Od „Ilustrovanih priča“ do prvih stalnih strip-junaka

Savremeni teoretičari imaju različite poglede na poreklo nastanka stripa. Dok se po jednima njegovi prapočeci podudaraju sa prapočecima umetnosti i pisma, drugi o stripu govore kao o isključivom proizvodu moderne civilizacije, rođenom u konkurentskoj borbi američkih dnevnih listova. I mada se u prvi mah čini da su u pitanju dva suprotna pola, dva gledišta čiji se pobornici nalaze na zaraćenim stranama, argumenti i jednih i drugih u osnovi podupiru isti zaključak: sve zavisi od ugla posmatranja i uloge koja se tom prilikom pripisuje stripu. jer, ukoliko pojednostavljeno pod stripom podrazumevamo samo priču u slikama, ne polazeći pri tom od njegove masmedijske dimenzije, tada bez sumnje koreni njegovog rodoslovnog stabla prodiru sve do samog nastanka ljudske civilizacije. Međutim, ako strip posmatramo kroz prizmu masovnog sredstva vizuelne komunikacije, onda se njegov nastanak može tražiti isključivo u okvirima razvoja štamparstva i pojavi prvih visokotiražnih listova.

Za bolje razumevanje same suštine stripa i njegovog napretka u poslednjim decenijama, upravo ovaj drugi aspekt nemoguće je zaobići. Činjenica da je strip sredstvo masovne komunikacije i da se uglavnom širio putem novina i periodičnih izdanja, dovodi nas i do odgovora na pitanje kada su se na ovim prostorima pojavili prvi prethodnici savremenog stripa. Mada se sa posebnom tačnošću to više ne može utvrditi, smatra se da počeci našeg stripa zadiru još u sedamnaesti vek, kada su u tadašnjim listovima objavljivane prve ilustrovane priče predstavljene u vodoravnom ili vertikalnom nizu. Pojedine priče su imale i humoristički prizvuk, koji je već tada nagoveštavao razvoj karikature, nesumnjivo važne karike u kasnijem nastajanju pravog stripa. Ovome u prilog svakako govori i činjenica da će prvi autori stripa biti upravo poznati karikaturisti, ali i slikari koji su svoje vrhunsko crtačko umeće često izražavali i putem ilustracija ili karikatura.

Zahvaljujući izumu novog sistema litografije Alojza Zenefeldera (Alois Senefelder, 1796) krajem osamnaestog i početkom devetnaestog veka svet štampe počinje da proizvodi prve publikacije za najširu čitalačku publiku. Bili su to upadljivo ilustrovani listovi, koji su prikazivali aktuelne događaje sa posebnom naklonošću prema mitološkim pričama, romantičnim novelama, velikim zločinima i sličnim prilozima. U Francuskoj su ovi listovi nosili naziv „Imaž a Epinal“, a sadržavali su priče ilustrovane sličicama kvadratnog oblika, poteklih iz pera najpoznatijih crtača toga vremena. Po uzoru na francuske listove, u Nemačkoj su pokrenuti takozvani „Bilderbogen“ (Slikovnice), u kojima su pojedinačne sličice najčešće bile propraćene tekstom u stihu. Već sredinom devetnaestog veka u Nemačkoj počinje da izlazi prvi veliki humoristički list pod nazivom „Fligende bleter“ (Leteći listovi), u kome će svoje prve radove objaviti i poznati satiričar i crtač Vilhelm Buš, tvorac čuvenog para nestašnih dečaka „Maksa i Morica“ (Pljasa i Pljesa).

Nagli procvat humorističkih i zabavnih listova u Evropi nije mimoišao ni naše krajeve. 1860. godine u Novom Sadu Jovan Jovanović i Dim. Mihajlović pokreću šaljivi list „Mesečar“, a već februara 1861. godine Dragutin Keserić izdaje prvi broj šaljivog ilustrovanog lista „Komarac“. Tokom devetogodišnjeg izlaženja novosadski „Komarac“ promenio je više urednika; ali je najveću popularnost stekao u periodu 1861–1863. pod uredništvom Đorđa Rajkovića i Jovana Jovanovića, za čija će imena u narednim godinama biti vezana i mnoga druga humoristička izdanja. U pomenutom periodu „Komarac“ objavljuje i najveći broj ilustrovanih priloga, čime će se posebno odlikovati izdanja Jovana Jovanovića Zmaja.

Ilustrovani satirični prilog „Komarca“ (1862)

1861. godine pokrenut je još jedan humoristički list: varaždinski „Podravski jež“. Samo dve godine kasnije, Đorđe Rajković u Novom Sadu izdaje jedini broj „Humorista“, a 1864. Jovan Jovanović u Budimpešti pokreće satirični list „Zmaj“. Sve do 1868. godine, kada je list prenet u Novi Sad, u „Zmaju“ je objavljen čitav niz ilustrovanih satiričnih priloga, od kojih su pojedini predstavljali izvanredne primere preteča prvih stripova. I poslednji broj „Zmaja“, izdat u Beču 1871. godine, donosi na naslovnoj strani sličan primer.

Gotovo istovremeno, 1867. godine, u Zagrebu počinje da izlazi Starčevićev „Zvekan“, a u Novom Sadu Rajkovićev „Ren“. Dve godine kasnije, u Zagrebu se pojavljuje i prvi broj „Vienca“. Mada se u pomenutim listovima susrećemo sa obiljem karikatura i ilustracija, na pojavu sledećeg „strip-gega“ nailazimo tek 1872. godine u humorističkom listu „Jazavac“ Jovana Jovanovića Zmaja. Naredne godine pojavljuje se u Novom Sadu šaljivi list „Kamila“, u celini pisan rukom, a uređivali su ga Jovan Jovanović (Zmaj) i Ilija Ognjanović (Abukazem). U drugom broju lista (1874), na poslednjoj strani objavljena je strip-šala od osam slika sa tekstom u stihovima. Njen autor je bio Vladislav Titelbah, a crteže je izveo vrlo grubo, običnim mastilom.

1876. godine, St. V. Popović pokreće u Novom Sadu zabavni dečji list „Radovan“, za koji će sve ilustracije raditi Milivoj Mauković. Tri godine kasnije, talentovani ilustrator iz Šida objaviće strip-šalu „Malerozni tencer“ u prvom broju humorističko-satiričnog časopisa „Šaljivi astronom“.

Ilustrovani satirični prilog „Zmaja“ (1866)

Godinu dana pre pojave „Šaljivog astronoma“ neumorni Zmaj pokreće u Novom Sadu šaljivi list „Starmali“, koji će bez prekida izlaziti punih 12 godina. Pored karikatura i ilustracija, list je doneo i nekoliko satiričnih priloga ilustrovanih nizom odgovarajućih sličica kao i strip-šalu pod nazivom „Skoro neverovatan događaj pri igranju valcera“. Ipak, sve do pojave „Nevena“ ovi početni oblici stripa bili su samo povremeni gosti na stranicama humorističkih listova i gotovo po pravilu u funkciji satiričnog prikazivanja aktuelnih političkih i društvenih zbivanja. Na kontinuirano objavljivanje „priča u slikama“ nailazimo tek u „Čika Jovinom listu“, gde one prvi put preuzimaju isključivo zabavno-didaktičnu ulogu.

Naslona strana „Zmaja“ (1871)

Strip-šala „Malerozni tancer“ („Šaljivi asrtonom“, 1879)

Strip-šala „Skoro neverovatan događaj pri igranju valcera“ („Star mali“, 1888)