Zagorka Letica

Sahranjivanje i pogrebni rituali u kulturi Lepenskog Vira

Separat iz: "Počeci ranih zemljoradničkih kultura u Vojvodini i Srpskom Podunavlju", Materijali X, Srpsko arheološko društvo • Gradski muzej, Subotica, Beograd, 1974.

U toku poslednjih godina na području Đerdapa otkrivena je i istražena jedna posebna praistorijska kultura — kultura Lepenskog Vira — koja hronološki i kulturno povezuje kulturu poznog paleolita ove oblasti sa najstarijom neolitskom kulturom tipa Starčevo—Kereš—Kriš. Pored raznovrsnih i bogatih arheoloških nalaza — ostataka staništa, kamenih skulptura, kamenih recipienata i žrtvenika, kao i kamene i koštane industrije — na nalazištima kulture Lepenskog Vira otkriveni su i grobovi koji svojom brojnošću i stratigrafskim položajem omogućuju uvid u način sahranjivanja i pogrebne rituale praktikovane kroz dug vremenski period od oko 8000. do oko 5500. godine stare ere.

Trenutno je poznato devet naselja kulture Lepenskog Vira od kojih su četiri locirana na desnoj (Lepenski Vir, Vlasac, Hajdučka Vodenica, Padina), a pet na levoj obali Dunava (Veterani Terrasse, Icoana, Razvrata, Ostrovul Banului, Schela Cladovei). Dok su pojedina od ovih naselja u celini ili najvećim delom istražena (Lepenski Vir, Vlasac, Padina, Schela Cladovei), na drugim su vršena samo manja sondažna iskopavanja. Međutim, bez obzira na stepen istraženosti pojedinih naselja značajno je da se podaci o grobovima otkrivenim na njima međusobno usaglašavaju, tj. da ukazuju na jednake načine sahranjivanja i iste pogrebne rituale. Najiscrpnije podatke o načinu sahranjivanja i pogrebnim ritualima pružaju grobovi iz Vlasca, Lepenskog Vira i Schela Cladovei. Na Vlascu su otkrivena 84 groba (110 individua), na Lepenskom Viru 82, a u Schela Cladovei oko 20.

Na osnovu vertikalne stratigrafije i arheološkog materijala kultura Lepenskog Vira podeljena je na dve etape: stariju, koju reprezentuju nivoi Vlasac Ia, b, Proto-Lepenski Vir i Lepenski Vir Ia, b, i mlađu, kojoj pripadaju naselja Icoana, Schela Cladovei, Vlasac II—III, Lepenski Vir Ic-e, Lepenski Vir II, Padina i Hajdučka Vodenica. U obe ove etape sahranjivanje pokojnika se vrši u okviru naselja. Međutim, način sahranjivanja i pogrebni rituali vremenom se menjaju. Grobovi u nivoa koji reprezentuju najstariju etapu kulture Lepenskog Vira pokazuju da se već od samog početka ove kulture pokojnici sahranjuju na različite načine, odnosno da se praktikuju složeni pogrebni rituali. Evidentna su tri načina sahranjivanja, i to:

- inhumiranje pokojnika;

- sekundarno, odnosno parcijalno sahranjivanje i

- spaljivanje pokojnika

Inhumiranje pokojnika praktikuje se za svo vreme trajanja kulture Lepenskog Vira. Ovaj način sahranjivanja je ustvari tipičan za ovu kulturu. U najvećem broju grobova (oko 90%) nađeni su skeleti u ispruženom stavu, sa šakama položenim na donji trbuh (Slika 1). Međutim, i kod ovog načina sahranjivanja zapažaju se otstupanja u položaju ruku. Tako u četiri groba na Vlascu jedna ruka pokojnika sa otvorenom šakom dignuta je u visini glave, dok je druga položena, uz telo, na donji trbuh ili na grudi.

Pokojnici su polagani u prirodna udubljenja, na ravno tle ili neku vrstu elipsoidnih i pravougaonih korita konstruisanih od većih kamenih blokova. Samo u nekoliko slučajeva sahranjivanje se vrši u plitkim pravougaonim jamama sa zaobljenim uglovima. Često je iza ili ispod glave pokojnika postavljena kamena ploča. Orijentacija pokojnika nije strogo utvrđena, ali je karakteristično da se pokojnici sahranjuju uvek u određenom odnosu prema staništu. Na naseljima gde staništa imaju utvrđenu orijentaciju zapaža se i pravilnost u orijentaciji pokojnika. Tako su na Lepenskom Viru pokojnici uvek orijentisani jug-sever jer su kuće orijentisane istok-zapad.

Samo izuzetno pokojnici su inhumirani i u sedećem stavu (Slika 2). Od ukupno 84 groba otkrivena na Vlascu samo je u jednom grobu pokojnik sahranjen u sedećem stavu sa ukrštenim nogama. Na Lepenskom Viru je, takođe, poznat jedan slučaj ovakvog sahranjivanja, a na Padini dva. Na Vlascu, u krilo pokojnika sahranjenog na ovaj način, položena je jedna ljudska lobanja.

Za svo vreme trajanja kulture Lepenskog Vira praktikuje se u većoj ili manjoj meri sekundarno, odnosno parcijalno sahranjivanje. Za najstariju fazu karakteristično je posebno sahranjivanje lobanje (Slika 3). Lobanja se najčešće polaže na kamenu ploču i uokviruje vencem od kamena. U svim slučajevima lobanje su sekundarno sahranjene jer redovno nedostaju vilice i vratni pršljenovi. Na Lepenskom Viru zapaženo je parcijalno sahranjivanje mandibule, femura i humerusa. U ovim slučajevima pomenuti delovi skeleta redovno su vezani za konstrukcije ugrađene u osnove kuća, za ognjišta ili kamene ploče između kojih su postavljeni žrtvenici i skulpture. Sekundarno sahranjivanje celih skeleta utvrđeno je sa sigurnošću samo na Lepenskom Viru. Na Vlascu, međutim, u nekoliko slučajeva kosti većeg broja individua sakupljene su na gomilu bez određenog reda, ili su pak duge kosti pažljivo, složene i postavljene ispod ili iznad lobanje.

Spaljivanje pokojnika praktikuje se izuzetno, i to isključivo u najstarijoj fazi kulture Lepenskog Vira (Slika 3). Pri ovom pogrebnom ritualu pokojnici se spaljuju kompletno ili parcijalno. Pri kompletnom spaljivanju pokojnika ostaci sa lomače prenose se u manje ovalne jame ili se posle spaljivanja kosti odvajaju od gara i pepela i sakupljene na gomilu jednostavno zasipaju zemljom. Nekoliko grobova sa Vlasca pokazuju da su u izvesnim slučajevima pokojnici spaljivani parcijalno jer su na gomilama spaljenih kostiju nalaženi delovi lobanja ili drugih kostiju bez tragova gorenja.

U mlađoj etapi kulture Lepenskog Vira pojednostavljuje se način sahranjivanja pokojnika. Spaljivanje pokojnika i inhumiranje pokojnika u sedećem stavu više se ne praktikuje, sekundarno i parcijalno sahranjivanje postaje sve ređe, a pokojnici inhumirani u ispruženom stavu imaju uglavnom ustaljen položaj ruku. Jedna nova pojava, koja se vezuje isključivo za najmlađu fazu kulture Lepenskog Vira, jesu grobovi u kojima je pokojnik položen na leđa ili na bok sa nogama povijenim u kolenima pod uglom od 90°. S druge strane zapaženo je da su dečiji grobovi poznati uglavnom iz mlađe etape kulture Lepenskog Vira. Tokom starije etape deca, uglavnom novorođenčad, sahranjivana su uz odrasle bilo ženske, bilo muške individue. U mlađoj etapi, međutim, deca se posebno sahranjuju, i to redovno ispod podova kuća.

Posipanje pokojnika okerom vršeno je i u starijoj i u mlađoj etapi kulture Lepenskog Vira. Važno je napomenuti da je ova praksa vrlo ograničena. Od dvadesetak skeleta otkrivenih u Schela Cladovei samo su na dva primećeni tragovi okera, a od stotinak individua sahranjenih na Vlascu, samo je 15 pokojnika posuto okerom , i to uglavnom u predelu trbuha. Jedino tri dečija skeleta otkrivena na Vlascu pokrivena su u celini okerom. U nekoliko grobova nađeni su i komadići grafita, a zapaženo je da su u većem broju slučajeva pokojnici, posebno deca, posipani u predelu trbuha ribljim zubima (Slika 4).

Samo izuzetno pokojnici su sahranjivani s predmetima koje su posedovali u životu, sa nakitom ili alatkama od kamena i kosti. Međutim, vrlo često uz pokojnika su polagani jelenski rogovi, i to najčešće oko glave. Na Lepenskom Viru u dva slučaja više glave pokojnika postavljeni su rogovi divljeg govečeta (Bos Primigenius), a u jednom grobu na desno rame pokojnika položena je lobanja divljeg govečeta, dok je na levo rame stavljena ljudska lobanja bez donje vilice. To je sve što je od priloga stavljano u grobove. Međutim, u kulturi Lepenskog Vira pokojnici su, kako ističe D. Srejović, »povezani uvek sa drugim, višim vrednostima: oni počivaju u okvirima staništa, najčešće kraj ognjišta ili su položeni u središte svetilišta, i to tako da njihove ruke dodiruju s jedne strane ognjište, a, s druge, sveti oblutak. Stoga grobovi ove kulture ne ilustruju individualne sudbine, već uvek izražavaju samo ideje jedne visoko organizovane religije«.^[1] U grobovima nedostaju predmeti koji grubo opominju na pol, zanimanje, posedovanje, društveni položaj i lične preokupacije pokojnika, ali su zato grobovi uvek vezani za mesta od vitalnog interesa za sve članove zajednice. Stoga je izbor mesta za sahranjivanje pokojnika u okvirima naselja ograničen, odnosno mora se pretpostaviti da su u naseljima sahranjivani samo oni pokojnici kojima je pripisivan poseban značaj. Činjenica da su na Lepenskom Viru, gde je u celosti istraženo sedam sukcesivnih naselja, sa po tridesetak kuća, otkrivena samo 82 groba nesumnjivo pokazuje da su mrtvi u većini slučajeva ostavljeni van naselja. Koji je faktor odlučivao da se odredi koji će pokojnik biti sahranjen u okviru naselja, teško je sa sigurnošću utvrditi. Izvesno je da je bilo više kriterija jer postoji velika raznovrsnost kako u izboru mesta sahranjivanja, tako i u samom načinu sahranjivanja. Karakteristično je da najveći broj skeleta u ispruženom stavu pripada zrelim i starim osobama oba pola i da su u sedećem stavu sahranjivani isključivo muškarci. S druge strane, sve posebno sahranjene lobanje pripadaju muškarcima između 40 i 60 godina starosti, a sve parcijalno sahranjene mandibule ženama između 25 i 60 godina. Samo u nekoliko slučajeva u okvirima naselja sahranjene su individue uzrasta Infans II i Juvenis.

Za sahranjivanje pokojnika rezervisana su uglavnom tri mesta, i to kućna svetilišta, ognjišne konstrukcije i začelje kuća. U kućnim svetilištima vršeno je sekundarno sahranjivanje isključivo odraslih individua, i to na prostoru između kamenih skulptura i kružnog kamenog recipienta postavljenog iza ognjišta. Najveći broj sahrana povezuje se, međutim, sa ognjišnim konstrukcijama od kojih neke verovatno imaju ritualni karakter. Tako su na Vlascu otkrivena četiri skeleta raspoređena gotovo u krug, i to tako da jedan drugog dodiruje rukama, a neposredno iznad njih postavljena su dva ognjišta sagrađena od većih kamenih ploča. Ova ognjišta verovatno nisu imala praktičnu namenu. U većini slučajeva, pokojnici su sahranjivani ispred ili iza ognjišta koja se uključuju u stambenu arhitekturu. U dva slučaja je primećeno da su pri spaljivanju pokojnika ostaci sa lomače preneti u kućna vatrišta.

Začelja staništa rezervisana su isključivo za decu koja se ovde sahranjuju redovno ispod podova. Ispod podova, ali na drugom mestu, najčešće u neposrednoj blizini ognjišta vrši se i parcijalno sahranjivanje odraslih individua. Grobovi koji se ne vezuju za staništa i ognjišta predstavljaju usamljenu pojavu i u njima su u većini slučajeva i pokojnici sahranjivani u sedećem stavu. Međutim, za ove grobove redovno se povezuju određene kamene konstrukcije ili je grob pokriven gomilom kamenja.

Raznolikost zapažena u načinu sahranjivanja pokazuje da je u okvirima kulture Lepenskog Vira postojala određena hijerarhija zasnovana, ne na ličnom imetku pojedinaca, već na njihovim funkcijama u društvenom životu i religioznoj praksi. U prvi mah zbunjuje činjenica što se u ovoj kulturi istovremeno praktikuju veoma arhaični načini sahranjivanja koji opominju na primitivne magijske procedure (parcijalno sahranjivanje lobanje i mandibule) i sahrane koje podrazumevaju složene pogrebne rituale i visoko razvijenu religioznu svest (sahranjivanje u ispruženom i sedećem stavu, spaljivanje pokojnika). U kulturi Lepenskog Vira kao da se objedinjuje sva ona praksa u odnosu na mrtve poznata iz starijih epoha i ona koja će biti karakteristična za mlađe praistorijske i istorijske epohe. Ovakva usredsređenost na smrt i mrtve, koja nije poznata ni u jednoj evropskoj kulturi sve do vremena ranog hrišćanstva, proističe sigurno iz jedne jasno određene ideologije koja je daleko od toga da bude primitivna i za koju se vezuju i ostala velika ostvarenja kulture Lepenskog Vira, pre svega dela monumentalne umetnosti. Stoga se način sahranjivanja i pogrebni rituali u kulturi Lepenskog Vira mogu razumeti samo u kontekstu svih manifestacija ove kulture koje su do te mere raznovrsne i složene da je o njima nemoguće govoriti na ovom mestu. Treba, međutim, istaći da prikazani materijal daje jednu novu i neočekivanu dimenziju religija praistorijske Evrope.

***

¹ D. Srejović, Lepenski Vir, Beograd, 1969, 138.

1. Lok. Vlasac, grob 55.

2. Lok. Vlasac, grob 16, 17.

3. Lok. Vlasac, grob 45, 45a.

4. Lok. Vlasac, grob 42.

// Projekat Rastko / Arheologija //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]