Ludvig Ela

Savremena jezička situacija u Lužici

Iz zbornika "Lužički Serbi", red. V. Motorni, D. Scholtze, L'viv-Budišin, 1997. Sa ukrajinskog prevela Milena Ivanović.

Što se tiče jezičke situacije u lužičkim i nemačko-lužičkim oblastima Gornje i Donje Lužice, one su dvojezične, iako pretežna većina stanovništva koristi samo nemački jezik. Među stanovnicima koji sebe smatraju Lužičanima oko 90% govori lužički jezik, a, osim toga, svi govore nemački. Među Nemcima deo koji govori lužički čini manje od 2%, pri čemu u seoskim oblastima ovaj procenat može biti nešto viši. Nivo poznavanja lužičkog jezika kod Lužičana i Nemaca je dosta raznovrstan – od poznavanja lužičkog jezika kao maternjeg do elementarnog poznavanja jezika, koje može da omogući isključivo pasivnu upotrebu.

Teritorija na kojoj je rasprostranjen lužički jezik deli se na dav velika regiona. Veći deo Lužice čine zajednice sa nemačkim i lužičkosrpskim stanovništvom u kojima Lužički Srbi u jezičkom i kulturnom smislu čine manjinu, tako da tu dominira nemački jezik. Lužički jezik uči se u školama kao predmet blizak stranim jezicima. Ovaj region u kome u dvojezičkoj Lužici preovlađuje nemački jezik obuhvata tri podregiona.

Prvi od njih je čitava teritorija Donje Lužice u Brandenburgu. Tu u selima govore donjolužičke dijalekte, a u školama se predaje donjolužički jezik i književnost. Drugi je teritorija Srednje Lužice (oblast između Vojereca i Bele Vode u Saksoniji) na kojoj se govore različiti prelazni dijalekti, dok se u osnovnim i srednjim školama predaje gornjolužički jezik. Deo učenika iz ovog regiona pohađa gornjolužičku gimnaziju u Budišinu, dok drugi deo – uglavnom iz regiona oko Slepa – ide u donjolužičku gimnaziju u Hošebuzu. U treći podregion spada protestantski deo Gornje Lužice iz regiona u kome dominira nemački jezik. U ovom regionu živi oko 45-50 hiljada ljudi koji koriste lužički jezik u svakodnevnom životu, a čiji je nivo poznavanja ovog jezika različit. Od njih se oko 25 hiljada deklarišu kao Lužički Srbi. Učenje lužičkog jezika u porodicama ovde nije zagarantovano, budući da se, s jedne strane, broj čisto lužičkosrpskih porodica sa decom ovde naglo smanjuje, a, s druge, u mešovitim porodicama lužički jezik upotrebljava tek izuzetno. Tako većina učenika stiče početna znanja iz lužičkog jezika tek u školama i to na elementarnom nivou. Dakle, u Srednjoj Lužici lužičkosrpski identitet neguje se uglavnom pod uticajem delatnosti «Domovine», lužičkih seoskih običaja i tradicije.

Region u kome dominira lužički jezik podudara se sa katoličkim regionom u kome radi 10 lužičkih škola. Na ovoj teritoriji živi oko 15 hiljada stanovnika koji govore lužičkosrpski jezik, od kojih je 85%izrazilo pripadnost lužičkosrpskom etnosu.

U lužičkosrpskom regionu u tri uzrasne grupe primarni izvor za učenje lužičkog jezika predstavlja porodica. U ostalim zajednicama očigledno je gubljenje lužičkog jezika u porodicama. Tako nestaje bitan element lužičkosrpskog identiteta. Međutim, to se ne može objasniti samo velikim brojem nacionalno mešovitih porodica, jer 50% lica koja su lužički jezik naučili najpre u porodici smatraju ga svojim maternjim jezikom. Izuzetno veliki uticaj imaju asimilatorske tendencije van kruga porodice. Uzrok takvih tendencija su, s jedne strane, posledice nacional-socijalističke ideologije i politike – deca i omladina iz vremena Hitlera postali su generacija roditelja negde do 70-ih godina. S druge strane, nacionalna politika NDR dovela je do niza negativnih posledica, koje su se odrazile na prenošenje lužičkog jezika s jedne generacije na drugu. Tu su pre svega imali važnu ulogu pojedini aspekti školske politike. Tako su se 1964. godine znatno pogoršali uslovi predavanja lužičkog jezika u regionu sa mešovitim stanovništvom. U javnosti je stvoreno mišljenje da učenje lužičkosrpskog jezika nudi male perspektive. Usled toga broj učenika smanjio se sa 12 na 3 hiljade (to se pre svega odnosilo na region u kome preovlađuje nemački jezik). Ove nedemokratične mere podstakla je činjenica da je na kongresu SJPN lužičkosrpski jezik proglašen jezikom koji izumire.

Drugi uzrok smanjenja broja stanovništva koje govori lužički jezik jeste doseljavanje Nemaca sa nekadašnjih istočnih nemačkih teritorija u nemačko-lužičkosrpski region. Tako se u selima opštine Kubšice nastanilo 835 doseljenika ili oko 15% od ukupnog broja stanovnika. To je dovelo do povećanja broja mešovitih porodica i daljeg jačanja dominacije nemačkog jezika. Ovaj proces ojačan je psihološkim posledicama antilužičkosrpske politike nacional-socijalista.

U oblasti u kojoj preovlađuje lužički jezik asimilacioni procesi odvijali su se sporije s obzirom na kompaktnost lužičkog stanovništva i društveni prestiž lužičkosrpske crkve. Tu je u izuzetnim slučajevima dolazilo do asimilacije Nemaca sa lužičkim etnosom.

Sledeći bitan faktor promena u bilingvalnoj strukturi nemačko-lužičkog regiona bio je razvoj Lužice kao centra eksploatacije mrkog uglja i energetike NDR-e u drugoj polovini 50-ih godina. Izgradnja različitih industrijskih objekata dovela je do priliva radne snage iz cele zemlje, uglavnom iz okruga Hočebuz. U periodu od 1971. do 1981. godine broj stanovnika u ovom regionu povećan je na oko 55 000 ljudi. To je dovelo do toga da od sredine 50-ih 13 naselja postane žrtva industrijalizacije – u njima su bili uništeni uslovi za život oko 2500 stanovnika, koji su uglavnom preseljenu u gradsku novogradnju. Tamo su pretrpeli naročito snažan asimilacioni pritisak.

Kolektivizacija poljoprivrede od početka 60-ih godina i razvoj velikih agrarnih kooperativa takođe su imali negativne posledice za funkcionisanje lužičkosrpskog jezika.

Priznavanje lužičkog jezika kao ravnopravnog određeno je njegovim korišćenjem u masmedijima, književnosti, umetnosti itd. Statistički podaci u tabeli govore o tome kako govornici lužičkog jezika upotrebljavaju svoj jezik.

UPOTREBA LUŽIČKOG JEZIKA OD STRANE NjEGOVIH GOVORNIKA

U delovima Gornje i Donje Lužice u kojima dominira nemački jezik nema aktivne upotrebe lužičkog jezika u javnom životu. Lužički jezik se po pravilu koristi samo prilikom komunikacije sa poznanicima i kolegama koji govore lužički jezik. Na funkcionisanje lužičkog jezika odražava se i ta činjenica da ljudi starijeg uzrasta, koji i predstavljaju osnovne govornike lužičkog jezika, više ne zauzimaju važne položaje u društvenom životu. Istraživanja iz 90-ih godina pokazuju da je lužički jezik faktično prestao da bude sredstvo komunikacije u porodicama sa decom predškolskog i školskog uzrasta. Ovaj gubitak, na žalost, ne može biti kompenzovan u školi i zato se u udaljenim delovima Lužice više ne garantuje funkcionisanje lužičkog jezika kao živog. Aktivnim govornicima lužičkog jezika danas se smatraju:

- pojedine lužičke porodice čiji članovi imaju oko 60 godina;

- pojedine mlađe lužičke porodice koje potiču iz regiona u kojem dominira lužički jezik (ako su u mogućnosti, deca iz takvih porodica pohađaju lužičke škole);

- pojedini članovi porodice srednje generacije koji između sebe razgovaraju lužičkosrpskim;

- pojedini krugovi prijatelja i rođaka čiji su članovi angažovani u lužičkim organizacijama;

- deo govornika lužičkog jezika angažovanih na lužičkim društvenim pitanjima;

- službenici u lužičkim institucijama iz regiona u kome u proizvodnom procesu dominira nemački jezik;

Osim toga lužički jezik se upotrebljava na lužičkom radiju i u televizijskim emisijama, u lužičkim kulturnim institucijama, prilikom saradnje u samostalnim ansamblima, u aktivnostima grupa udruženja «Domovina» i drugih lužičkih udruženja, u lužičkim crkvama.

U nacionalnoj politici NDR upotreba lužičkog jezika neretko je imala čisto simbolički karakter. Tako su uvedeni dvojezični natpisi na državnim institucijama i preduzećima, table sa dvojezičkim natpisima naseljenih mesta, putokaza, naziva ulica i trgova. Za političku agitaciju korišćeni su lužički plakati i transparenti. Takva upotreba lužičkog jezika sačuvana je i nakon ujedinjenja Nemačke, mada u nešto manjem obimu. Tokom privatizacije nestaju dvojezični natpisi na preduzećima i trgovinama. Za javne ustanove dvojezičnost je uspostavljena zakonom i po pravilu se pridržava. U reklamama i političkoj agitaciji u regionu u kome dominira nemački jezik lužički se koristi retko, tek, na primer, u izbornoj propagandi.

U delu Gornje Lužice u kome dominiraju Lužičani jezička situacija je nešto povoljnija. Određene promene nabolje u upotrebi lužičkog jezika primetne su uglavnom kod mlađih generacija. U lužičkim osnovnim i srednjim školama, kao i u lužičkoj gimnaziji u Budišinu ima oko 1.500 učenika. U većini obdaništa u ovom regionu deca se vaspitavaju na lužičkom jeziku. Za više od dve trećine, to jest za 15.000 ljudi koji spadaju u lužičko stanovništvo lužički jezik je sredstvo komunikacije u porodici, van porodice, a na njemu se održavaju i nedeljne mise u katoličkoj crkvi. Na lužičkom jeziku ovde se govori ne samo u lužičkim društvima nego i na drugim mestima (na primer, vatrogasnim stanicama, sportskim društvima, u hotelima).

Kako u porodici, tako i u školama, a takođe i zahvaljujući crkvama u lužičko-katoličkom regionu deluju mehanizmi očuvanja jezika, tako da stanovnici imaju mogućnost da komuniciraju na lužičkom jeziku u svim sferama društvenog života. U ovoj oblasti lužički jezik je jezik komunikacije. Određena informativna zastupljenost doprinosi očuvanju lužičke tradicije. U isto vreme primećuju se tendencije ka sužavanju sfere upotrebe jezika, naročito među mladima koji ne mogu da nađu posao u Lužici, kao i u mešovitim porodicama. U većini slučajeva deca iz takvih porodica se više ne upisuju u lužičke škole. Društveni život u ovom regionu je više dvojezični nego u oblasti gde dominira nemački. Ovde se u potpunosti pridržavaju odluke o dvojezičnosti, lužički jezik koristi se u govoru i u pismu. Dvojezičnog pisanja natpisa pridržavaju se svuda: u trgovinama, u privatnim preduzećima, na tablama sa nazivima ulica, raznim znakovima, reklamama. Brojne lužičke kulturne grupe formiraju bikulturnu i bilingvalnu sliku regiona. Političke partije i izborne koalicije takođe u svojim aktivnostima koriste lužički jezik. U Pančicama-Kukovu, Hrosčicama, Raljbicama, Rožantu i Poršicama aktivne su lužičke izborne koalicije koje imaju predstavnike u lokalnim skupštinama. Jedan Lužičanin je poslanik krajztaga u Kamenci ispred lužičke izborne koalicije.

Ovako danas u najopštijim crtama izgledaju problemi funkcionisanja lužičkosrpskog jezika.