Dragica Premović-Aleksić
Muzej “Ras” Novi Pazar

Srednjovekovne humke na Sjeničko-pešterskoj visoravni

Rad je objavljen u časopisu Mileševski zapisi, br. 5, Prijepolje 2002, str. 39-46.

Prilikom rekognosciranja područja opštine Sjenica, na više lokaliteta zabeležene su nekropole pod humkama, ali su sve smatrane praistorijskim. Međutim, istraživanja su pokazala da se radi o srednjovekovnim humkama koje pripadaju vremenskom rasponu od 9. do kraja 11. veka.^[1] Do sada je istraženo osam humki i to: na lokalitetu Kobiljka šest, a po jedna na lokalitetima Mravin polje i Krajište.

Najveći broj istraženih humki na sva tri lokaliteta ima prečnik od 4 do 7 i visinu 0.50 do 0.70 metara. Na lokalitetu Kobiljka istražene su i dve humke većih dimenzija, prečnika 9, odnosno 10 i visine jedan metar. Najveći broj istraženih humki na sva tri lokaliteta ima prečnik 4 do 7 i visinu 0.50 do 0.70 metara. Na lokalitetu Kobiljka istražene su i dve humke većih dimenzija, prečnika 9, odnosno 10 i visinu jedan metar. Osim ove dve veće, ostale humke su formirane na isti način. Nad pripremljenom površinom formirana je humka od kamena različite veličine pomešanog sa zemljom u kojoj su bili tragovi gari i pepela, a kroz celu humku je nalažen arheološki materijal: fragmenti keramike, metalni predmeti i životinjske kosti, među kojima ima i dosta gorelih.

Humke većih dimenzija bile su nasute sitnim lomljenim kamenom i imale su mnogo više gari, a jedna od njih u osnovi je imala i izrazite ostatke spališta, odnosno lomače. Na početku istraživanja, koja traju od 1997. godine, pretpostavljalo se da se radi o humkama u kojima je vršeno sahranjivanje spaljenih pokojnika, ali ni u jednoj od osam istraženih humki nisu nađeni ostaci spaljenog, niti skeletno sahranjenog pokojnika.

Ovom prilikom nećemo govoriti o arheološkim slojevima, nalazima i analogijama, već o problemu vezanom za određivanje namene samih humki. Moguće da rešenje treba tražiti u okviru slovenske religije i mitologije. Najranije podatke o slovenskoj religiji ostavio je Prokopije i to za plemena Ante i Sklavine koja su “verovala da je jedan od bogova, tvorac munje, jedini gospodar sveta, kome su žrtvovana goveda i ostale životinje i da obožavaju i reke i druga neka niža božanstva i svima njima prinose žrtve i po njima vračaju”.^[2]

Kod Slovena je bio jako razvijen kult vatre, koji se vremenom preobrazio u kult ognjišta. U vezi sa ovim kultom je i spaljivanje pokojnika čijim obredom se duša umrlog zajedno sa dimom vatre podizala ka nebu gde se nalazilo večno obitavalište umrlih.^[3]

Na osnovu istorijskih izvora, Sloveni su pre dolaska na Balkan i pre primanja hrišćanstva, svoje mrtve spaljivali i sahranjivali uz određene rituale. Zabeleženo je da su poginule pri napadu na Carigrad, 626. godine, spaljivali na lomači.^[4] Arapski putopisac Ibn Fadlan je 921/922. godine u Rusiji prisustvovao spaljivanju jednog pokojnika i tok obreda je opširno opisao.^[5] Iz sredine 10. veka sačuvani su podaci koje je ostavio Ibn Dasta koji opisuje Istočne Slovene: “Kada umre neki od njih, oni spaljuju njegovo telo .... Sledećeg dana po spaljivanju pokojnika, odlaze na mesto gde je to obavljeno, sakupljaju pepeo i stavljaju ga u urnu, koju zatim smeštaju na humku. Godinu dana po smrti pokojnika uzimaju dvadeset krčaga meda (medovine), nekad malo više a nekad malo manje, i nose ih na onu humku, gde se okuplja porodica pokojnog, jedu, piju i zatim se razilaze.^[6]

Podatke o spaljivanju nalazimo i u Nestorovoj hronici: “Kad ko od Radmića umre, oni slave triznu oko leša; zatim naprave veliku lomaču nameste leš na nju i nalože vatru. Potom pokupe kosti i metnu ih u jedan sudić koji nameste na jedan stub kraj puta. Tako i danas još čine Vjatići”.^[7]

Arapski istoričar Masudi ostavio je podatke i o spaljivanju Srba: “Upravo pomenuti Srbi spaljuju se kad umre glava plemena i spaljuju i svoje konje”.^[8]

Tok kremacije slično opisuje i L. Niderle:”Mrtvac je sa darovima bio položen na lomaču i spaljen uz sve glasniji plač, naricanje, krike i zveket oružja. Potom je pepeo bio skupljen i stavljen, u posudu ili bez nje, na pripremljenu površinu tla. Katkada je pepeo bio stavljan tek kasnije u nasip mogile, dakle više iznad ravni tla, a katkad u posudu i na samom vrhu mogile”.^[9]

Pokojnik je od kuće do lomače vožen u saonama i leti i zimi i zajedno sa njima je spaljivan.^[10] Lomača je pripremana na mestu gde je trebao biti grob, ili nešto dalje na zajedničkom pepelištu. Nakon spaljivanja i polaganja pepela držala se daća sa koje su ostaci bacani u grobnu humku. Ostaci daće se manifestuju nalazima životinjskih kostiju, komadima ugljenisanog drveta i ostacima ritualno razbijenih keramičkih sudova. Pri svečanim gozbama – triznama, deo hrane pripremljene za tu priliku stavljan je u grob, davao se umrlom, jedan deo bi pojeli učesnici, a ostatak je stavljan po zemlji naokolo i kasnije sa njom bacan na grob.^[11]

Niderle govori i o praznim mogilama, ali nije jasno na šta se odnosi pojam prazan. Ukoliko se misli na nedostatak pokojnika u humci, onda i za naše humke možemo reći da pripadaju tipu spomen-mogila. One su podizane u slučajevima kada je pokojnik umro daleko od svog doma i nije ga bilo moguće stvarno sahraniti.^[12] Od početka 5. veka humka je mogla biti formirana na mestu gde se održavao svečani obred, a grob se nalazio nešto dalje od tog mesta.^[13]

Bez obzira što se sahranjivanje vršilo spaljivanjem, verovalo se u zagrobni život i pokojnicima su ostavljani predmeti kojima bi on mogao da se posluži na onom svetu. Pored ličnih predmeta, mrtvima za život na onom svetu su najvažniji jelo i piće. Zbog toga su priređivane pogrebne daće za koje je hrana obezbeđivana klanjem životinja. Domaće životinje su često klane i stavljane u grob ili spaljivane zajedno sa pokojnikom, pa su predstavljale i neku vrstu pratnje o čemu su podatke ostavili Ibn Fadlan i Masudi.^[14] Ove navode potvrđuju i nalazi iz istraženih humki u kojima je nađena znatna količina životinjskih kostiju, među kojima ima dosta i gorelih.

Kod starih Slovena, a i kod Srba, bio je rasprostranjen običaj da se razbije sud koji je bio u vezi sa umrlim, kako bi se zvukom oterala njegova duša koja je u njega mogla da se useli. Sudovi su razbijani na samom groblju^[15] čime bi mogla da se objasni i velika količina keramike u istraženim humkama.

Osim ritualno razbijenih keramičkih sudova i životinjskih kostiju, ostali predmeti nalaženi u humkama predstavljaju, najverovatnije, lične stvari umrlog: naušnice, fragmentovane narukvice, nožići, pršljenci, alatke za razboj, brusevi.

Pored svih navedenih elemenata koji upućuju na zaključak da se radi o grobnim humkama (lomača, grobni prilozi, ostaci daće), ni u jednoj humci nisu pronađeni tragovi ostataka spaljenog pokojnika. Ukoliko prihvatimo pretpostavku da se ipak radi o grobnih humkama, nedostatak pokojnika bi jedino mogao da se objasni, već navedenim podacima iz istorijskih izvora, da su posude sa ostacima sa lomače mogle da se stave na stubove pobodene pored puta. Moguće i da humke predstavljaju ostatke pogrebnog rituala, a da se grobovi nalaze na drugom mestu, što je manje verovatno.

Ukoliko se ne radi o grobnim humkama, postavlja se pitanje koju svrhu su humke imale u trenutku kada su formirane. Mišljenja smo da moguće objašnjenje treba tražiti u slovenskoj religiji i mitologiji, prvenstveno u prinošenju žrtava bogovima, koja se dobrim delom odnosi i na Srbe.

Tragovi žrtvenih obreda kod Slovena evidentirani su još u praslovenskim kulturama. Prinošenje žrtava, pa i ljudskih, počelo je tokom bronzanog doba i trajalo do 11. veka kada su Sloveni već primili hrišćanstvo.^[16] Žrtvenike i hramove Sloveni su podizali na brežuljcima i okretali ih prema istoku ili prema vodi.

U obimnoj studiji “O vrhovnom bogu u staroj srpskoj religiji”, V. Čajkanović govori o nepostojanju hramova kod Srba i odvijanju kulta u osvećenim gajevima. Nadalje kaže: “pored toga, moguće je da je našem bogu mrtvih činjen kult i na gomilama kamenja, onakvim kakve se nalaze i danas naročito po Bosni i Hercegovini. Takve gomile poznate su i drugim narodima; njihov postanak, i kod nas i inače, nije uvek jasan; njihova namena, mogla je biti različita. Jedna stvar, ipak, izvesna je: te gomile često su podizane nad grobnicama, i na njima prinošene su žrtve mrtvima – prema tome, ništa ne bi bilo prirodnije nego da se tu čini kult bogu mrtvih. I doista, takav je slučaj bio kod starih Grka, gde su na ovakvim gomilama prinošene žrtve htoničnom Hermesu. Ovakve gomile služile su kao kultna mesta, ili kao oltari, dakle: eventualno kao najprimitivniji hramovi”.^[17] On dalje navodi beleške S. Delića sa početka 20. veka (1904. godine) “da su ovo stare bogomolje, gdje se narod sakupljao i po svom zakonu Bogu molio. Tu bi prinosili žrtve i kuda bi se dim povijao na tu bi se stranu okretali pri molitvi”. Delić je zabeležio i podatak da je na gomilama “činjen kult bogu koga i mesto i funkcija karakterišu kao htonično i najveće nacionalno božanstvo”.^[18]

Kom bogu su mogle da budu prinošene žrtve na našim lokalitetima? Moguće da je u pitanju Veles, odnosno Volos, slovenski bog podzemnog sveta, bog mrtvih. Prema tumačenju nekih istraživača, ruskom imenu Volos odgovarala bi crkvena reč Vlas, Vlaš ili Vlašić, Vlasovi sinovi. Staroruski Volosü, a južnoslovenski ekvivalent je Vlasü.^[19] Ovo bi se možda moglo dovesti u vezu sa toponimom Vlaški grob koji se odnosi na padinu na kojoj se nalazi oko stotinak humki koje se u pravcu zapada nadovezuju na lokalitet Kobiljku.

Veles – Volos ili Vlas je i “bog stoke”.^[20] Ova njegova funkcija bi mogla da navode na pretpostavku da su Vlasi, stočarski narod Sjeničko–pešterske visoravni, bili poštovaoci boga Volosa – Vlasa, zaštitnika njihove egzistencijalne delatnosti – stočarstva, a ne romanizovano predslovensko stanovništvo kako tvrde mnogi istraživači. Moguće da se Nemanja borio protivu njih, odnosno protiv paganstva ili mrske jeresi što potkrepljuje i pisanje Stefana Prvovenčanog. U žitiju Svetog Simeona on kaže: “Jer je sveubilački đavo nasejao štetnu plevu i ukorenivši je u srca njihova, odvratio ih je od Tvorca njihovog, da služe gluhim kumirima...”. Nešto dalje Prvovenčani navodi reči kćeri nekog velmože koja je bila isprošena za krivovernika, od kog je pobegla ne mogavši da trpi “smrad gluhih kumira i mrske jeresi”.^[21]

Kada su ovaj kraj osvojili Turci stanovništvo je popisano kao vlaško, tj. kao džemat (zajednica) Vlaha Senice.^[22] Kako mnogi istraživači smatraju, Vlasi su imali svoju unutrašnju organizaciju i njihove oblasti su uspele da sačuvaju svoj status do kraja 17. veka. Da napomenemo i to da je ovaj kraj postao i kadiluk pod nazivom Stari Vlah, čiji naziv ni danas nije zaboravljen. Muslimani u našem kraju naziv Vlah upotrebljavaju za nevernike, bez obzira da li su u pitanju stočari ili zemljoradnici.

Volosu su na žrtvu prinošene krupne životinje: bikovi i volovi. Bik je njegov simbol^[23], a u jednoj od istraženih humki nađena je i mala keramička figura bika koja je mogla da bude i zamena za žrtvenu životinju.

Jedan od lokaliteta sa srednjovekovnim humkama naziva se Kobiljka. Na osnovu ovog toponima moguća je i druga pretpostavka o tome kom božanstvu su mogle tu da se prinose žrtve. Naziv Kobiljka i Kobilica (vrh iznad padine sa humkama), usko su povezani sa kultom konja kod starih Slovena. Sa tog aspekta moguće da su na lokalitetu prinošene žrtve nekom od solarnih božanstava: Svetovidu, Perunu, Svarogu, Horsu ili Trojanu, čiji su atributi konj, kobila, vranac ili kopito.^[24]

Po bogu Trojanu nazvano je i jedno brdo na rubu Pešterskog polja (nekadašnjeg jezera), na kome su ostaci utvrđenja iz predslovenskog vremena. Većina domaćih naučnika koji su obrađivali našu religiju i mitologiju zapisala je legendu vezanu za Trojan.^[25] U jezeru ispod Trojana je živela troglava aždaja kojoj su u određenim vremenskim razmacima žrtvovane devojke. Kada je na red došla kneževa kći, naišao je sv. Đorđe koji je ubio aždaju i tako spasio devojku. U podnožju Trojana se i danas nalazi izvor koji se zove Đurđevica i kod kog se narod okupljao. Tu su klali ovna, krv prolivali u jezero, meso jeli i veselili se. Danas se tu, na Ilindan (Aliđun) okupljaju Muslimani.

Navedena legenda predstavlja ostatke Trojanovog kulta koji je bio bog donjeg sveta i jedna od hipostaza Dajboga, kog Čajkanović smatra vrhovnim srpskim bogom. Trojanu su prinošene i ljudske žrtve, a troglava božanstva su opštebalkanska.

Na Sjeničko–pešterskoj visoravni mnoštvo toponima vezano je za slovensku mitologiju, ali ovde ćemo navesti samo nekoliko onih koji su vezani za našu temu.

Za lokalitet Kobiljku već smo rekli da je u vezi sa kultom konja i verovatno boga Trojana, a tu je i Vlaški grob. Severno od Sjenice i sela Vape nalazi se lokalitet Mravin polje. Njegov naziv bi mogao da se dovede u vezu sa nekadašnjim verovanjem da se u mravima nalaze duše predaka. U vezi sa tim bio je i običaj da se na Đurđevdan na mravinjak ostavljaju kolači, so i kokošije jaje.^[26] Istočno od Mravin polja je padina koja se zove “paljevine”, severno je uzvišenje Molitva, a jugoistočno Belan, moguće od Belobog.

Lokalitet Krajište, južno od Sjenice, takođe je okruženo slovenskim toponimima. Nalazi se na istočnoj strani predela zvanog Žari, a poznato je da je žara staroslovenski naziv za vatru, odnosno žrtveno mesto. Predeo Žari pripada selu Trijebinama čiji je naziv nastao od reči treba u značenju žrtva, ili staroruski oltar. Istu osnovu ima i Trebnik – ritualna knjiga pravoslavne crkve.^[27] Trebište je i prostor gde su se priređivale ritualne gozbe, tj. gde su se žrtve jele i pile.^[28] Nije isključeno i da naziv uzvišenja Ledenice, južno od Krajišta, nije nastao u vezi sa boginjom ljubavi Ledom.^[29]

Kada je u pitanju veza naših lokaliteta i prinošenje žrtava, može se reći i sledeće. Žrtva se kolje ili spaljuje, a nekad i jedno i drugo. Prilikom klanja krv se prinosi kao posebna žrtva htonskim silama pa se izliva na zemlju ili se prska žrtvenik. Žrtve paljenice su prinošene nebeskim božanstvima, a ukoliko je namenjena mrtvima onda se životinja ili njen deo potpuno spaljuju.^[30] Pored žrtvenika i žrtvenih običaja manifestuju se i nalazima arheološkog materijala: životinjskih kostiju, keramičkih figurica i sudova.^[31] Kako je već napred rečeno, u našim humkama su zastupljeni svi elementi koji čine žrtveno mesto: životinjske kosti, među kojima i dosta gorelih, keramički sudovi, figurica bika.

Umesto zaključka možemo reći da i dalje ostaje otvoreno pitanje čemu su služile humke na istraživanim lokalitetima na području Sjenice. Kako je napred rečeno, ima dosta elemenata koji idu u prilog pretpostavci da se radi o grobnim humkama, ali isto tako ima i elemenata na osnovu kojih bi se moglo reći da se radi o kultnim humkama, odnosno o mestima na kojima je su prinošene žrtve bogovima. Nadamo se da će se istraživanja humki nastaviti i da će se tako doći do odgovora na nerazjašnjena pitanja.

Napomene

1 D. Premović-Aleksić, Izveštaji o istraživanju Humki na lokalitetu Kobiljka kod Sjenice, Novopazarski zbornici 21/1997, 279-280; 22/1998, 305-306; 23/1999, 353-355; 24/2000, 323-325; 25/2001, 393-395.

2 A. Cermanović-Kuzmanović, D. Srejović, Leksikon religija i mitova drevne Evrope, Beograd 1992, 500.

3 S. Petrović, Sistem srpske mitologije, Niš 2000, 146.

4 K. Jireček, Istorija Srba I, Beograd 1981, 96.

5 N. Nodilo, Stara vjera Srba i Hrvata, Split 1981, 510.

6 Đ. Janković, Slovenski i srpski pogrebni obred u pisanim izvorima, Glasnik Srpskog arheološkog društva 17, Beograd 2001, 124.

7 Luj Leže, Slovenska mitologija, Beograd 1984, 168.

8 L. Niderle, Slovenske starine, Novi Sad 1954, 285, napomena 4.

9 Isto, 65.

10 S. Petrović, Mitologija, magija i običaji, Niš 2000, 155.

11 L. Niderle, nav. delo, 68.

12 Isto.

13 M. Ćorović-Ljubinković, Uz problem praznih tumula, Starinar IX-X, Beograd 1959, 217.

14 J. Janićijević, U znaku Moloha, Beograd 1995, 197.

15 D. Bandić, Tabu u tradicionalnoj kulturi Srba, Beograd 1980, 127.

16 J. Janićijević, nav. delo, 178.

17 V. Čajkanović, O vrhovnom bogu u staroj srpskoj religiji, Beograd 1994, 160.

18 Isto, 161.

19 S. Petrović, Mitološke mape, Niš 2000, 59, 62.

20 Isto, 238.

21 Stefan Prvovenčani, Sabrana dela, Beograd 1999, 15, 17, 35.

22 H. Šabanović, Krajište Isa-bega Ishakovića, zbirni katastarski popis iz 1455. godine, Sarajevo 1964, 8.

23 Isto, 59.

24 Isto, 127.

25 Isto, 101; V. Čajkanović, nav. delo, 84; Srpski mitološki rečnik, Beograd 1998, 4.

26 Srpski mitološki rečnik, 312.

27 S. Petrović, Mitološke mape, 133-134; L. Leže, nav. delo, 154.

28 J. Janićijević, nav. delo, 181.

29 Isto, 115-116.

30 Isto, 310.

31 Isto, 196.

// Projekat Rastko / Arheologija //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]