Jurij Kravža
Književnost najmanjeg slovenskog naroda
Književnost Lužičkih Srba je nastala u šesnaestom veku i razvijala se kao i druge slovenske književnosti. Značajna evropska strujanja kao prosvetiteljstvo i pijetizam, vreme pre martovske revolucije i slovenski nacionalni preporod, kao i antifašizam, patos novog posle 1945. i svest o postojanju problema velikih društvenih promena našeg doba - sve je to uticalo na nju. Pri tom su je inspirisale i podsticale druge slovenske književnosti, nemačka i višenacionalna sovjetska književnost.
Lužičkosrpska književnost je najmanja slovenska književnost. Stolećima je živela u zemlji u kojoj su se vladajući krugovi odnosili neprijateljski prema jeziku i kulturi malog naroda. Zabrane i napadi su je pratili na njenom putu; za vreme fašizma je sva kulturna delatnost Lužičkih Srba zabranjena.
Od sredine devetnaestog veka započela je kao kobna posledica stalnog nacionalnog tlačenja, prirodna asimilacija Lužičkih Srba zbog brze industrijalizacije i stvaranja saobraćajne mreže u Lužici. Pod vođstvom narodne lužičkosrpske inteligencije i pesnika Jakuba Barta-Čišinjskog (1856-1909), u poslednjoj trećini devetnaestog veka počela se razvijati nacionalna svest uperena protiv nacionalnog tlačenja, asimilacije i nemačkog imperijalizma. Pooštrenoj germanizatorskoj politici nemačkih vladajućih krugova suprotstavili su Lužički Srbi program jačanja nacionalne svesti u narodu.
Ovo je od vremena Čišinjskog pa nadalje stalno prisutno u lužičkosrpskoj literaturi. Sa velikom osetljivošću registrovala je ona postepeno raspadanje etničke celine, otuđenje od jezika i duhovne kulture, nacionalnu ravnodušnost i pasivnost. Na drugoj strani ona isto tako zapaža nacionalnu svest i volju za život tog naroda, patriotsku aktivnost i veru u budućnosti a njena najvažnija misija je bila da to potpomaže.
Tako je u četvorovekovnoj istoriji lužičkosrpske književnosti pisana reč, pre svega umetnička reč, postala najvažnije sredstvo za nacionalni preporod i samoodbranu Lužičkih Srba, a isto tako i sredstvo za socijalnu svest kao nosilac demokratskog potencijala u kapitalističkom društvu, koje ih je okruživalo. U ispunjenju svoje odgovornosti u socijalnoj i nacionalnoj odbrani naroda videla je lužička književnost životni zadatak i tražila je svoje primaoce u širokim krugovima seljačkog stanovništva. U borbi za napredak svoga naroda povezivala se tesno sa radničkim slojevima i stekla duboku popularnost. Realnošću, borbenim patosom, podsticajnim humorom kao i oštrom satirom budila je ona svest naroda i branila je Lužičke Srbe od šovinizma nemačke buržoazije. Ova svest, identifikacija sa istorijom hiljadugodišnje potlačenosti, humanističko ubeđenje u svoje pravo na život, omogućila je Lužičkim Srbima da prebrode fašizam i dožive svoje oslobođenje.
Stoga je 1945. godina velika prekretnica i u lužičkosrpskoj istoriji. Prvi put su na nemačkom tlu stvorili uslovi za procvat kulture tako malog naroda kao što su Lužički Srbi.
Društveni razvoj je sada otvorio književnost i nove perspektive za umetničko otkrivanje i ispitivanje čoveka i njegovog sveta. Njen predmet je i dalje ostao pre svega Lužički Srbin i njegov svet, od koga se traži da prihvati nove društvene -oblike i odnose, koji su i Lužicu doneli ogromne promene ekonomske, socijalne i nacionalne strukture. Tako se zavičajni prostor Lužičkih Srba pretvorio u prostor njihove prve domovine, Nemačke Demokratske Republike. Iz toga rezultira jako proširenje tema i konflikata u savremenoj lužičko-srpskoj književnosti, a na dubokom razumevanju odnosa između opštedruštvenog i posebnog lužičkosrpskog baziraju se stvaralački principi lužičkosrpskih pisaca i njihove predstave o funkciji umetničkog stvaralaštva. Čuvajući i dalje svoju tradicionalnu povezanost s radnim narodom, književnost prodire u sve sfere njegovog života i trudi se da mu pomogne i podrži ga u ovladavanju razvoja punog prepreka, praktičkih konsekvencija njegove ravnopravnosti i slobode u socijalističkom društvu. Ona postaje ravnopravni deo književnosti Nemačke Demokratske Republike u toj meri kao što njen glavni predmet, lužičkosrpski radnik, postaje ravnopravni tvorac ove svoje domovine i ukoliko piscima pođe za rukom da ga sa svim njegovim etničkim i nacionalno-psihološkim osobenostima oblikuju u umetnički profilisanu literarnu figuru.
Novi uslovi, u kojima se razvijala lužičkosrpska književnost poslednjih decenija, omogućili su tek sada nastanak velikog epskog dela. Prva dva lužičkosrpska romana su se pojavila 1955. (Jurij Brezan - "Feliks Hanuš" 1. deo; Kurt Krenjc (1907-1978.) - "Jan roman čoveka u potrazi"). Mali epski oblik i lirika kod Lužičkih Srba su već od prošlog veka naovamo bili široko rasprostranjeni književni žanrovi.
Književnost prvih godina posle rata stoji neposredno pod utiskom fašističkog varvarstva. Lužičkosrpski pisci govore sa vrlo senzibilnog humanističkog stanovišta o svireposti fašizma i rata, koju su osetili ne samo Lužički Srbi nego i svi, pre svega slovenski podjarmljeni narodi. Marja Kubašec (1890-1976.) posvećuje tome značajan deo svog epskog stvaralaštva.
Merčin Novak, rođen 1900. takođe, je kao slikar, pisac i publicista još u vreme nastajanja fašizma u Nemačkoj otkrivao njegovu pojavu i socijalne osnove. Alegorijska basna ili bajka su njegovo omiljeno sredstvo za prikaz društvenih situacija lužičkosrpskog naroda. Jasno prepoznaje, vrlo rano, konsekvence političkog razvoja za Lužičke Srbe, pa je to izrazio u bajci "Baćon a žabi" (Roda i žabe) napisanoj još 1929. Novakov vedar humor postaje gorka satira, gde pominje strah za svoj narod i njegovu kulturu. Merčin Novak se nadovezuje u velikoj meri na folklornu tradiciju i trudi se da u njoj rekonstruiše narodnu mudrost novom umetničkom obradom.
Radost zbog istorijskog akta oslobođenja i uključenje u novu istorijsku stvarnost nalazi spontani izraz u lirici Jurija Brezana, Mine Vitkojc (1893-1975.) Jurija Vuješa (1905-1968.) i Jurija Mlinka (1927-1971).
Kao i u prošlosti tako su i sada tražili lužičkosrpski patrioti kontakte sa drugim slovenskim narodima. To se ogleda pre svega u reportažama Merčina Novaka, Jurija Koha, Kreščana Kravca i drugih. Prirodne veze Lužičkih Srba sa svojim slovenskim susedima pojavljuju se ogledajući se na nivoima pripovedačke književnosti i poezije.
Sa Jurijem Brezanom je konačno lužička književnost prekoračila svoje jezičke granice. On je tražeći svesno u materiji svoje lužičkosrpske domovine opštevažeće iskaze, toliko obogatio prozu da je ona od tada mogla privući međunarodnu publiku. Jurij Brezan je danas vodeći predstavnik nove lužičkosrpske proze. Lični doživljaj sudbine radnih slojeva lužičkosrpskog naroda u prošlosti i sadašnjosti -određuju njegovo stvaralaštvo isto tako kao i nove istorijske perspektive, koje su mu se otvorile. Iz tog doživljavanja oblikovao je svoje figure ljudi koji se oslobađaju ili su oslobođeni, koji traže, greše ili se odlučuju za tu novu perspektivu. Pre svega u romanu-trilogiji "Feliks Hanuš" gde prikazuje buđenje socijalne i nacionalne svesti svog lužičkosrpskog junaka i njegove dalje konsekvence za vreme fašizma, političko sazrevanje i konačnu društvenu opredeljenost kao i angažovanost za socijalizam. "Lužičkosrpske" priče svojih junaka prenosi Brezan u sadašnjost Nemačke Demokratske Republike. Tako oblikuje u specifičnostima svoje lužičke otadžbine istovremeno svoju domovinu i smatra svoje umetničko stvaralaštvo doprinosom menjanju sveta. U svom najnovijem Romanu "Krabat ili preobražaj sveta" postavlja pitanja čovečanstvu u sadašnjim sudbonosnim godinama," pitanja od čijeg će razrešavanja zavisiti da li i kako će čovečanstvo prebroditi ovaj najopasniji vremenski period svoje istorije - moć čoveka koja je daleko ispred moralne zrelosti čovečanstva".
Sa Jurijem Brezanom se mlađa generacija lužičkosrpskih pisaca skoro od početka svoga stvaranja okrenula sadašnjosti. Shvatanje da se o novom u životu može pričati samo na nov način, iziskuje od njih stvaralačko traganje za izražajnim oblicima. Najnoviju lužičkosrpsku prozu i poeziju sve više karakterišu nekonvencionalnost i bogatstvo literarnih sredstava.
U žanru "kratke" proze trude se autori, da obuhvate mnoge aspekte svoje stvarnosti i da kroz njih predstave istovremeno značajne trenutke našeg vremena. To su pre svega psihološke studije, provocirajuće analize ljudskog mišljenja i osećanja, iznalaženje psihičkih podsticaja i motiva za ponašanje i delovanje čoveka danas. Širokom paletom sižea slikaju individualne odluke, lutanja, unutrašnje borbe, tuge i radost Lužičkih Srba na putu .korišćenja stečene ravnopravnosti, pre svega na svom putu od individue do zajednice i do ličnosti. Pri tom privlači pripovedače u sve većoj meri slikanje međusobnih odnosa, moralnih problema i bitnih problema čoveka, pitanja sreće, ispunjenja životnih nadanja a njihovih individualnih mogućnosti (Jurij Koh, Marja Mlinkova, Angela Stahova, Krešćan Kravc, Jurij Kravža i drugi). To neće ostati nikakva kontemplacija, nego stalno aktivna rasprava autora sa stvarnošću.
Poslednjih godina u književnost sve više prodire pitanje o daljoj egzistenciji lužičkosrpskih kulturnih tradicija, kao egzistencije tradicionalnog lica lužičkosrpske domovine, u sve bržem razvoju industrijalizacije koja menja Lužicu i njene ljude otuda baca. (Kilo Lorenc, Jurij Koh, Pjetr Malink rođ. 1931. i drugi. Ova pitanja su često vezana za pitanja o daljoj nacionalnoj egzistenciji Lužičkih Srba, koja su stalno aktuelna u nacionalno izmešanim oblastima Lužice.
Nadovezujući se na vredne pokušaje moderne poezije Jurija Kejške koji je mlad poginuo u ratu i svoj pesnički poduhvat ostavio nedovršen. Počela je šezdesetih godina mlada generacija lužičkosrpskih liričara da razvija nova poetska izražajna sredstva. Posle Jurija Koha, pre svega Kita Lorenca, i sigurno pod uticajem ovih pesničkih individualnosti formirala se sedamdesetih godina grupa mladih liričara. koja se trudi da ide u korak sa razvojem savremene poezije Nemačke Demokratske Republike. Osim ljubavnih tema, koje su veoma jasno zastupljene zbog mladosti autora, za koju oni crpu svoje metafore pre svega iz ljupke prirode lužičke domovine, nailazimo na trud oko modernog uključivanja lužičkosrpske prošlosti i njene konfrontacije sa sadašnjošću. Mlada generacija se trudi da izrazi svoje osećanje života u vezi sa nacionalnim bićem ili čovečanstvom u celini (Benedikt Dirlih, Beno Budar). Njima je na duši srećna budućnost čovečanstva a u čovečanstvu i budućnost naroda i njegove kulture. Tako i prozni pisci i pesnici otkrivaju aktuelne probleme, na primer u vezi sa industrijalizacijom, bore se protiv novih pojava poput provincijalizma i konzervativizma. Naročito se u njihovim pesmama pojavljuje ljudska etika ,kao mera ponašanja, društvena angažovanost i društveno kritički akcenat.
Što se tiče sredstava izražavanja mlada lužičkosrpska poezija nadovezuje se pored domaće tradicije, kao na Jakuba Lorenca-Zaljeskog (1874-1939.) i Jurija Kejšku, pre svega na modernu originalnu poetiku Kita Lorenca. Kod nekih pesnika nalazimo ponovo pokušaje - ne uvek i dovoljno sazrele - da krenu neispitanim putevima.
Ovaj izbor prevedenih pesama i pripovedaka ne može biti u potpunosti reprezentativan zbog ograničenosti prostora u časopisu i ne može odraziti, pravu širinu proze. Uprkos tome nadamo se da pružamo malu sliku lužičkosrpske književnosti za proteklih decenija, a čitaocu kažemo nešto o razvojnom putu i sadašnjem životu Lužičkih Srba, malog slovenskog naroda u Nemačkoj Demokratskoj Republici. Skromni izbor želi da ispuni jedan od zadataka književnosti: da bude posrednik među narodima.
prevela: Ljubica S. Rajinac
|
