Živko Mikić

O interdisciplinarnosti u srpskoj arheologiji sa posebnim osvrtom na fizičku antropologiju

Abstract: Deskriptivna faza u srpskoj antropologiji trajala je čitavo jedno stoleće - sredine 19. do sredine 20. veka. Najvažnije ličnosti tog perioda su V. Karadžić, J. Žujović, S. Trojanović, J. Cvijić, T. Đorđević, J. Erdeljanović, V. Dvorniković, B. Šljivić, N. Županić. - Fizička antropologija ni danas nije u potpunosti institucionalizovana u našoj sredini. Posledica toga je da je ona predmet profesionalnog bavljenja svega nekolicine pojedinaca. Međutim, interdisciplinarna saradnja sa arheologijom je uspostavljena.

Ključne reči: Biofizička antropologija, sociokulturna antropologija, arheologija, Antropološko društvo Jugoslavije, Srpsko antropološko društvo.

Ako podelu antropologije kao obuhvatne nauke o čoveku prihvatimo na njen sociokulturni i biofizički deo, videćemo da arheologija učestvuje svojim segmentima istraživanja u obe polovine. U okviru sociokulturne antropologije jedno od osnovnih polja istraživanja je evolucija kulture. U njemu arheologija i antropologija imaju svoj dijalog. - S druge strane, u okviru fizičke antropologije jedno od osnovnih istraživačkih polja je evolucija čoveka. U njemu arheologija i antropologija opet imaju svoj specifičan dijalog, odnosno interdisciplinarno uslovljenu saradnju. Koliko su arheologija i biofizička antropologija npr. prilikom iskopavanja neke nekropole ili tumula upućene jedna na drugu - nije potrebno diskutovati. Svakako je antropologija jedna od nauka koja je najviše prisutna u arheologiji, tako da joj u tom smislu treba ukazivati potrebno poverenje.

Ali, najpre - vratimo se sasvim ukratko razvoju obe nauke.

Arheologija - u obliku koji nam je predstavljen iz današnje perspektive - nastala je u XVII veku, i to kao istraživanje starina koje treba da pruže materijalne dokaze o istoriji naroda, neke države ili njenih vladara. Antropologija je po svom savremenom usmerenju znatno mlađa, ali danas svakako u velikom zamahu, bilo da se radi o fizičkoj strani ljudskog tela ili pak o evoluciji samog čoveka, njegovog društva, kulture ili religije.¹

Razvoj arheologije u Srbiji ovom prilikom nije potrebno ponovo predstavljati. Ali, kada se radi o razvoju antropologije u našoj sredini, potreban je jedan kraći pregled.

Deskriptivna faza u antropologiji u Srbiji i Jugoslaviji je trajala čitavo jedno stoleće - od sredine XIX do sredine XX veka. U tom smislu moraju se pomenuti imena i rad ljudi koji svi nisu bili antropolozi, ali se antropologija vrlo argumentovana našla u njihovom opusu.

Vuk Karadžić (1787–1864) je pored svog najvećeg doprinosa na književnom planu, dao vrlo značajan doprinos i srpskoj antropologiji u kombinaciji sa onovremenom etnografijom. Uz etnografske zapise ostavio je zapise i o fizičkim osobinama tela. U književni jezik je uneo bogatu narodnu terminologiju o delovima tela od temena do stopala. - Treba napomenuti da se ovim terminima i danas koristimo, kako u nauci tako i u svakodnevnom govoru. Dao je, između ostalog, i svoje tumačenje veze između prirodne sredine i stanovništva, a tu su i delovi o ishrani, o načinu stanovanja, higijeni, bolestima, kao i o pogrebnim običajima². - U celini posmatrano, ovaj značajni doprinos Vuka Karadžića zaslužuje novu analizu savremene antropologije.

Jovan Žujović (1856–1936) je poznat kao osnivač geološke nauke u Srbiji. Uz članke o geologiji i paleontologiji, poznati su i njegovi radovi iz oblasti antropologije. U svom delu Kameno doba, koje je objavljeno 1893. godine, citirajući pretežno francuske naučnike, dao je pregled onovremenih najsavremenijih znanja i iz paleoantropologije od najstarijih početaka do kraja neolitske epohe. Nešto kasnije, između 1927. i 1929. godine, u delu Postanje Zemlje i naše domovine (I - II), obrađena je i biološka prošlost Zemlje počev od razdoblja u kom je nastao pračovek³. - U ovom delu je značajno njegovo veliko interesovanje za prostor Balkanskog poluostrva.

Sima Trojanović (1862–1935) je prvi srpski školovani antropolog, koji je voju doktorsku disertaciju odbranio na Univerzitetu u Hajdelbergu 1885. godine, na grupi za biologiju sa antropologijom. U srpskoj antropologiji nije nažalost ostavio puno traga, pošto je u okviru svojih širokih interesovanja prioritet dao etnologiji. Međutim, njegovi antropološki radovi se po sadržaju mogu podeliti u nekoliko grupa: Članci i rasprave o telesnim karakteristikama ljudi na prelasku prošlog u ovaj vek, kao i o bioantropološkim procesima stanovništva (brahikranizacija npr.), o ostacima fosilnog čoveka, veštačkom oblikovanja glave, o trepanacijama kod Srba i Crnogoraca. Zatim slede radovi o narodnoj medicini kao i o ishrani naroda⁴. Svakako da radovi o ulozi vatre, o pogrebnim i žrtvenim običajima spadaju u posebnu grupu i ne izlaze iz okvira etnologije, odnosno kulturne antropologije⁵. - Konačno, na ovom mestu treba ponoviti konstataciju, da radovi Sime Trojanovića za srpsku antropologiju imaju trajnu vrednost.

Jovan Cvijić (1865–1927) je svoju doktorsku disertaciju odbranio na Univerzitetu u Beču 1893. godine. Po povratku u Srbiju osniva Geografski zavod Univerziteta i Geografsko društvo. Preko trideset godina je putovao kroz naše krajeve, što je rezultiralo brojnim radovima i utemeljenjem "antropogeografske škole". Umro je 1927. godine u Beogradu kao vrlo poznat naučnik.

Ono što karakteriše njegov naučni rad, jeste uticaj klime i reljefa na građu (morfologiju čoveka, naglašavajući praktično među prvima da je čovek ekosenzibilno biće. Kad se radi o formiranju antropoloških tipova, Cvijić u primarne faktore ubraja socijalnu strukturu, odnosno zanimanje, endogamiju i egzogamiju, kao i migracije. Posebno je naglašeno delovanje geografske sredine na etnopsihološke karakteristike stanovništva. - Osnovnu koncepciju ovakvog stava je dao u radu Antropogeografski problemi Balkanskog poluostrva, što je prošireno u Balkanskom poluostrvu i južnoslovenskim zemljama⁶. Ovaj rad je najpre objavljen na francuskom jeziku, a potom 1922. godine znatno proširen i štampan na srpskom jeziku. - Etnopsihološka tipizacija i odela balkanskog stanovništva koju je dao u ovim delima, posle II svetskog rata u našoj sredini je pretrpela oštru ideološku osudu. Potom je usledilo ignorisanje i pokušaj istiskivanja iz fondova naučnih saznanja. - Nedavno se pojavilo reprint izdanje Cvijićevog Balkanskog poluostrva, što svakako predstavlja značajan pomak u tumačenju antropologije i rada u antropologiji u našoj sredini.

Tihomir Đorđević (1866–1944) se praktično nije bavio antropologijom, ali je bio prvi naučnik u nas koji je eksplicitno ukazao na značaj paleoantropologije za istoriju i etnologiju. Godine 1908. je kroz rad Neznano groblje u Žagubici, pokazao da su stara groblja (nekropole - izvor primarnih podataka za mnoge nauke⁷. Podvlači da zapravo podaci, do kojih se dolazi izučavanjem skeleta i grobnih priloga, praktično predstavljaju jedini izvor elemenata o građi, izgledu i načinu života ljudi u određenom periodu prošlosti.

Jovan Erdeljanović (1874–1944) je u etnologiji bio prisutan više od pola veka. Pored toga što je osnivač naučne etnologije u Srba, on je i prvi profesor koji je studentima Univerziteta u Beogradu prvi držao ciklus predavanja iz fizičke antropologije, koju je definisao kao "nauku o telesnim osobinama ljudskog roda, tj. o morfološkim osobinama i o svim drugim pojavama koje su s telesnim životom u neposrednoj vezi".

Važno je ovom prilikom još ponoviti, da je u njegovim uputstvima za skupljanje građe o narodnom životu, koja su štampana 1911, 1925. i 1938. godine, tražio da se prikažu i morfološke odlike tela, natalitet i mortalitet⁸, itd. - U njegovim radovima, u kojima se bavio etničkom strukturom stanovništva Balkana, prisutna je važnost prirodne sredine i adaptacije čoveka na nju, što se može smatrati i uticajem J. Cvijića, čiji je savremenik i bio J. Erdeljanović.

Vladimir Dvorniković (1888–1950) - univerzitetski profesor u Zagrebu i Beogradu, po obrazovanju je bio filozof, antropolog i etnopsiholog. godine 1939. je objavio delo Karakterologija Jugoslovena⁹, u nameri da istakne primarne odlike kolektivnog karaktera kako jugoslovenskih naroda tako i etničkih grupa. U poređenju sa sličnom studijom J. Cvijića V. Dvorniković ide i dalje, jer smatra da pored reljefa i klime na formiranje etnopsiholoških kategorija utiču još i antropološki, psihološki i istorijski faktori. Smatra da je dinarski antropološki tip reprezentativan za "jugoslovenskog čoveka". Važno je napomenuti da se služio kranilogijom, koja svakako ne stoji u nikakvoj korelaciji sa mentalnim karakteristikama stanovništva. Međutim, najteži napadi na ovo delo su usledili posle II svetskog rata. Ono je proglašeno bezvrednom kompilacijom koja je štetna po svojim tumačenjima jugoslovenskim narodima. - Sa promenom isključivo marksističkog pristupa u analizi naučnog stvaralaštva, u dogledno vreme mogla bi se očekivati i nova verifikacija ovog dela V. Dvornikovića.

Branko Šljivić (1895–1963) je bio profesor anatomije na Medicinskom fakultetu u Beogradu. Ubraja se u pionire naše antropologije, jer se kao anatom prvi bavio antropološkom obradom ljudskih ostataka poteklih sa arheoloških iskopavanja. Konkretno - na poziv N. Vulića - koji je rukovodio istraživačkim radovima na Trebeništu, obradi je ljudske kosti iz devastiranih grobnica i došao do zaključaka o nepotpunoj funeraciji, o pojedinim bolestima, dužini života¹⁰, itd. - Pošto se to događalo 1933. godine, u metodološkom i sadržajnom smislu odslikava tok razvoja fizičke antropologije u našoj sredini.

Niko Županić (1897–1961) je praktično najmlađi u nizu navedenih pojedinaca koji su se na određen način bavili antropologijom do II svetskog rata, odnosno do sredine ovog veka. Studirao je u Beču pored ostalih disciplina i antropologiju, a doktorirao je 1903. godine. Na poziv J. Cvijića 1907. godine dolazi u Beograd, gde 1914. postaje kustos Etnografskog muzeja. Od 1923. godine je direktor Etnografskog muzeja u Ljubljani.

Najznačajnije delo mu je Etnogeneza Jugoslovena, objavljeno 1920. godine u Zagrebu i posvećeno osnivanju Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca¹¹. Interesantno je pomenuti da je napisano za vreme I svetskog rata i da je ovo delo prvobitno bilo namenjeno engleskoj čitalačkoj publici.

***

Fizička antropologija - za koju možemo reći da je arheologiji najbliža - nije u nas neposredno posle II svetskog rata bila negovana, šo se odnosi i na antropologiju u celini. Razlog tome su najmanje dve stvari. - Prva. Da je antropologija navodno najvećim delom dovela do razvoja rasističkih teorija u nacističkoj Nemačkoj. Druga. Ignorantski odnos prema prošlosti, odnosno istoriji - posebno srpskoj, kao stav marksističke ideologije.

Istina je da je 1959. godine osnovano Antropološko društvo Jugoslavije, ali je resorno ministarstvo "dalo do znanja" da se od antropologije očekuje da prikuplja građu za izradu normativa i veličina za potrebe vojske, zdravstva, školstva, zatim sporta, itd. Otuda je antropologija dugi niz godina ostala izjednačena sa antropometrijom, što najbolje ilustruju članci objavljeni u Glasniku Antropološkog društva Jugoslavije¹². Uz ovo - trebalo bi pomenuti - da je slovenačka antropologija davala osnovni ton antropologiji u SFRJ, a B. Škerlj je bio sinonim jugoslovenske antropologije.

Mala materijalna i sadržajna podrška razvoju antropologije je osnovna društvena odlika vezana za ovu nauku u bivšoj Jugoslaviji. Kadrovi su se mogli školovati samo u Ljubljani, kasnije i u Zagrebu, a ostali zainteresovani i motivisani mladi ljudi su išli ili u inostranstvo ili su učili kod starijih kolega, koji su opet bili strani đaci. Tako dolazimo do konstatacije da teorijska antropologija i nije mogla biti razvijena kao stvar jedne opšte inicijative, nego je ostala samo na inicijativi i pokušajima pojedinaca.

Kada je u pitanju praktična strana ovakve situacije, dovoljno je pomenuti da su stručnjaci iz Mađarske dolazili da obrađuju koštane ostatke čoveka poteklih sa arheoloških nalazišta¹³, a stručnjaci iz Hrvatske su obrađivali recentno stanovništvo na tlu Srbije¹⁴. - Naših stručnjaka u tom trenutku nije bilo, ali se takva situacija, nažalost - samo delimično izmenila. - Problem i kadrova i škole i dalje ostaje.

Kada se najdirektnije radi o fizičkoj antropologiji u našoj sredini, treba naglasiti da je ona predmet profesionalnog bavljenja svega nekolicine pojedinaca. Njena institucionalizacija je praktično u početnoj fazi. - Srpsko antropološko društvo je tek nedavno formirano. Antropološka laboratorija sa jednim zaposlenim stručnjakom postoji pri Anatomskom institutu Medicinskog fakulteta u Beogradu, a takođe nešto slično i u Novom Sadu. Na Filozofskom fakultetu u Beogradu fizička antropologija se kao pomoćni predmet predaje studentima arheologije tri semestra i studentima etnologije dva semestra.

Iznesene činjenice su svakako osnovni razlog zašto analitička faza u našim uslvoima tako sporo počinje. Međutim, saradnja arheologije i fizičke antropologije - koju svakako ne treba imenovati arheoantropologijom - zadnjih nekoliko decenija u našoj redini traje na obostrano zadovoljstvo i na konstruktivan način. Za ilustraciju te saradnje dovoljno je pomenuti oko dve stotine antropoloških priloga nekolicine autora. - Sigurno da je ta saradnja proizišla iz opšteg stava o interdisciplinarnosti nauka, jer je ona s jedne strane - neophodnost, a, s druge - obaveza, tj. prošlost čoveka treba analizirati sa svih aspekata. Znači, najkraće rečeno, ono što arheolozi pronađu na svojim nalazištima ne pripada samo arheologiji, jer je njena metodologija nedovoljna da sagleda svu prošlost čoveka. Zavisno od karaktera nalazišta, kako su pokazala i naša iskustva, arheologija stupa u saradnički odnos/kontakt sa vrlo različitim disciplinama, odnosno laboratorijama: datovanje, tehnologija, antropologija (biofizička i sociokulturna), paleozoologija, paleobotanika, geologija, geografija, etnologija, sociologija, istorija, lingvistika, itd. - Svakako da bi bilo i važno i interesantno prokomentarisati naša iskustva i u pomenutim relacijama ', a ovaj prilog bi trebalo da bude shvaćen samo kao prvi u tom nizu kako bi se interdisciplinarnost u srpskoj arheologiji sagledala u celini, s obzirom da smo na kraju jedne velike vremenske epohe i da bi trebalo podvući određena iskustva - važna i konstruktivna za naredni period.

Literatura:

1. Schwidetzky, I.: Hauptprobleme der Anthropologie, Verlag Rombach Freiburg, Freiburg 1971.

2. Karadžić, V.: Sabrana dela, knjiga XVIII, Prosveta, Beograd 1972.

3. Žujović, J.: Postanje zemlje i naše domovine, I–II, Beograd 1927–1929.

4. Trojanović, S.: Starinska srpska jela i pića, Etnografski zbornik Srpske kraljevske akademije, II, Beograd 1896.

5. Trojanović, S.: Vatra u životu i običajima srpskog naroda, Etnografski zbornik Srpske kraljevske akademije, 19, Beograd 1930.

6. Cvijić, J.: Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje, II, Beograd 1931.

7. Đorđević, T.: Neznano groblje u Žagubici, Starinar za 1908, Beograd 1909.

8. Erdeljanović, J.: Uputstva za ispitivanja naroda i narodnog života, Srpski etnografski zbornik, XVI, Beograd 1911.

9. Dvorniković, V.: Karakterologija Jugoslovena, Kosmos, Beograd 1939.

10. Sljivic, B.: Knochenfunde in einem prehistorischen Grab bei Trebenischte, Z. Morph. Antrop. XXXVII/2, Stuttgart 1935.

11. Županić, N.: Etnogeneza Jugoslovena, Rad JAZU, 222, Zagreb 1920.

12. Glasnik Antropološkog društva Jugoslavije, brojevi od 1 do 30, Beograd 1964–1994.

13. Nemeskeri, J.: Stanovništvo Lepenskog vira, U: Srejović, D.: Lepenski vir, Srpska književna zadruga, Beograd 1969; Farkas, Gy. - P. Liptak: Antropološka istraživanja nekropole u Mokrinu iz ranog bronzanog doba, Dissertations et Monographie, XI, Beograd 1971; Dissertations et Monographie: Vlasac - mezolitsko naselje u Đerdapu, Posebno izdanje SANU, DXII/5, Beograd 1978.

14. Vlahović, P., Janićijević, B., Kušec, V., Miličić, J., Peranović, M., Rudan, P., Smolej–Nerančić, N., Sujoldžić, A., Šimić, D.: Bioantropološka istraživanja đerdapskog područja, Etnoantropološki problemi - monografije, knjiga 2, Beograd - Zagreb 1988.

// Projekat Rastko / Arheologija //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]