Ludvig Ela

Pravni status Lužičkih Srba u sastavu Savezne republike Nemačke

Iz zbornika "Lužički Serbi", red. V. Motorni, D. Scholtze, L'viv-Budišin, 1997. Sa ukrajinskog prevela Milena Ivanović.

Ujedinjenje dve nemačke države, koje je omogućio raspad totalitarnog sistema u zemljama Centralno-Istočne Evrope, pre svega u Nemačkoj Demokratskoj Republici, podrazumevalo je dugotrajan i složen proces. Tokom njegove realizacije morali su se uzeti u obzir interesi obe Nemačke. Pre svega, ponovo je došlo na red pitanje interesa srpskolužičkog stanovništva, čija su prava u sastavu NDR bila bar formalno zaštićena sistemom zakona. U Sporazumu o ujedinjenju, koji je sklopljen između vlada FRN i NDR 31. avgusta 1990. g. (čl. 35), predviđen je slobodan nacionalno-kulturni razvoj Lužičkih Srba i njihovog društvenog života za vreme prelaznog perioda do konačnog sjedinjenja dveju nemačkih država.

Nakon ujedinjenja Nemačke došlo je do promena u teritorijalno-administrativnom ustrojstvu bivše NDR: umesto okruga, u skladu sa federalnim ustavom, obnovljena je ranija podela na Zemlje. To se odnosi i na teritoriju Lužice. Danas veći deo Gornje Lužice ulazi u sastav Slobodne zemlje Saksonije, a Donja Lužica i manji deo Gornje - u sastav Zemlje Brandenburg. Osim federalnih zakona svaka od Zemalja reguliše i pravni položaj Lužičkih Srba. Za osnovu zakonodavne politike zemalja prema nacionalnim manjinama uzeta je praksa primenjivana u FRN, koju je, pak, utemeljio SEBS, kao i, u izvesnoj meri, iskustvo nacionalne politike NDR.

Godine 1992. u obema Zemljama - Brandenburgu i Saksoniji - doneseni su lokalni ustavi, u kojima su utemeljene pravne osnove politike prema lužičkosrpskom stanovništvu. U ustavu Brandenburga tome je posvećen član 25, koji doslovce glasi ovako:

«Čl. 25. Prava Soraba (Venda):

1. Garantuje se pravo sorabskog naroda na zaštitu, očuvanje i razvoj svog nacionalnog identiteta i oblasti koju naseljavaju. Zemlja, udruženja i ujedinjeni savezi udruženja doprinose realizaciji ovog prava, naručito kulturne samostalnosti i efikasnog političkog uređenja sorabskog naroda.

2. Vlada Zemlje podržava očuvanje kulturne autonomije i van njenih granica

3. Sorabi imaju pravo na očuvanje i razvoj sorabskog jezika i kulture u javnom životu i njihovu upotrebu u školama i dečijim ustanovama.

4. U oblasti koju nastanjuju Sorabi u poslovanju se koristi sorabski jezik. Sorabska zastava je plavo - crveno - bela.

5. Ostvarenje prava Soraba reguliše zakon. On mora da garantuje učešće sorabskih predstavnika u rešavanju sorabskih pitanja, naročito u zakonodavstvu».

Prema Ustavu mehanizam realizacije prava Lužičkih Srba određuje poseban zakon, koji je usvojio landtag Zemlje Brandenburg jula 1994. g. U skladu sa njim građani mogu sasvim slobodno da izjavljuju svoju pripadnost lužičkosrpskom narodu i to ne utiče na njihova prava. Zakon je naznačio oblasti koje naseljavaju Lužički Srbi i propisao da je garant ostvarenja ustavnih prava Lužičkih Srba vlada Zemlje, kao i administracija okruga i udruženja. Različite konkretne mere koje se odnose na prava Lužičkih Srba na nivou Zemlje neposredno osigurava nezavisni Savet za lužičkosrpska pitanja, a u okruzima i udruženjima - specijalna ovlašćena lica. Savet za lužičkosrpska pitanja po svom statusu ravan je savetodavnom parlamentarnom komitetu. Niz odredbi ovog Zakona odnosi se na lužičkosrpski jezik, škole, kulturu i t. d.

U Ustavu Slobodne Zemlje Saksonije prava Lužičkih Srba regulišu članovi 2, 5 i 6, koji su ovako formulisani:

4. U oblastima koje naseljavaju (Sorabi - Ur.) nacionalne boje i grb Soraba ravnopravni su sa zastavom i grbom Zemlje.

1. U narod Slobodne Zemlje Saksonije spadaju građani nemačke, sorabske i drugih nacionalnosti. Zemlja priznaje njihovo pravo na Otadžbinu.

2. Zemlja garantuje i štiti pravo nacionalnih i etničkih manjina - državljana Nemačke na očuvanje sopstvenog identiteta, kao i na razvoj svog jezika, religije, kulture i tradicije.

3. Zemlja uvažava interese nacionalnih manjina koje zakonito borave na teritoriji Zemlje.

1. Građani sorabske nacionalnosti koji žive na teritoriji Zemlje su punopravni deo stanovništva. Zemlja garantuje i štiti pravo na očuvanje njihovog identiteta, kao i na negovanje i razvoj njihovog jezika, kulture, tradicije, naročito u školama, predškolskim i kulturnim ustanovama.

2. U lokalnom i komunalnom planiranju uzimaju se u obzir životne potrebe sorabskog naroda. Čuva se nemačko - sorabski karakter oblasti u kojima je naseljena sorabska manjina.

3. Saradnja između Zemalja, naročito u Gornjoj i Donjoj Lužici predstavlja interes države».

U Saksoniji se realizacija ovih ustavnih normi ostvaruje nizom uredbi, pre svega o obrazovanju, o upotrebi lužičkog jezika u institucijama i u sudu, kao i o poslovanju javnih ustanova, pisanju naziva ulica i naselja. Za razliku od Brandenburga u Saksoniji do danas nema zakona o opštim pravima Lužičkih Srba koji bi odgovarali zahtevima vremena. Istina, Zakon o zaštiti prava lužičkosrpskog stanovništva iz 1948. godine još uvek je na snazi, ali je on u mnogim dimenzijama izgubio aktuelnost, a ponekad je čak i u suprotnosti sa njihovim sadašnjim pravnim statusom. Osim toga u Saksoniji nema specijalnog nezavisnog organa - Saveta za pitanja Lužičkih Srba, kakav postoji u Brandenburgu. To znači da Lužičani imaju pristup u parlament i vladu Zemlje samo preko poslanika ili vladine institucije, što onemogućava vanstranačko zastupanje političkih interesa nacionalnih manjina, jer poslanicu u landtagu, pa i oni lužičkosrpske nacionalnosti, istupaju pre svega kao nosioci mandata svojih stranaka. Zakon o izborima u Saksoniji, za razliku od brandenburškog ne predviđa promenu praga od 5% za izborne koalicije nacionalnih manjina. To praktično isključuje mogućnost da nezavisni predstavnik Lužičkih Srba osvoji mandat u landtagu. Istina, u poslednje vreme situacija počinje da se menja. Godine 1996. landtag Saksonije doneo je odluku da se na svake tri godine priprema referat o položaju Lužičkih Srba, što će omogućiti da se skrene pažnja na goruća pitanja.

Zajedno sa ostalim nacionalnim manjinama i etničkim grupama Lužički Srbi bore se za unošenje amandmana u Osnovni zakon Nemačke o zaštiti i omogućavanju razvoja etničkih manjina s nemačkim državljanstvom, ali do danas njihove inicijative nisu ostvarile uspeh. Međutim, na federalnom nivou ipak su unesene tačke o njihovim pravima, veoma važne za nacionalne manjine. Član Osnovnog zakona zabranjuje bilo kakvu diskriminaciju zbog jezika, porekla ili nacionalne pripadnosti. Zakon o izborima i zakon o partijama obezbeđuje različita prava za partije i izborne koalicije nacionalnih manjina, iako je značaj ove tačke za Lužičke Srbe, kao, uostalom, i za ostale manjine, pre simboličan. Od 1992. godine na opšteevropskom nivou zajedno sa najrazličitijim deklaracijama SEBS/OEBS, Saveta Evrope, kao i Evropske zajednice usaglašena su dva važna sporazuma o zaštiti manjina kojima se pridružila i Nemačka: povelja o zaštiti i doprinosu razvoju jezika manjina iz 1992., kao i okvirni sporazum Saveta Evrope o zaštiti nacionalnih manjina iz 1994. godine. Prilikom izvršenja ovih uredbi u regionalnim i komunalnim organima vlade Brandenburga i Saksonije nastali su brojni problemi za Lužičke Srbe. Pre svega, u mnogim ustanovama poslovanje na dva jezika ostalo je formalnost, korišćenje lužičkog jezika na javnim mestima nije obezbeđeno zbog nedostatka stručnjaka.

U cilju realizacije prava na slobodan razvoj u oktobru 1991. godine u FRN je osnovana Fondacija za lužički narod koja treba da finansijski obezbedi javno-političku delatnost, potrebe kulturnih i naučnih institucija itd. Sredstva za Fondaciju daju Federalna vlada - 1/2, Slobodna Zemlja Saksonija - 1/3, a Zemlja Brandenburg - 1/6 sume.

U skladu sa tradicijom i savremenom realnošću punovažni zastupnik interesa lužičkosrpskog stanovništva kako pred nemačkom državom, tako i pred međunarodnim organizacijama je savez lužičkosrpskih udruženja i društava «Domovina». Njeni pridruženi članovi su lužičkosrpska društva van Lužice. U isto vreme u Lužici su aktivna razna društva i udruženja, koji se bave pitanjima javnog, religijskog, kulturnog i sportskog života.

Nakon ujedinjenja Nemačke izvršena je regionalizacija nekih lužičkosrpskih obrazovno-naučnih i kulturnih institucija. Pre svega, 1991. godine zatvoren je Srpski pedagoški institut u Budišinu, a obrazovanje učiteljskih kadrova za Lužicu vrši se na Lajpciškom univerzitetu, na kome već duže vreme funkcioniše Institut sorabistike. U Budišinu se i dalje obrazuju socijalni pedagozi i vaspitači u obdaništima. Iste te 1991. godine zatvoren je Institut Srpskolužičke etnologije, koji je radio u okvirima AN NDR, i od 1. januara 1992. godine na njegovoj osnovi započeo je sa radom Srpski Institut kao državno-privatna institucija. Institut ima odeljenje kulturne i socijalne istorije, empirijskih kulturnih istraživanja (etnoloških, lingvističkih) i radnu grupu donjolužičkih istraživanja. Pri njemu funkcionišu Lužička centralna biblioteka i Lužički kulturni arhiv.

Objavljivanjem knjiga na lužičkosrpskom jeziku bavi se izdavačka kuća «Domovina», koja je 1992. godine reorganizovana u akcionarsko društvo sa ograničenom odgovornošću. Ona obezbeđuje potrebnu količinu školskih udžbenika. Osetno su smanjeni tiraži književnih dela, što se objašnjava značajnim porastom troškova štampe.

Na gornjolužičkom jeziku izlaze časopisi «Serbske nowiny» (do 1991. godine «Nowa doba»), «Rozhlad» i neka druga izdanja, koja u o principu zadovoljavaju informativne potrebe Lužičkih Srba. Srednjonemačka radiostanica ima svakodnevnu tročasovnu emisiju na gornjolužičkom jeziku, a Istočnonemački radio - svakodnevnu jednosatnu emisiju na donjolužičkom. Osim toga postoji takođe polučasovna televizijska emisija na donjolužičkom, što je od naročito velikog značaja s obzirom na osetno smanjenje praktične upotrebe donjolužičkog jezika.

Umetničko-estetske potrebe Lužičkih Srba treba da zadovolji dvojezičko Nemačko-lužičko pozorište u Budišinu i Lužički nacionalni ansambl (do 1989 - Državni ansambl lužičke narodne kulture), koji je 1996. godine postao društvo sa ograničenom odgovornošću.

Od trenutka ujedinjenja Nemačke javni, naučni i kulturni život Lužičkih Srba se uopšte uzev jako izmenio u pravcu prilagođavanja realijama zapadnog demokratskog društva u kome država, pružajući nacionalnim manjinama određene pravne garancije i finansijsku podršku, ne preuzima nikakvu odgovornost za njihov unutrašnji razvoj, već omogućava društvu da se bavi time.