Miroslava Mirković

Rimski gradovi na Dunavu u Gornjoj Meziji

Zaključak

Izdavač: Arheološko društvo Jugoslavije (edicija "Disertacije"), Beograd, 1968

Urbanizacija oblasti na gornjomezijskom limesu bila je duži proces, koji se uglavnom odvijao bez učešća centralne vlasti. Skoro svi gradovi i druga naselja na Dunavu razvila su se u blizini vojnih logora. Status municipijuma ili kolonije bio je u većim slučajeva dodeljen već formiranim naseljima rimskih građana i to je bio izraz volje nekoliko careva II i III veka. Jedini izuzetak u tome predstavlja Raciarija, koja nije bila titularna, već deduktivna kolonija, osnovana od veterana u vreme Trajanove vlade, posle završetka ratova u Dakiji.

Pre rimskog osvajanja plemena, ili u najboljem slučaju plemenski savezi bili su jedna politička organizacija u oblasti kasnije rimske provincije Gornje Mezije. Rimljani su verovatno i ovde pri administrativnom organizovanju osvojene oblasti, u skladu sa već utvrđenom politikom prilagođavanja postojećem stanju, podelili teritoriju Mezije na peregrine zajednice, civitates. Kao i u drugim provincijama, one su se mogle nalaziti pod upravom domaćih kneževa, principes, ili pak rimskih vojnih prefekata.^[1] Nove zajednice su obično zadržavale stare etničke nazive, mada se teritorijalno nisu morale poklapati sa plemenskom oblašću. U Gornjoj Meziji ovaj stupanj razvoja posvedočen je samo na jednom natpisu iz vremena Klaudija. Na njemu se spominju civitates Moesiae et Triballiae, pod upravom centuriona primipila legije V Macedonica, Bebija Atika.^[2] Nije jasno međutim da li su ovim nazivom obuhvaćene sve peregrine zajednice na teritoriji Meza i Tribala ili samo dve, koje nose stare plemenske nazive.

Ova organizacija je imala različitu dužinu trajanja u raznim provincijama na Balkanskom poluostrvu. U Dalmaciji su peregrine zajednice postojale do vremena Vespazijana; u Panoniji su neke prestale da postoje u I veku, a druge su se održale sve do vremena Severa.^[3] U Meziji je njihova sudbina neizvesna. U vreme kada je Ptolemej pisao svoje delo, većina peregrinih civitates nije više postojala. Kao stanovnike Gornje Mezije Ptolemej navodi Trikornjane, Pikenze, Dardance i Meze.^[4] Na teritoriji Dardanaca i Meza početkom II veka već su postojala gradska naselja, Skupi, Ulpijana i Raciarija, koja su svojom teritorijom obuhvatila veći deo ranije administrativne jedinice, civitas. Za Trikornjane se može pretpostaviti da su u II veku bili atribuirani gradu Viminacijumu; Pikenzi su verovatno zbog rudnika koji su ležali na njihovoj teritoriji, od vremena Hadrijana bili pod direktnom upravom carskih činovnika. Ne zna se kako je bila organizovana oblast, koja nije ulazila ni u gradsku teritoriju niti u rudničku. Na granici ona je bila u sferi uprave vojnih komandanata. Ona je činila tzv. territorium legionis, koja je ulazila u sferu kompetencije legijskih legata.^[5]

U II—III veku na Dunavu su nastala gradska naselja Singidunum, Margum i Viminacijum na zapadnom delu limesa i Raciarija na istoku u blizini donjomezijske granice. Raciarija je bila prvo gradsko naselje na severnoj granici Gornje Mezije. Ona je osnovana u vreme, kada je još uvek vršena dedukcija veterana. Naseljavanje u gradovima na severozapadu Gornje Mezije vršeno je tokom dužeg vremenskog perioda i bez učešća careva i dedukcija. Pri osnivanju kolonije Raciarije jedan deo zemlje je morao biti oduzet od peregrine zajednice i dodeljen kolonistima — veteranima.^[6] Kasnije je naselje uvećano doseljavanjem lica iz okoline u grad ili iz drugih oblasti i provincija. Veći broj veterana, naseljenih u Raciariji pri osnivanju kolonije i kasnije, kao i doseljavanje trgovaca i drugih stranaca, daje strukturi stanovništva ovog grada neke karakteristike, koje važe i za druga naselja na granici.

Prvi civilni doseljenici na zapadnom delu limesa u Gornjoj Meziji naseljavali su se u kanabama, naseljima uz vojne logore. Kanabe su nastajale sa vojnim logorima u 1 vcku. Utvrđenja na Dunavu su građena od vremena Tiberija do Trajana ili Hadrijana. Najveći broj epigrafskih svedočanstava o kanabama u podunavskim provincijama potiče iz kasnijeg vremena, iz godina 138 — 160.^[7] Jedan od najranijih natpisa te vrste, iz 100 god. n. e., potiče iz Seksaginte Priste na donjem Dunavu.^[8] U Gornjoj Meziji se jedan indirektni epigrafski podatak odnosi na kanabe u Margumu. Na jednom natpisu je posvedočeno lice, koje je vršilo funkciju curator-a civium Romanorum Margi consistentium. Pored njega se spominje jedan pripadnik legije IV Flavia i na osnovu toga se može pretpostaviti da su bile u pitanju kanabe ove legije, stacionirane na ušću Morave krajem I veka.^[9]

Kanabe u Singidunumu, u okolini kasnijeg logora legije IV Flavia, nisu dosada potvrđene na natpisima. U Viminacijumu one se spominju početkom III veka.^[10] U ovo vreme one su od Karakale bile obnovljene. Izmene u položaju aktivnih vojnika, kojima je od vremena Severa bilo dato pravo da žive sa porodicama i da sklapaju legalne brakove, mogle su biti razlog za izgradnju novih kanaba legije VII Claudia. Na taj način su oženjeni vojnici bili izdvojeni od civilnog stanovništva gradova.

U ranim kanabama, potvrđenim u Podunavlju u II veku, veterani predstavljaju najvažniju socijalnu kategoriju. Oni se spominju na prvom mestu: veterani et cives Romani et consistentes.^[11] Tako je verovatno bilo i u Gornjoj Meziji. Slabo očuvan tekst natpisa iz Marguma ne dozvoljava da se utvrdi poredak raznih vrsta stanovnika kanaba, veterana, doseljenika i rimskih građana. Na čelu ove zajednice je, kao i u drugim sličnim slučajevima, stajao curator civium Romanorum.

U III veku kanabe se ponovo pojavljuju na natpisima. Ne zna se šta je u međuvremenu bilo sa njima. Utvrđivanje njihova odnosa prema gradovima koji su se razvili takođe pored vojnih logora je jedan od osnovnih problema nastanka gradova. U Singidunumu, Margumu i Viminacijumu se ne zna kome naselju je dodeljen status grada. Od početka se mora računati sa više naselja u okolini vojnih logora. Jedno je bilo naselje starosedelaca, pagus ili oppidmn, koji u svim dosada poznatim slučajevima leži na izvesnoj udaljenosti od rimskog naselja i vojnog logora. Na drugoj strani se pretpostavlja postojanje dve zajednice rimskih građana; jedno bi bile kanabe legije, koje bi bile u uskoj vezi sa vojskom, a drugu bi predstavljali rimski građani, u civilnom naselju. Keltski pagus , prostorno odeljen od rimskog naselja u Singidunumu i Viminacijumu, nije bio jezgro iz koga će se razviti municipijum ili kolonije. Ne može se pretpostaviti ni to, da su starosedeoci bili preseljeni na teritoriju budućeg rimskog grada, kao što je to bio slučaj u Karnuntumu, a možda i u Akvinkumu.^[12] Među građanima gradova na gornjomezijskom delu Dunava keltska i druga domorodačka imena se kasno i retko pojavljuju. Većinu stanovništva u njima čine stranci i veterani legija. U pogledu sastava stanovništva gradovi se približavaju kanabama, u kojima dve osnovne kategorije stanovništva čine veterani et cives Romani. Teško je međutim utvrditi da li su te dve vrste naselja, civilno i vojno (canabae) pravno i prostorno bile razdvojene ili su pak canabae legionis bile naselje kome je u II veku dodeljen status municipijuma, kasnije kolonije. Stariji naučnici, Mommsen, Schulten i Kornemann, premda su se u nekim pitanjima u vezi sa kanabama razilazili, smatrali su da je ova vrsta naselja u pograničnim oblastima na Rajni, Dunavu ili u Africi pretvorena u municipijume, dodeljivanjem gradskih prava već postojećoj zajednici rimskih građana. Ovo mišljenje je kasnije prihvaćeno od većine naučnika. Istaknuto mišljenje o ovom pitanju i sasvim suprotno ranijem imao je O. Bohn. Njegov članak, objavljen pre nekoliko decenija, uticao je u velikoj meri na napuštanje tradicionalnog gledišta na problem nastanka gradova pored vojnih logora. Bohn je smatrao da kanabe legije nisu bile ono naselje kome je dodeljivan status municipijuma, već da su to bila peregrina naselja. Kanabe bi i dalje postojale, uporedo sa gradom, jer nije nestao osnovni cilj njihovog postojanja — snabdevanje vojske. Potvrdu za svoje gledište Bohn nalazi u epigrafskom materijalu iz velikih vojnih logora u Lambezi i Viminacijumu. Na spiskovima usluženih vojnika iz Lambeze i Aleksandrije iz vremena pre Severa javljaju se uporedo vojnici poreklom iz ova dva grada i oni koji kao zavičaj navode castra, što je bilo uobičajeno za lica poreklom iz legijskih kanaba. Uporedo postojanje grada i kanaba u Viminacijumu pokazivala bi okolnost, da su kanabe legije VII Claudia u vreme Severa obnovljene, kako pokazuje tekst već spomenutog natpisa, posvećenog Septimiju Severu i Karakali, a ne izgrađene. To bi značilo da su one kontinuirano postojale i posle stvaranja municipijuma u Viminacijumu. Status grada ne bi bio dodeljen kanabama, već naselju starosedelaca.^[13]

Premda se argumentaciji Bohn-a mogu učiniti neki prigovori, naročito u. pogledu značenja termina castris i ciljeva postojanja kanaba, koje je moglo preuzeti i gradsko naselje^[14], arheološka ispitivanja nekih velikih vojnih logora na Dunavu, u Karnuntumu ili Akvinkumu, kao i na donjoj Rajni, a u nekim slučajevima i epigrafski materijal pokazali su nešto komplikovaniju topografsku situaciju. Na nekim mestima su potvrđena dva odvojena rimska naselja.^[15] Da li su ona i pravno bila jasno odvojena, kao dve kategorije, ne može se pouzdano utvrditi.

Malo poznata topografija Singidunuma i Viminacijuma pruža nedovoljno podataka za rešenje ovog problema. U Singidunumu su tragovi rimskog naselja otkriveni na dva mesta u blizini Kalemegdana i vojnog logora na njemu: na obali Save, neposredno ispod Kalemegdana^[16] i jugozapadno odatle, nekoliko stotina metara dalje, na padini pored današnje Patrijaršije. Ovo poslednje naselje se nastavlja, preko današnje ulice Knez Mihajlove, prema Studentskom trgu i Hemijskom institutu.^[17] Kod današnje Patrijaršije, gde se pretpostavlja postojanje trgovačke četvrti, otkriven je natpis jednog veterana. Veliki broj natpisa vojnika i veterana otkriven je u nekropoli, koja se nastavljala duž puta prema Viminacijumu, u današnjim ulicama Kosovska, Bulevar Revolucije i dr.^[18] Od naselja ispod Kalemegdana, na obali Save otkriven. je mali deo. Čim se da između njega i naselja koje je posvedočeno nešto dalje, oko Patrijaršije, nije bilo ni grobova niti jarka, koji bi ih razdvajali.

Topografija rimskog naselja u Viminacijumu je nešto bolje poznata, jer se na tom mestu ne nalazi moderno naselje. Granice njegova prostiranja i obim mogu se približno odrediti na osnovu skromnih iskopavanja krajem prošlog i početkom našeg veka i po konfiguraciji terena. Ono je obuhvatalo površinu od oko 70 ha i počinjalo je neposredno ispod bedema legijskog logora.^[19] Tragovi kuća za stanovanje i drugih građevina i prostrana nekropola na severnoj, zapadnoj i južnoj strani ne ostavljaju mesta sumnji da je u pitanju ono naselje, kome je dodeljen status municipijuma i kasnije kolonije. Ukoliko su kanabe legije postojale kao odvojena kategorija naselja, moraju se tražiti istočno od vojnog logora; ukoliko su u I i početkom II veka postojale uz zapadni bedem kastruma, one su se bez sumnje stopile sa kasnijim gradom. Uporedno postojanje legijskih kanaba i municipijuma neosporno je dokazano u III veku. Dosada međutim nije arheološki utvrđeno gde su se nalazile obnovljene kanabe legije VII Claudia.

Iskopavanja u Margumu nisu pružila nove podatke o topografiji rimskog grada.

Nova arheološka ispitivanja gradova na gornjomezijskom limesu mogu dati nov materijal i doprineti rešenju pitanja porekla gradskih naselja. Sadašnje stanje poznavanja topografije i epigrafskog materijala ne potvrđuje tezu da kanabe legije i još jedno rimsko naselje postoje jedno pored drugog u II veku, niti pak dozvoljava da se pretpostavi da je rimski municipijum bio bilo gde u pomenutim naseljima formiran na teritoriji naselja starosedelaca ili od preseljenih pripadnika ovog sloja. Stanovništvo gradova i sloj municipalne aristokratije čine veterani i rimski građani, koji se sreću i u kanabama. Starosedeoci su relativno retko epigrafski potvrđeni. Samo za jedan deo tog sloja to se može objasniti težnjom pripadnika starog stanovništva da rimskim imenima prikrije svoje poreklo ili dejstva rimskog zakona da u spiskove građana mogu ući jedino lica sa rimskim imenima.

Naseljima Singidunumu, Margumu i Viminacijumu i Raciariji status rimskih gradova je dodeljen u periodu od Trajana do Marka Aurelija. Nastanak pojedinih gradova ne deli veći vremenski razmak, tako da se jedva može govoriti o promenjenim ekonomskim ili političkim prilikama i fazama urbanizacije limesa. Singidunum i Viminacijum su dalje napredovali i u III veku stekli status kolonija.^[20] Isto se može pretpostaviti i za Margum, koji je dosada potvrđen jedino kao municipijum. Raciarija je od početka bila kolonija. Aureus Mons i Akve, koji se u IV—VI veku nazivaju civitates, verovatno nisu formalno nikada bili proglašeni za municipijum ili koloniju. Jedno od većih naselja u zaledu limesa ležalo je kod današnje Ravne, pored vojnog logora pomoćnih odreda. Njegovo unutrašnje uređenje nije poznato. Verovatno nije imalo nikakav status.

U pogledu gradskih institucija gradovi na Dunavu u Gornjoj Meziji ne pokazuju nikakve osobenosti. Na čelu zajednice je, kao i u drugim rimskim gradovima, stajao kolegij duovira ili kvatuorvira i gradsko veće, ordo decurionum. Potvrđene su i funkcije gradskih kvikvenala, verovatno sa cenzorskim ovlašćenjima, kvestora, edila.

Ekonomski i kulturni procvat u oblasti koju izučavamo pada u vreme Severa. U isto vreme su period prosperiteta doživljavali i gradovi u Dakiji i na donjem Dunavu.^[21]

Najveći broj gradskih naselja ležao je na zapadnom delu dunavske granice u Gornjoj Meziji, na kratkom prostoru između Singidunuma i Viminacijuma. Između ove grupe gradova, i Raciarije, koja se nalazila na krajnjim severoistočnim tačkama Gornje Mezije, pružala se neurbanizovana oblast, sa nizom manjih naselja i kastela. Širinu gradske teritorije pojedinih gradova teško je odrediti. U većini slučajeva ostaje kao nerazrešen problem i njen odnos prema teritoriji legije, koja je u blizini stacionirana. Prostiranje gradskih oblasti na jugu može se približno ograničiti na pojas od oko 20 rimskih milja. Stanica Municipium, koja po svoj prilici označava južnu granicu teritorije municipijuma Viminacijum ležala je na 18 milja od grada.

Deo limesa istočno od Lederate (Rama) do ušća Timoka na istoku je bez gradskih naselja. U njemu su legati legija imali onu vlast kao dekurioni u gradovima.^[22] Ona je verovatno bila podeljena na teritorije niza kastela, u kojima su bili stacionirani odredi legija IV Flavia i VII Claudia ili pomoćni odredi. Naselja pored ovih tvrđava spadala su u kategoriju vici, castella, territoria i sl., koja su imala quasi gradsku organizaciju, kao naselja iste vrste u drugim provincijama.^[23] U III—IV veku ona su mogla biti potčinjena oficiru, koji se zvao praepositus ripae legionis VII Claudiae. Ovo zvanje je potvrđeno na opekama, otkrivenim u nekim kastelima na dunavskoj obali.^[24]

Jedan deo oblasti na limesu verovatno je bio u svojini cara. Carski domeni su se prostirali u rudničkoj oblasti Pikenza i u Timočkoj dolini. Natpisi na rudničkom novcu iz vremena Hadrijana potvrđuju postojanje rudnika na Peku; u Timočkoj dolini na postojanje carskih domena možda ukazuju nazivi nekih kastela, koji potiču od carskih imena, kao lulii vaUum ili AureUana. Postojanje carskih imanja u okolini gradova potvrđuju natpisi carskih dispenzatora u Viminacijumu i Raciariji.^[25]

Na dunavskoj obali između ušća Mlave i Arčara prirodni uslovi nisu dozvoljavali razvoj većih naselja. Na ovom delu dunavske obale, koja je strma i često besputna, nije bilo ni većih vojnih logora. Za zaštitu granice bile su postavljene na manjim razmacima kule ili manji kasteli.

Prvi rimski građani na Dunavu poticali su iz Italije ili zapadnih rano romanizovanih provincija. Iz ovih oblasti su poticali vojnici, a verovatno i trgovci koji su pratili vojsku. Od II veka počinje regrutovanje vojnika u bližoj ili daljoj okolini vojnih logora. Istovremeno se širi i romanizacija u Podunavlju i mnogi starosedeoci stiču rimska građanska prava. Procenat romanizovanog stanovništva poreklom iz okoline povećava se u gradovima. Krajem II veka regrutovanje za gornjomezijske legije na Zapadu skoro je sasvim prestalo. Među trgovcima međutim, procenat stranaca, bilo iz zapadnih ili istočnih provincija Carstva ostao je značajan. Većinu stanovništva gradova na Dunavu u II i III veku ipak čine lica poreklom iz Gornje Mezije ili susednih provincija. Mnogi od njih su mogli biti potomci ranijih doseljenika.

Veterani su bili jedna od najmnogobrojnijih grupa stanovništva i ekonomski najjači sloj. U socijalnom pogledu u II i III veku. oni su predstavljali sloj iz koga su birani gradski upravnici. To pak rnje bilo pravilo. U zakonodavstvu V veka nailazi se na ukaze, koji su imali za cilj da poprave položaj osiromašenih veterana.

O robovima su obaveštenja veoma oskudna. U vreme iz koga potiče najveći broj natpisa, u II—III veku, oni su posvedočeni u posedu vojnika i veterana.

Malo podataka ima i o starosedeocima u rimsko doba. Većina je verovatno činila seosko stanovništvo. Njihovo uključivanje u gradsko stanovništvo i javni život grada nije ranije od II veka i kako se čini, bilo je ograničeno na pojedinačne slučajeve. Stvaranje gradskih naselja nije samo po sebi donosilo značajnije proširenje rimskog građanstva na peregrino stanovništvo iz okoline. Relativno malobrojni Ulpii u Raciariji i Aelii u Viminacijumu su dokaz da je gradski status dodeljivan već postojećoj zajednici rimskih građana, koja nije uvećavana uključenjem starosedelaca. Carsko gentilno ime, koje se najčešće sreće na natpisima iz naselja na Dunavu je Aurelius. Izvestan broj ovih lica stekao je rimska građanska prava pod Markom Aurelijem; većina je međutim uključena u zajednicu rimskih građana Karakalinim ediktom 212. god. To bi pokazivalo da je veliki broj stanovnika provincija sve do početka III veka ostao u statusu peregrina. No kako se čini i posle Karakalina edikta bilo je grupa provincijskog stanovništva bez rimskog građanskog prava.^[26] Domaća imena su se na natpisima zadržala, u rimskoj onomastičkoj formuli, kao kognomena, do IV veka.

U privredu Rimskog carstva Gornja Mezija je bila uključena kao jedna od provincija, koja je proizvodnjom zadovoljavala sopstvene potrebe. Privrednom uzdizanju oblasti u Podunavlju i preuzimanju razvijenijih oblika proizvodnje znatno je doprineo živ promet sa istočnim i zapadnim provincijama. Važan ekonomski faktor u trgovini, zanatstvu i poljoprivredi predstavljali su veterani, koji su primali veće sume novca ili proizvoda.

Posle procvata u drugoj polovini II i u početku III veka počinje da se opaža opadanje u Podunavlju i to u prvom redu kao kriza gradskog uređenja. Opšta slabost se ogleda u upadljivom smanjenju broja natpisa posle Severa. Ekonomska kriza, čiji su simptomi u razvijenijim oblastima carstva postali jasni već krajem II veka, ovde je bila nešto usporena zbog postojanja specifičnih oblika proizvodnje, u kojima robovi nisu bili glavna radna snaga. U gradovima međutim u III veku javne službe postaju suviše veliki teret za pojedince i on se prenosi na celu kuriju i posednike, okupljene u njoj. Država je bila prinuđena da vezuje pojedina zvanja za određene grupe građana i da ih učini naslednim u istim porodicama, zajedno sa teretom munera.^[27] Na natpisima se pojavljuju maloletni dekurioni, pa i u dečjem uzrastu.^[28]

Rimski gradovi na Dunavu prvi put su bili razoreni od varvara i osvojeni u vreme hunske najezde, sredinom V veka. Ovaj događaj označava kraj perioda, u kome su postojale rimske gradske institucije, osnovane na Dunavu u II veku. Posle povlačenja Huna mnogi gradovi su bili obnovljeni i nova utvrđenja podignuta. Neki od njih su postojali sve do VII veka. Međutim, u ovim obnovljenim naseljima nastale su značajne unutrašnje promene. Gradsko uređenje prestalo je da služi kao osnova rimske uprave ii IV—V veku. U Justinijanovo doba ranija naselja na Dunavu su spojena sa tvrđavama i opasana zidovima. Ovu vrstu pograničnih tvrđava Prokopije naziva polizma. Takvo spajanje utvrđenja i naselja bedemom potvrđeno je u Singidunumu i kastelima Caput bovis, Zanes i Pontes. Vrlo je verovatno da je ista mera bila preduzeta i u drugim obnovljenim naseljima. O unutrašnjem uređenju i civilnoj vlasti u polizmama nema određenijih podataka. Vojna odbrana je bila poverena vojnim stratezima. Jedan strateg je posvedočen u Singidunumu u pregovorima između Avara i Romeja 579. god. Njegove funkcije nisu bliže poznate. Njegov položaj u vizantijskoj vojsci i uloga u gradskoj upravi teško se može utvrditi.^[29]

Veća naselja na Dunavu u VI veku bila su centri šire agrarne oblasti. Na teritoriji Akva, koje su ležale kod Prahova, prema Prokopijevu izveštaju nalazilo se 37 kastela, od kojih su neki ležali duboko na jugu, blizu Niša. U XI Justinijanovoj Noveli spominju se territoria, vici i castella u ovoj istoj oblasti.

Tvrđave i naselja na starom gornjomezijskom limesu bili su ponovo razoreni od Avara, krajem VI veka. Razaranje je bilo praćeno raseljavanjem. stanovništva i prodajom u roblje. Neki gradovi se i posle toga spominju, početkom VII veka. Kasnije im se gubi svaki trag za izvesno vreme, a zatim se mnoga od njih pojavljuju sa slovenskim imenima. O sudbini poslednjeg rimskog stanovništva na Dunavu ne zna se ništa. U nekim tvrđavama našli su prvo utočište slovenski doseljenici. Na istočnom delu ranijeg gornjomezijskog limesa, istočno od ušća Timoka, stari nazivi su se održali do današnjih dana (Florentin — Florentiana, Arčar — Ratiaria i dr.), što bi možda ukazivalo na kontinuitet između antičkih i srednjovekovnih naselja.

Padom gradova i tvrđava na Dunavu u ruke Avara uništena je severna granica carstva kao odbrambeni sistem i put na jug je postao slobodan. U sledećem veku to će olakšati naseljavanje Slovena na Balkansko poluostrvo.

Napomene