniji srpski kneževi pomenuti u izvorima bili su Dervan (631), Miliduh (806) i Čemislav (839). Pored kneževa najraznovrsnije funkcije vršili su njima podređeni vojni zapovednici utvrđenja i seoske starešine. Taj deo gornjeg društvenog sloja većinom nije živeo od rada svojih ruku i nije učestvovao u proizvodnji. Njegova vlast oslanjala se u velikoj meri na družine, gradove, zemlju i danak jednog dela stanovništva. U već navedenom Tornovu vladao je takav starešina utvrđenja oko 800. godine nad delom zavisnih ratara, neslobodnih zanatlija i dvorske čeljadi. Gornji sloj je u celokupnom svome društvenom delovanju i političkim odlukama zavisio, bar kod nekih plemena, od saglasnosti većine slobodnih u plemenu.

Između gornje vrste i slobodnih ratara i stočara bila je grupa konjanika koji se navode u izvorima oko 990-1000.

Veliku većinu u plemenu činili su ratari koji su većinom bili slobodni. Oni su, negde između VI i H-HII veka, osnovali upornim radom oko hiljadu naselja, obrađivali su i kultivisali zemlju koja im je pripadala i sa svojom radnom snagom činili glavnu pokretačku produktivnu snagu zemlje. Ratari su bili i glavni tvorci značajnog broja utvrđenih gradova i jezgro plemenske vojske. U prvim vekovima po doseljenju većina pripadnika plemena živela je u velikim zajednicama koje su uvek bile u porodičnim vezama. Raspad takvog naselja svakako se potvrđuje u bivšem donjo-lužičko srpskom Tornovu. Danas je teško rekonstruisati socijalne razlike među tim ratarskim stanovništvom. Saksonski hroničar Vidukind iz Korveja priča da su Glomači morali posle ratnih pustošenja 906. godine da rade za žito kod susednih plemena, što znači da služe. Verovatno su u H veku bogatiji ratari i stočari, konjanici i seoske starešine imali više žita i domaće stoke tako da su mogli od toga davati na zajam za iduću žetvu. Na taj način siromašniji ratari postali su zavisni. Ratovi i slabe žetve išli su na ruku takvom razvoju. Tako su i u srpskim plemenima nastale prve komendacije kao rani oblici feudalne zavisnosti. Ovo raslojavanje nastalo je naročito u gornjem sloju kod Lužičana, Glomačana i uz utvrđenja duž Sale. U kompleksu utvrđenja u Tornovu pronađena je pšenica koja je, po mišljenju arheologa, bila predata kao danak gradu i koja isto tako ukazuje na razvoj ovih ranoklasnih odnosa. U stvari je teško dokazati da ta nađena pšenica ima karakter danka. Pisani izvori i istorijski razvoj u IH-H veku, naročito socijalni sastav plemenske vojske kao i tok ratova koji su vođeni za slobodu tih plemena, više ukazuju na nerazvijene feudalne odnose i jak uticaj vojno-demokratskih institucija u ovim oblastima.

Malje slobodni ili poluslobodni ratari činili su prelaz ka neslobodnim i robovima koji su postojali kod Polapskih Slovena a isto i kod Lužičkih Srba verovatno od IX veka nadalje. Vojna demokratija uz stalna ratovanja razdelila je društvo na bogate i siromašne, kneževe, plemiće, slobodne, neslobodne i robove. U ratovima ratni zarobljenici bili su prodani pa naterani na težak rad. Verovatno su ovi zarobljenici radili i kao sluge na ekonomiji plemenske aristokratije. Godine 939. i 971. plemena uz srednju Labu i Šprevu plaćala su desetak u ljudima i robovima (decem hominibus, mancipia). Osim robova i ratara koji su plaćali porez, u plemenu su živele i druge grupe malje slobodnih, na primer zaduženi ratari. Ribari, pčelari, lovci, zanatlije, trgovci i specijalni stočari dopunjuju sliku socijalne strukture navedenih plemena toga vremena.

Kult i umetnost poznorodovskog doba

Umetnost, magija i paganska religija imale su kod srpskih plemena staru tradiciju a u društvenom životu socijalnih klasa značajno mesto. One su bile čvrsto povezane sa društvenom proizvodnjom, mnoštvom i šarolikošću materijalne kulture koja se javlja naročito na predmetima svakodnevne upotrebe.

U svetim šumama, kraj jezera i izvora slavljeni su bogovi pojedinih plemena. Tako su se pripadnici plemena Glomača okupljali kraj jezera Glomuzi da bi prinosili žrtve i gatali budućnost prema promeni boje vode. Hroničar Titmar iz Merzeburga o tome piše: "Kad domoroci očekuju mir a zemlja plodove ne otkaže, ono (jezero), pokriveno pšenicom, ovsom i žirom, razveseli srca stanovnika koji u blizini žive, i često se kraj njega okupljaju. Kad udare: divlji ratni vihori, ono krvlju i pepelom najavljuje vest o budućem ishodu. Njega poštuju i boje ga se svi stanovnici više nego crkve..."^[8] Sličnu funkciju kao mesto rano istorijskog kulta imalo je tzv. Svietensee (Sveto jezero) kod Trebača, srez Beskov. Šumu Zutibure, danas Schkeitbar u lajpciškom srezu, stanovnici su poštovali kao boga i u njoj videli nepovredivu svetinju.

Pored kulta koji je izvesne vode i šume smatrao svetim, staro srpsko stanovništvo poštovalo je i domaće bogove, prinosilo im žrtve očekujući od njih pomoć.^[9] Da je ono zamišljalo oživljenu prirodu i čovekov život u vlasti duhova i demona, svedoče mitske predstave o vodenjaku, podnevnici i zmiji koje spadaju u arhaične tipove bajki o čarobnjacima i životinjama kao najstarije vrste tradicionalne lužičkosrpske narodne kulture.^[10]

I pogrebni običaji kao i kult predaka, naročito poštovanje značajnih pripadnika gornjeg sloja, bili su čvrsto vezani za pagansku veru i bili njen važan sadržaj. Pored groba umrlih pevale su se tužbalice, igrale tužne igre i jelo se u čast umrlog. Prvobitno su plemenski pripadnici spaljivali svoje mrtve, skupljali ostatke u posude i sahranjivali. Milčani su podizali mrtvima grobove mogile (Hugelgraber). Mrtve bi spalili na lomači i na mesto lomače nasuli zemlju. Većina srpskih plemena verovala je u zagrobni život, zato se mrtvima u grob stavljala hrana i drugi predmeti (nakit). Slovenski grobovi uz Salu naročito su bogati nakitom, kao prstenjem i biserima.

Srpskim plemenima verovatno nisu bili poznati veći hramovi kao kod njihovih severnih suseda. Ova pojava zavisila je od stanja društvenog razvoja i ranog gubitka slobode navedenih plemena.

Značajnu ulogu u društvenom životu plemena igralo je poznorodovsko umetničko stvaranje. Njihove elemente i tradicije vidimo naročito na oblicima i dekorisanju predmeta za svakodnevnu upotrebu. U keramici su se utvrdile kao glavni ornamenti talasasti, zupčasti i drugi uzori. Vešto izrađena drvorezna i mala plastika od gline, roga i drveta ukazuje isto tako na narodnu umetničku tradiciju pojedinih plemena.

U Šteknesbergu kod Merzeburga sačuvala se mala plastika u rogu u obliku čovečije glave a iz donjolužičkosrpskog Tornova, slično konjskoj glavi, drška drvene crpaljke. Biser i drugi nakit ukazuju na oblike umetničko-zanatskog rada koji su čvrsto vezani s daljim razvojem zanata i industrije (Gewerbe). Zanatlije su obrađivale naročito srebro i bronzu, ponekad i zlato. Tako su u IH-H veku srpske kujundžije uz Salu izrađivale lepe minđuše i pri tome, po velikomoravskom uzoru, koristili zlatarsku tehniku staroga Rima: granulaciju i filigran.

Kult i umetnost srpskih plemena odgovarali su u vreme između VI i H veka stanju razvoja proizvodnih snaga, društvenim prilikama i tradicijama koje su vladale kod pojedinih plemena. Kao i neki drugi važni sadržaji duhovne kulture, oni su bili teško pogođeni ekspanzijom nemačkog feudalnog plemstva i u velikoj meri zakopani i uništeni.

Politički razvoj i ratovi za nezavisnost (631-990)

U političkom razvoju srpskih plemena ranog doba razlikujemo dve faze, etapu relativno mirnog razvoja i vreme ratnih konflikata s franačkom i nemačkom feudalnom državom. U njihov društveno-politički život umešala se naročito ekspanzija nemačkog plemstva na istok u H veku i uništila političku slobodu srpskih plemena i potčinila je dvostrukom ugnjetavanju, socijalnom i političkom. Napad tuđe vojske, odbrambeni ratovi, odbijanje tributa i ustanci na srpskoj teritoriji između 766. i 990. godine mogu se u pisanim izvorima naći oko trideset puta.^[11] Između 766. i 897. bilo je poduzeto četrnaest franačkih i istočnofranačkih ratnih pohoda protiv srpskih plemena, naročito onih koja su se nalazila pored Labe i Sale. Na drugoj strani, srpska plemena su preduzimala pljačkaške upade u granične oblasti Saksonije i Tiringije. Hronika tzv. Fredegara priča da se Dervan, knez Lužičkih Srba, odvojio od franačkog carstva godine 631/632. i prišao Samovom slovenskom carstvu. Zajedno sa vladarom Samom, vodio je niz ratova koji su razbili franačku vrhovnu vlast na Sali i učvrstili političku nezavisnost Srba u toj oblasti. Godine 641. tirinški vojvoda Radulf sklopio je dogovor sa svojim istočnim susedima o istim pravima i kaznama za sve. Iz ovih događaja potiču prve poznate političke akcije srpskih plemena. Posle ovoga izvori dugo ćute o ovim oblastima. Ponovo su se odmah posle dolaska Karla Velikog našli u okviru franačke politike. Godine 766. .prodrla je franačka vojska u oblast istočno od Sale i pobedila slovenska plemena oko Weidahaburga (Wettaburg kraj Naumburga). Ovi su godine 782. zbacili franačku vlast i prodrli u Tiringiju i Saksoniju. Karlo Veliki naredio je da se povede vojni pohod protiv ustanika i poverio ga trojici svojih najviših dvorskih dostojanstvenika. Anti-franački ustanak Saksonaca onemogući pohod. Godine 805/806. opet vidimo franačku vojsku u srpskim oblastima. U bici kod Hwerenafelda (blizu današnjeg grada Deliča kod Lajpciga) 806. poginuo je kralj Miliduh u odbrani plemenske slobode.^[12] Drugi plemenski kraljevi se posle smrti Miliduha potčiniše Francima. Posle ove bitke potpao je dobar deo oblasti između Halea i Magdeburga pod franačku vlast. Dalji ustanci ređali su se 816, 838. i 839. Te godine pao je u bici protiv Saksonaca Čemislav, knez Koledića. Njegov glavni grad, kao i druge gradove, uništili su Saksonci. Novi knez izabran u ratnim nemirima pristao je na plaćanje danka pobediocu. Za kaznu Saksonci su oduzeli moćnim Koledićima deo njihove zemlje. Godine 851. i 856. ponovo su se porobljena plemena podigla, a isto tako i 858. Ove borbe odvijale su se u okviru ratovanja između Velikomoravskog i Istočnofranačkog carstva, a delimično kao ustanički savezi (Aufstandsbunde). Tako su se 869. ujedinila plemena pored reke Bjeli Halštrof (Weise Elster) sa Suselcima, Česima i drugim susedima, Glomačima, Milčanima, Lužičanima i prodrli preko stare tirinške granice u Istočnofranačko carstvo. A 880. godine Glomači, Česi i Srbi sa drugim okolnim susedima podigli su se na ustanak. Ustaničke pokrete savladali su franački grofovi i vojvode koji su vladali u tzv. Limes-u Sorabicus-u.

U H veku pojačali su se osvajački pohodi saksonsko-nemačkih feudalaca na zemlju Polapskih Slovena, Čeha i Poljaka. Ciklus osvajačkih ratova počeo je kralj Henrih I godine 928/929. Još kao sin saksonskog vojvode Ota ratovao je protiv Glomača ne pokorivši ih. U svojoj nevolji Glomači su tada pozvali mađarsku plemićku vojsku u pomoć, koja je tu priliku iskoristila za pljačkaški pohod na Nemačku. Nemačkom kralju je pošlo za rukom da organizovanjem jake konjice učvrsti ratnu silu nemačke feudalne države. Te preko potrebne mere za centralizovanje nemačke države i odbijanje upada mađarskih plemića negativno su se odrazile za sudbinu slovenskih plemena na Labu. Još na saboru u Vormsu i Majncu nemačko plemstvo se spremalo za osvajački rat. Godine 928. nemački kralj je bez povoda napao Stodorane uz Havel i ubrzo zatim 929. godine i pleme Glomača. Njihov glavni grad Ganu opsedali su 20 dana.

Posle osvajanja grada poubijali su sve muškarce, a žene i decu odveli u ropstvo.^[13] Ovaj napad slomio je vojnu silu najjačeg srpskog plemena koje se više od 70 godina hrabro branilo od franačko-nemačkih osvajača. Posle toga Henrih I napao je Prag i potčinio češke kneževe pod nemačku vlast. U to vreme verovatno je izgubilo slobodu i pleme Njižića koje je bilo nastanjeno oko današnjeg grada Drezdena. Godine 932. taj isti kralj je potčinio pleme Milčana i Lužičana napavši ih iz pravca grada Majsena koji je u međuvremenu podignut. Dugo je opsedao jako plemensko središte Lužičana Ljubušu (Liubusua), osvojio ga i spalio.^[14]

Godine 936. nemačka kraljevina je osvojila ili dobila pod svoju vojno-političku kontrolu zemlje koje su se prostirale od Praga preko Majsena i Branibora čak do Baltičkog mora, kao i sva srpska plemena. Njihova zavisnost sastojala se naročito u plaćanju danka. Između Rudnih planina i Havela osnovani su na strategijski važnim mestima nemački gradovi u kojima je sedela vojna posada koja je vladala plemenima. Nemački vojni feudalci u polapskim oblastima vladali su veoma surovo. Oto I, sin Henriha I, uzdigao je do najveće moći nemačko feudalno kraljevstvo. On je učvrstio vlast u osvojenim krajevima, raširio je na jug do Italije i do zapadnih oblasti susedne Poljske. Pod Otom I došlo je do jakih ustanaka Polapskih Slovena koji su se masovno suprotstavljali osvajačkim metodama nemačkog plemstva. U ovim borbama još je dosta veliki deo već jako izdiferenciranog gornjeg sloja stajao na strani pobunjenih plemena. Već 936/937. podigoše se veletski Redariji (Redarojo), iste godine došlo je do rata sa Česima, koji je trajao sve do 950. g. Pod vojskom markgrofa Gera, koga je Oto I postavio za političkog nadzornika, porobljavanje i pobune su dostigle najviši stepen. Pokorena plemena organizovala su ustanke, odbijala plaćanje danka i nastojala da uklone markgrofa Gera. Gero je shvatio da neće moći u otvorenoj borbi mačem da uguši pobunu. Zato je izmislio prevaru: pozvao je 30 kneževa Polapskih Slovena na gozbu, pretvarajući se kao da hoće s njima da pregovara, počastio ih vinom i naredio da ih pobiju (939).^[15] Čim se vest o ovom nedelu proširila, podigoše se gotovo sva polapskoslovenska plemena protiv omrznute tuđinske vlasti i napadoše Saksonce od istoka i severa. Saksonsku vojsku pod komandom Hojka (Hoika) pobedili su Obodriti. Protiv ovih ujedinjenih snaga svih plemena (omnes nationes barbarorum) Gero nije imao uspeha. Oto I pođe 939. godine sam protiv pobunjenika i vodio je s njima mnoge borbe. Saksonski hroničar Vidukind iz Korveja priča da su Sloveni radije težili "ratu nego miru" i radije trpeli "svaku muku nego da dragu slobodu izgube. Svakako je prošlo mnogo dana dok su jedni ratovali za ratnu slavu i proširenje svoje vlasti, a drugi stavili na kocku slobodu ili najsurovije ropstvo". U borbama uzeli su učešća Obodriti, Redariji, Ukrani, Stodorani, Havoljani, Lužičani, Milčani i druga plemena uz srednju Labu. Ustanak nije ugušen u otvorenoj borbi. Tek izdajom stodoranskog kneza Tugomira, koji je bio potkupljen, grupa oko Havela i pobunjenih plemena koja su naseljavala oblasti sve do Odre bila je najzad pokorena, među njima i Lužičani i Ukrani. Na zapadnom kraju donjolužičke oblasti Gero je naredio da se podigne grad Jarina (Gehren), da bi odatle mogao lakše vladati Lužičanima. Druga plemena kao Obodriti, Redariji i Milčani ostali su i dalje slobodni.

Za trajnu feudalnu vlast nad lužičkosrpskim i polapskim slovenskim stanovništvom vojna sredstva nemačke feudalne države pokazala su se preslaba. Zato se u ekspanzionističku politiku umešalo hrišćanstvo. Pomoću zajedničke vere vladajućih i pobeđenih trebalo je srpske oblasti čvršće vezati za nemačku feudalnu državu. Tako je trebala da se dalje sprovodi feudalizacija zemlje ekonomski i politički. Godine 948. počelo je ideološko spajanje novoosvojenih oblasti davanjem Lužice i zemlje Cervista novoosnovanoj braniborskoj biskupiji. Što se tiče spoljne forme, ona je završena godine 968. osnivanjem biskupija u Merzeburgu, Cajcu (Zeitz) i Majsenu. Ali su ratovi trajali i dalje. Godine 950. obnovljena su ratovanja sa Česima, a između 954. i 963. usledio je nov talas ustanaka, naročito severnih Polabljana. Godine 963. Gero je napao Lužičane. Lužičani, koji su se bili posle 939. oslobodili, bili su posle smelog ustanka u "najljućoj borbi" ponovo pokoreni i morali su ponovo plaćati danak i desetak nemačkim feudalcima. Posle toga Gero je napao susednu Poljsku (963). Posle 971. još jednom su se oslobodili Milčani. Oko 990. majsenski markgrof Ekehard im je oduzeo staru slobodu i nagnao ih ponovo pod vlast i ropstvo nemačkog feudalnog plemstva. Pokušaj da se još jednom oslobode u toku nemačko-poljskih ratova godine 1003. nije uspeo.

Ratovi koje su vodila srpska plemena u IX i H veku bili su većinom pravedni ratovi. Zemljoradnička vojska i posade utvrđenja branili su u njima socijalnu slobodu većeg dela pripadnika plemena i političku nezavisnost celog plemena. Za ove socijalno-političke ciljeve položili su život mnogi ratari, vazali i poneki knez. U ratovima je uništeno oko 100 utvrđenja i oko sto sela. Samo 839. godine bilo je spaljeno blizu današnjeg Cezica (Cositz), okrug Keten (Kothen), 12 utvrđenih gradova. Godine 929. bila je uništena Sana, središte plemena Glomača, a tri godine kasnije veliki lužički utvrđeni grad Ljubuša. Hronika iz Mojsijaka (Moissiac) priča da je sin franačkog kneza 806. godine opustošio plemenske oblasti Srba i uništio njihova utvrđenja. Slično je postupio Henrih II godine 1003. protiv Milčana. Zbog veće moći feudalnog agresora i socijalno-ekonomske strukture zaraćenih strana, Srbi su u ovim ratovima pretrpeli vojni poraz. Oni su izgubili svoju slobodu. Politička moć u osvojenim polapskim oblastima prešla je u ruke saksonsko-nemačkog feudalnog plemstva koje je tu vodilo, kako je već pisao Fridrih Engels, "rušilačke i osvajačke ratove".^[16]

Pod vojno-političkom vlašću nemačkih feudalaca u HI-HII veku

Posle aneksije srpskih oblasti sadržaj i karakter političkog razvoja u pokorenim oblastima, naročito odnos između zavojevača i pobeđenih, određivali su u velikoj meri nemački feudalci. Vremenom u sve većoj meri politički događaji na teritoriji srpske marke bili su vezani za važne društvene i političke procese u nemačkoj feudalnoj državi, koja se u drugoj polovini H veka razvila u Sveto rimsko carstvo i u jak politički faktor u srednjoj Evropi. Nemački plemići oslanjali su se u osvojenoj oblasti na sistem burgvarda, malih feudalnih državnih jedinica koje su produžavale delimično stari srpski poredak župa i utvrda i koncentrisali se naročito uz Lab. Ovi burgvardi bili su vojni oslonci plemićke moći. Uz njihovu pomoć bilo je moguće jače vezati pokorene oblasti za nemačku feudalnu državu i obrazovati crkvenu organizaciju. Srpska plemena preuredila su se i postepeno pretvorila u grofovije i markgrofovije. Među njima su bile najvažnije Majsenska marka i Istočna marka - Marka Lužica. Prvoj je pripadala duže vremena Milska, kasnije budišinska oblast. U obema markama od 1046, respektive 1089, vladao je većinom feudalni rod Vetina. Od 1002. pa do 1031. oblast Lužica i Milska pripadale su poljskoj feudalnoj državi, koja se u više ratova borila za osvajanje obe oblasti. U tom nemačko-poljskom feudalnom konfliktu istočno-srpske plemenske teritorije bile su već objekat a ne subjekat politike.

Po završetku nemačko-poljskog ratnog konflikta oko srpskih oblasti, marke Majsen i Lužica su se razvile srazmerno brzo u jake feudalne teritorije, čemu su u velikoj meri doprineli ekonomski napredak, broj stanovništva i veličina srpskih oblasti.

Nemački markgrofovi, uglavnom tada još etnički srpskih teritorija (Majsen i Lužica), po svojim političkim pozicijama bili su ravni nemačkim vojvodama i potpadali su pod neposrednu kraljevu vlast. U vreme takozvane raspre oko investiture (1073/76 - 1122) politički razvoj srpskih oblasti, naročito Majsenske marke, bio je tesno vezan za žestoke borbe između pojedinih grupa nemačke vladajuće klase. Ratovi koji su se tada vodili između pripadnika i protivnika cara i rimske reformne struje vođeni na srpskoj teritoriji, ovde kao i u drugim delovima Nemačke bili su štetni naročito za ratare i zanatlije. Plemići su pustošili seljacima njive, klali ratarima stoku, palili dvorove i sela, terali stanovništvo iz njihove domovine. Tek po završetku ovih događaja pobedio je proces stvaranja feudalnih teritorija, koji je potom u srpskim krajevima doveo feudalizam do punog procvata.

Ekonomske promene, unutrašnja kolonizacija i socijalni,
razvoj u XI i XII veku

Osnova privrede seoskog stanovništva bila je i posle pada u ropstvo skoro svugde ratarska proizvodnja. Uz već poznate poljoprivredne kulture došlo jo još vino. U srpskim krajevima Lužice, i pored većih reka, ribarstvo je imalo veliki značaj. Zemljoradnička proizvodnja i ranogradski zanati polako i stalno su se i dalje razvijali. Ratarsko oruđe se širilo po zemlji, feudalna produkcija, koja je bila u H-HI veku isto tako ojačala, vremenom je dostigla veći stepen. U zemlji je prevladao sistem dvopoljne privrede. Oralo se volovima, kravama i konjima. Pomoću konja je obrađivana naročito teška i mokra zemlja. I baštovanstvo je u to vreme vidno raslo. Voće, koje je davalo proteine, bilo je za čoveka važno isto koliko i žito. Sve u svemu, znatno su povećani prinosi ratarske proizvodnje. Računamo da je jedna ratarska porodica od četiri člana obrađivala oko 16 ha zemlje (za 40 dana oranja za ciklus žetve bilo je 8 ha zasejano žitom a 8 ha koristilo se za pašu). Daljih 16 ća korisne površine moglo se koristiti i kao livade za pašu. Preostala zemlja, u XI veku oko 60 ha na porodicu, još je bila nekultivisana. Teoretski privredna sfera sačinjavala je za takvu porodicu oko 100 ha, što prema računu odgovara na četiri stanovnika 1 km² (ako dodamo druge potrošače, kao gornji sloj i zanatlije, smemo računati sa 4,2 stanovnika na 1 km²).^[17] Na 40.000 km² koliko je obuhvatala teritorija srpskog stanovništva^[18] u XI veku dolazilo je oko 170.000 ljudi. S napretkom ratarske proizvodnje i prirastom stanovništva vidno se proširila kultivisana zemlja. U šumskim predelima srednje Lužice ratari su krčenjem šuma stvorili prve čvrste seoske veze između plemenskih oblasti Lužičana i Milčana. Mnoga imena sela koja su ista, npr. tri Sublice (351) i sela čija su imena u vezi sa sečenjem i paljenjem šume, svedoče o procesu unutrašnje kolonizacije ratara između Sale i Bobre/Nise. Na taj način su se tokom vekova stvorile od izolovanih plemenskih oblasti povezane seoske teritorije (1150/1200). U nekim nemačkim i češkim izvorima u to vreme zvali su ih Srpska zemlja (Swurbelant), Zurbija (Suurbia) ili Zribija (Zribia). U njima je tada postojalo oko 4.000 do 5.000 srpskih naselja. U ovaj proces naseljavanja umešala se nemačka kolonizacija koja je u velikoj meri izmenila privrednu moć i naseljenost zemlje kao i njenu etničku sliku.

Kad je nemačka feudalna država potčinila starosrpsko stanovništvo, ono je već bilo socijalno jako diferencirano. Između 950 .i 1100. godine u osvojenim oblastima konačno su se obrazovali feudalni odnosi koji su formirali društvene odnose svih socijalnih grupa radnog naroda prema vladajućoj klasi. Taj komplikovani i još tačno neodređeni proces odvijao se u specifičnim prilikama vojno-političke vlasti nemačkog plemstva. Posle poraza u odbrambenim ratovima pokoreno stanovništvo i njegova zemlja došli su u ruke nemačkog kralja, koji je i jedno i drugo vremenom razdelio među svetovne i duhovne feudalce. Manji deo bivšeg gornjeg sloja radio je zajedno sa osvajačima, veći deo bio je uklonjen s ekonomskih i političkih pozicija i delimično uništen ili socijalno degradiran. Svakako je nemačka feudalna država razbila u dobroj meri i stare župske i tvrđavske institucije i umesto njih stvorila već navedene burgvarde i grofovije. Niže administrativne jedinice srpskog stanovništva (župe) mogle su delovati samo u krajevima oko Majsena kao društveni faktor.^[19]

Na početku XI veka na srpskoj teritoriji postojala je već. klasa robova i neslobodnih, kao i klasa slobodnih ratara i vetenika, ratnika koji su služili (wethenci). Većinu stanovnika činili su manje slobodni podanici koji su plaćali danak i porezu, koji su se većinom nazivali "smurdojo" (pominjani od 1040. godine naovamo).^[20] Pretežna većina srpskih ratara živela je na kraljevskoj zemlji i potpala pod direktnu vlast kraljevskih službenika, kojima je bio potčinjen veći deo srpske plemenske teritorije kao leno i službeno imanje (beneficija, ministerijum). Posle kralja najviši feudalci bili su markgrofovi, biskupi, vitezi i drugi vazali. Oni su od naroda koji su živeli na teritoriji utvrđenja skupljali najraznovrsnije danke, nadgledali izvršavanje službi i većinom bili njihove sudije. Tokom razvoja od tih slojeva pomalo se stvorila od klase zavisnih stanovnika klasa srpskih feudalnih ratara. Masu tih ratara u XII veku činili su vlasnici srednjih domaćinstava. Na njima je uglavnom ležala materijalna proizvodnja i davanje najviše poreze (između Sale i Mulde oko 30, između Labe i Bobre/Nise oko 10 družina). Bolji ekonomski položaj imala je u to vreme grupa seoskih starešina (supani, 1181. pomenuti prvi put) i ratari koji su s konjima služili (withasi, 1181. pomenuti prvi put).^[21] Oni su imali više zemlje i svoje konje, i dobili su pravne i ekonomske prednosti za razne službe, kao skupljanje poreze i tumačenje. Neki od njih otkupili su kasnije nasledno pravo na domaćinstvo i tako socijalno napredovali. Stanovnici koji nisu uopšte imali zemlje (isterani iz svog vlasništva ratari, posluga) činili su najsiromašniju grupu seljaka. U drugim pravnim odnosima i pod nešto drukčijim ekonomskim uslovima živeli su ribari, lovci i pčelari.

U osvojenim oblastima raširilo se feudalno veleposedništvo. Naročito su materijalna sredstva prešla u svojinu nemačkih biskupa i manastira. Manastiri, kao Bosau (osnovan 1114), Petersburg kod Halea (osnovan 1156), lužički Dobriluk (osn. 1156), Marijina zvezda (osn. 1248) i drugi, skupljali su tada najrazličitiji danak u više od 800 srpskih sela. Tako su manastiru Bosau kod Cajca plaćali desetak oko 1180/1200. g. stanovnici više od 140 srpskih sela, i to snopove ovsa, raži i pšenice. I poreze stanovnika i druge službe, po poreklu i visini vrlo raznovrsne, polako su prelazile u surov sistem feudalne eksploatacije. U nekim krajevima pokoreno stanovništvo branilo se od ove vrste obaveza odbijanjem plaćanja danka, poreze i desetka. Još 1255. g. manastir Roda kraj reke Fune (kod Bernburga) ubirao je u strahu po život danak od "zlog slovenskog naroda" (natio perversa).^[22] I pravni položaj stanovnika bio je istočno od Sale u XII veku isto tako znatno izdiferenciran. Pokoreni seljaci bili su podeljeni na pet pravnih stupnjeva, a važeće pravo XIII veka, tzv. Sachsenpiegel, razlikovalo je u osnovi dve grupe srpskog stanovništva - slobodne i neslobodne.

U svemu zapažamo da se društveni razvoj srpskog stanovništva od kraja H veka na ovamo odvijao komplikovanije i pod dvostrukim ropstvom. Za vreme HI/HII veka, u stvari sve do dolaska nemačkih kolonista, srpski podanici koje je šačica nemačkih plemića potčinila, činili su gro stanovništva. Oni su bili nosioci gotovo sve proizvodnje poljoprivredne, stočarska i zanatske, i sačuvali niz originalnih kulturnih navika, običaje i tradicije. Socijalno-ekonomski i politički položaj Srba u to vreme bio je sličan društvenim odnosima slovačkog naroda pod vlašću mađarskih feudalaca. Tek druga etapa nemačke feudalne ekspanzije, koja je zahvatila srpske krajeve oko 1150/1250, izmenila je u mnogom pogledu ovu istorijsku situaciju i razvoj.

Napomene

1. U daljem tekstu pod imenom Srbi treba razumeti Lužičke Srbe koji tada još nisu imali to ime.

2. Srbi se prvi put pominju u pisanim izvorima 631. godine, i to u vezi sa Samovom vladavinom na teritoriji današnje ČŠSR. Upor.: Scholastici libri IV cum Contiuationibus, u: MGH SS rer. Merov. sv. II, Hrsg. von B. Krusch, Hannover 1888, str. 155.

3. O srednjovekovnoj tradiciji o poreklu Slovena naseljenih severno od Dunava upor. B. Horbk, D. Trávniček, Descriptio civitatum ad septentrionalem plagam Danubii (tzv. Bavarski geograf), Praha 1956, str. 2 i dalje. O poreklu južnih Srba upor. R. Novaković, Srbi Konstantina Porfirogenita i anglosaksonskog kralja Alfreda, Zbornik Istoriskog Muzeja Srbije, 11-12, Beograd 1975, str. 3-48. R. N. računa da su Srbi naselili krajeve oko srednje Labe već u IV veku naše ere i smatra Srbe starim stanovnicima Germanije.

4. Vidi o tome podrobnije: J. Brankačk, Studien zur Wirtschaft und Sozialstruktur der Westslawen zwischen Elbe-Saale und Oder aus der Zeit vom 9. bis zum 12. Jahrhundert, Bautzen 1964, str. 271; i dalje, Die Slawen in Deutschland Geschichte und Kultur der slawischen Stramme westlich von Oder und Neisse vom 6. bis 12. Jahrundert Hrsg. von J. Herrman, Berlin 1970 str. 46, 53, 60, 65.

5. J. Herrmann, Der Beitrag der Ausgrabungen in Tornow, Kr. Calau, zur germanischen und slawischen Siedlungs- Wirtschaft - und Kulturgeschihte, u Zeitschr f. Archaologie, sv. 4 (1970), str. 71.

6. J. Herrmann, Siedlungs, Wirtschaft und gesellschaftliche Verhaltnis se der slawischen Stamme zwischen Oder/Neisse und Elbe, Berlin 1968, str. 102.

7. Kultur und Kunst der Slawen in Deutschland vom 7. bis 13. Jahrhundert, Bearbeitet von J. Herrmann, Berlin 1965, slika br. 40; M. Bach, S. Dušek, Slawen in Thuringen, Geschichte, Kultur und Antropologie in 10. bis 12. Jahrhundert, Weimar 1971.

8. Thietmar von Merseburg, Chronik I/16, po: Ausgewolte Quellen zur deutschen Geschichte des Mittelalters, Freiherr vom Stein-Gedachtnisaus-gabe sv. 9, Berlin.

9. Thietmar von Merseburg, Chronik VIII/69.

10. P. Nedo, Sorbische Kultur, Bautzen 1975, str. 7.

11. J. Brankačk, Betrachtungen zur politischen Geschichte der elbslawischen Stammesverdbande im 9. Jahrhundert. u L'Europe aux IX^e-X^e siecles. Aux origines des Etats nationaux, Varsovie 1968, str. 391-417.

12. Chronicon Moissiacense, u MGH SS, sv. I HRSG von G. H. Pertz, Hannover 1826, str. 307 i dalje.

13. Widukindi von Korvei, Rerum gestarum Saxonicarum libri tres, u: MGH SS in usum scholarum, Hrsg. von P. Hirsch, H. - E. Lohmann, Hannover 1935, I/35.

14. Thietmar von Merseburg Chronik I/16.

15. Widukindi von Korvei..., II/20.

16. F. Engels, Uber den Verfall des Feudalismus und Aufkommen der Bourgeosie, u Marx/Engels, Werke, sv. 21, Berlin 1962, str. 396.

17. H. Lowmiański, Poczatki Polski,sv. III, Warszawa 1967, str. 312 i dalje.

18. L. Leciejewicz, Die wirtschaftliche Gliederung der elbslawischen Stamme im Liche der Schatzfunde, u Zeitschr. f. Archaologie, sv. 1 (1967), str. 229 (tamo: 37.500 km za srpska plemena).

19. H. Pannach, Das Amt Meissen von Anfang des 14. bis Mitte des 16. Jahrhunderts, Berlin 1960, str. 42.

20. Rыskin, Smerы v oblastяh nemeckoй kolonizacii. XI-XIII vv., Voprosы Istorii, 3/1948, str. 74-88. U početku je verovatno deo Smurda bio socijalno i pravno slobodan.

21. Urkunden der Markgrafen von Meissen und Landgrafen von Thuringen (1100-1195), Hrsg. von O. Posse, Codex diplom, Sax. Reg., 1. Hauptteil, 2. Band, Leipzig 1889, br. 446. str. 309 i dalje; J. Brankačk, Studien zur Wirtschaft und Sozialstruktur der Westslawen..., str. 196 i dalje.

22. Codex diplomaticus Anhaltinus, Hrsg. O. v. Heinemann, Teil II, Desau 1883, br. str. 163.