Biljana Sikimić, Beograd

Jedna srpsko -rumunska folklorna izoglosa

(Radovi Simpozijuma Jugoslovenski Banat - istorijska i kulturna prošlost, Beograd 1997, 160-176.)

Male folklorne forme, zahvaljujući svojoj klišeiranosti, pružaju dobro polazište za komparativno proučavanje jezika folklora. Folkloristi se odavno bave istraživanjem zajedničkih crta rumunskog i južnoslovenskog folklora, ali su male folklorne forme retko dolazile u centar pažnje. Poseban, za sada još neistražen problem, predstavljaju izoglose u jeziku folklora: postavljena je hipoteza o posebnim, južnoslovensko - rumunskim izoglosama, nezavisnim od šireg balkanskog konteksta.^[1] Ove, južnoslovensko - rumunske izoglose dijahrono se razlikuju od tipičnih balkanskih folklornih izoglosa, pa je, zahvaljujući faktima istorije oba jezika moguće pokušati njihovo datiranje. Problem ovih folklornih izoglosa bio je uočen i postavljen na fragmentima tekstova narodnih zagonetaka - na fragmentu kletve i folklorne formule upućivanja poruke.^[2] Hipoteza o specifičnim južnoslovensko - rumunskim izoglosama može se argumentovati i građom iz dečijeg folklora, tako što će predmet istraživanja biti slavizmi u onim rumunskim folklornim tekstovima koji imaju formalne paralele u južnoslovenskom folkloru^[3].

Jednostavan primer etimološke podudarnosti folklornog teksta u rumunskom i srpskom dečijem folkloru jeste folklorna formula odnosno fragment teksta sa motivom "točenja vina radi veselja". U pitanju je etimološki i sintaksički identična situacija: vin sa ne veselim = vino da se veselimo. Ovaj motiv je u srpskohrvatskom dečijem folkloru potvrđen u poznatoj pesmici Seje baba brašno - uz pevanje ove pesmice detetu se rukama ljulja glava. U rumunskom dečijem folkloru fragment teksta "vino radi veselja" javlja se u dečijoj molitvici mladom - novom mesecu.

Motiv vina i veselja u rumunskom dečijem folkloru sastavni je deo dečije terapeutske formule upućene mladom mesecu^[4], gde se umesto molbe za zdravlje, očigledno sekundarno, javlja u okviru molbe za hranu: Luna, luna noua, / rupe piinea-n doua / si ne da si noua: / si-o corfa de oua / si-o litra de vin / sa ne veselim. (Comisel 1982:122 iz Fagaraša?). U varijanti dečije molitvice mladom mesecu javlja se i motiv podele jaja: jumatate mie / jumatate tie / si-un pahar de vin / sa ne veselim. (Comisel 1982:123)^[5]. Za magijski tekst upućen mladom mesecu u rumunskom folkloru karakteristična je molba za zdravlje: Luna, luna noua, / rupe piinea-n doua / si ne da si noua: / tie jumatate, / noua sanatate.

Srpskohrvatski dečiji tekst koji sadrži istu folklornu formulu (sa motivom vina i veselja) nije jasno obeležen kao magijski^[6], njegove varijante zabeležene su u sledećem srpskohrvatskom arealu: Resava, Morava, Levač i Gruža sa jedne strane i Slavonija, Bunjevci i Štokavci u Mađarskoj^[7]: Sej baba brašno, / ne imala na što, / na dedine gaće. / Toči deda vino, / da se veselimo, / da dete uspimo. (Mijatović 1898-9:715). Formula se javlja u sledećim varijantama: i bijelo vino, / da se veselimo (Vujičić 1978:110), toči deda vince / da se veselimo (Petrović 1897-8:347), dida toči vino / da se veselimo (Anonim 1930:267), toči deda vino / da se veselimo (Mileusnić 1901:44), daj deda vino / da se veselimo (Petrović 1948:412), da kupimo vinca / da se veselimo (Bušetić 1920:24), toči deda vino / da se veselimo (Veljić 1901:5, Mijatović 1898-9:715, Mijatović 1922:102), deda toči vino / da se veselimo (Milosavljević 1985:54).

Pored ove veze sa veseljem, vino je i u srpskohrvatskom folkloru sastavni deo vrlo česte epske formule: vino pije^[8]. I voluntativni segment da se veselimo može se posmatrati kao odvojena folklorna formula, ona je u južnoslovenskoj epici uobičajena u finalnom položaju, kao završna formula^[9].

Identičan etimološki, ali i morfo-sintaksički sadržaj u folklornim tekstovima iz genetski različitih jezika, uz koje se, uz izvesne rezerve, može staviti znak jednakosti (a to je u konkretnom primeru pripadnost dečijem folkloru), ukazuje na direktne folklorne veze dva naroda. Ovako složene folklorne relacije izazivaju, dalje, nekoliko zanimljivih pretpostavki: zavisno od vremena pozajmljivanja slovenskog teksta u rumunski folklor, srpskohrvatska dečija pesmica, prilikom koje se ljulja glava detetu, mogla je takođe imati magijsko poreklo i sadržati molbu za zdravlje. Za rešavanje ovog problema značajan je i areal rumunskih varijanata sa ovim motivom i pitanje da li se isti motiv javlja i u nekom drugom tekstu. U navedenim srpskohrvatskim dečijim pesmicama akter koji toči vino je deda, što je i rasprostranjeno južnoslovensko imenovanje "meseca na nebu"^[10]. U rumunskom, od "mladog meseca" moli se vino u određenoj količini (litra, pahar). Tako bi se, uz veliku dozu opreznosti, moglo dalje nagađati pravo poreklo (danas izgubljeno) srpskohrvatskog dečijeg teksta, ili, bar pretpostaviti da je u nekim srpskohrvatskim oblastima folklorni tekst sa dedom = "mesec" bio korišćen kao molitva mladom mesecu.

Analiza dva folklorna teksta na različitim jezicima sa ekvacijom samo jezičkog sadržaja, odnosno prisustvo iste folklorne formule, zahteva uspostavljanje lanca folklornih tekstova po kriterijumu folklornog žanra ili modela teksta. Dvostruka veza: srpskohrvatska "dečija pesma" > rumunska formula "mladom mesecu" tako zahteva analizu sledećeg člana u nizu > južnoslovenska formula "mladom mesecu". Time drugi krug problema koji otvara rumunska dečija pesmica upućena mladom mesecu, rum. Luna, luna noua, postaje analiza odgovarajućih slovenskih magijskih tekstova upućenih mladom mesecu^[11. Izdvajaju se tekstovi sa etimološki identičnom jedinicom: *vesel-:

- Zdrav zdravljače, veseljače! Venac ti na glavu, a meni zdravlje i veselje u kuću! (Milićević 1984:62), odnosno: - Zdrav zdravjače, veseljače, ti nama zdravlje i veselje, a mi tebi kolač i jabuku! (RSANU s.v. veseljak). Drugi kratki srpskohrvatski magijski tekstovi u obraćanju mladom mesecu imaju drugačiji etimološki sadržaj imenovanja meseca, npr.: - Zdrav zdravljače, nov novljače! (Karadžić 1849:89), - Eno novaka! Ti nov, a ja i moji svi rođeni zdravi i živi! (Mijatović 1957:178), - O mjeseče, mladi mlađače, stari starjače! Kada tebe ujela zmija iza jelova panja: onda i mene zaboljela glava. Niti tebe ujela zmija iza jelova panja, niti mene zaboljela glava! (Begović 1887:222), - Pomladi ti mene, kako si sam sebe. Kad tebe zmija ujela, onda mene glava zabolela! Kad tebe zmija ujela, onda mene groznica uhvatila! (Horvat 1896:252), - O mjeseče! tako ti tvoje mladine, evo ti moje male makazice, odsijeci mi bradavice. (Grđić-Bjelokosić 1902:72).

U nekim varijantama južnoslovenskih magijskih tekstova upućenih mladom mesecu, mesec se kvalifikuje (kao u rumunskom) pored, za slovenski folklor, očekivanog mlad i sa nov (mada to u srpskohrvatskom i rumunskom nije etimološki istog porekla). Bugarski folklor za "mlad mesec" poznaje i nazive sa atributom nov: nova svešč, nova mesečina, novina (Marinov 1994:46), a u Srbiji su atributi meseca: mlad, mlađ, mladijak, mladi mlađak, mladina, mladi mladenac^[12] (Đorđević 1958:32-33). Sa druge strane, kod južnih Slovena, od mladog meseca se pored očekivanog zdravlja (rum. sanatate) traži i veselje (u rum. slavizam veselie^[13]), a sam mesec se naziva još i veseljak^[14] i novak. Slovenska folklorna formula zdravlje i veselje^[15] potvrđuje se i navedenim primerima južnoslovenskog obraćanja mladom mesecu. Etimološka figura sa pridevom nov u srpskohrvatskom folkloru karakteriše magijski tekst "kad se nešto novo prvi put od godine okusi": Bože pomozi! Nove novine od nove godine. (Karadžić 1849:20).

Potvrđena je i identična magijska radnja koja prati obraćanje mladom mesecu, a to je skakanje (Karadžić 1849:89 i Pamfile 1909:54), slovenski folklor potvrđuje i brojne druge prateće magijske radnje, pre svega zveckanje novcem uz tekstove u kojima se od "mladog meseca" traži novac. Formalno gledano, i rumunsko i slovensko obraćanje mesecu sadrže iste strukturne elemente, kao što su elementi razmene: venac : zdravlje/ veselje; kolač/jabuka : zdravlje/veselje; "zlatna kruna" : sreća/ zdravlje (Moskalenko 1993:36^[16]); grana : lijepo zdravlje; vreća : sreća; pas : glas^[17] (Lilek 1894:388), razmene prazno : puno (fedeles/ fideles gol : plin), podele (hleb, Comisel 1982:122), i dr. Sve su ove kategorije arhetipske, i zajedničke su mnogim evropskim narodima, pa se upoređivanjem samih magijskih tekstova na rumunskom i slovenskim jezicima ne mogu izvoditi zaključci o direktnom uticaju u bilo kom pravcu.

Etimološki dokazi, kao što su slavizmi u rumunskim varijantama folklornog teksta, mogu da ukažu na noviji rumunski tekst, ali svakako ne znače automatski i da je ceo folklorni model teksta preuzet od Slovena, ili, još manje ukazuju na vreme ili mesto kada se to moglo desiti.

Napomene:

1 Na materijalu malih folklornih formi postavljena je hipoteza o rumunsko - srpskohrvatskim folklornim izoglosama: ako se određene folklorne i jezičke crte ne javljaju u grčkom, albanskom ili turskom jeziku (ako se identifikuju tekstovi ograničeni na južnoslovenske i rumunski jezik) tada odgovarajući modeli folklornih tekstova imaju u srpskohrvatskom jeziku širi areal rasprostiranja od zone folklornih balkanizama (tj. nisu ograničeni samo na centralnu i jugoistočnu Srbiju), v. Sikimić 1995.

2 Srpskohrvatsko: crevo ti se zgrčilo, prema rumunskom: matile ti s-or zgirci; i srpskohrvatsko: poručila donja neva gornjoj nevi prema rumunskom: m-a trimes doamna de sus la cea de jos (Sikimić 1995:185-187).

3 Primer interpoliranja fragmenta rumunskog teksta u ju`noslovenski foklorni tekst (basmu) v. u: Sikimi} 1993:461-462.

4 I druge varijante odgovarajućih rumunskih magijskih tekstova upućenih mladom mesecu (rum. crai-nou) sadrže leksičke slavizme: - Crai nou, crai nou, / na un fedeles gol, / da-mi unu plin; / rosu ca calina, / gros ca slanina. (Pamfile 1909:54; Comisel 1982:124), - Sanatate-n casa si plosnitele afara. (Pamfile 1909:54; Comisel 1982:124)

5 Na žalost, teško je utvrditi poreklo varijanta tekstova iz zbirke Emilie Comisel, ali je sigurno da su neki dečiji tekstovi upućeni mladom mesecu zabeleženi i u jugoslovenskom Banatu.

6 Komentari zapisivača: "Neka žena uzme glavu detinju između dve šake i potiskujući šakama glavu detinju čas na desno, čas na levo, peva" (Varoš, Petrović 1897-8:346), "Ovako kad se detinja glava ljulja međ šakama" (Morava, Veljić 1901:5), "Na rukama se žuža dete" (Anonim 1930:267). U Gruži pesma je označena kao "uspavanka" (Petrovi} 1948:412) .

7 Varijante bez motiva vina i veselja, zabeležene su uglavnom u Bosni: Komarica 1996:14; Sarajevo , Zovko 1898:743; Kralje, Klarić 1912:174; Richtman 1951:45; Momir 1896:202; Trstenik, Bušetić 1920:24 i dr.

8 Detelić 1996:134-136, 152-154 samo u inicijalnom položaju navodi 207 varijanata ove epske formule.

9 Up. primere završnih epskih formula u: Detelić 1996: mi velimo da se veselimo (163, 171), sad velimo svi se veselimo (167), sad velimo, da se veselimo (167, 173), tek velimo da se veselimo (168, 171), već velimo da se veselimo (172), to velimo, da se veselimo (173, 211), no velimo da se veselimo (211), a sad, braćo, da se veselimo (164, 165, 168, 181), a mi braćo, da se veselimo (172, 179, 190, 194, 210), nu u zdravlje da se veselimo (168, 186).

10 Za bugarski jezik up. npr. Koseska 1972, a za srpskohrvatski jezik dovoljno ilustrativne podatke donosi RSANU svv. deda i dedo; v. i: Etimološki rečnik srpskohrvatskog jezika. Probna sveska, s.v. Dabog (u štampi).

11 Obraćanje mladom mesecu potvrđeno je i kod mnogih drugih naroda, tako npr.: ruske, beloruske i mordvinske primere navodi Moszinsky 1968:82, a folklorne analize ovih molitvica na slovenskoj građi donose i: Usačeva 1988 i Niebrzegowska 1992.

12 Etimološka figura od psl. *mold' (j') u obraćanju mladom mesecu karakteriše i beloruski folklor: malazičok maladej (Moszinsky 1968:82); u ukrajinskoj basmi protiv zubobolje obraća se "mladom mesecu" sa npr. moldik, moldik, mіsjacju molodij (Moskalenko 1993:46, 44) i od njega se traži ščastja j zdorov'ja (Moskalenko 1993:36).

13 Up. Cioranescu s.v. vesel.

14 Mesec kao veseljak u kontekstu nebeskih tela i stihija v. Tolstojevi 1993:178.

15 Up. npr. rusku uspavanku: Spi-ko, Tanja, zdorovo, vstavaj veselo. (Martynova 1989:22), analizu ove praslovenske formule, *vesel-/*s'dorv-, v. u radu: Tolstojevi 1993:182.

16 Pored južnoslovenskih folklornih fakata, prilikom istraživanja slovenskih elemenata u rumunskom folkloru ne smeju se gubiti iz vida ni ukrajinski uticaji. Celu sliku usložnjava i šira karpatološka perspektiva.

17 U srpskohrvatskom folkloru elementi vreća : sreća i glas : pas čine folklorne formule i kao takvi su uneti u molitvicu "mladom mescu".

Izvori i literatura

Anonim
1930 O bunjevačkim narodnim običajima, Književni sever VI/7-10, Subotica, 267-272.

Begović, N.
1887 Život i običaji Srba graničara, Zagreb.

Bušetić, T.
1920 Pesme u Srba seljaka (srez trstenički), Arhiv SANU, Beograd, Ezb 231-1.

Cioranescu, A.
1966 Diccionario etimologico rumano, Tenerife.

Comisel, E.
1982 Folclorul copiilor, Bucuresti.

Detelić, M.
1996 Urok i nevesta, Poetika epske formule, Beograd.

Đorđević, T.
1958 Priroda u verovanju i predanju našega naroda I, Srpski etnografski zbornik LXVII, Beograd, 3-319.

Grđić-Bjelokosić, L.
1902 Iz naroda i o narodu I, Mostar.

Horvat, R.
1896 Gatanje o prirodnim pojavima, o životinjama, o bilinama, o vremenu i u raznim prigodama života, Koprivnica, Zbornik za narodni život i običaje I, Zagreb, 251-256.

Karadžić-Stefanović, V.
1849 Srpske narodne poslovice, Beč.

Klarić, I.
1912 "Pesekalice" ili "sanatalice", Zbornik za narodni život i običaje XVII/1, Zagreb, 171-185.

Komarica, M.
1996 Druskalice, Raskovnik 83-84, Beograd, 14.

Koseska, V.
1972 Bulgarskie slownictwo meteorologiczne na tle ogólnoslowiańskim, Wroclaw etc.

Lilek, E.
1894 Vjerske starine iz Bosne i Hercegovine, Glasnik zemaljskog muzeja u Sarajevu VI, Sarajevo 1894, 141–166; 259–281; 365–388; 631–674.

Marinov, D.
1994² Narodna vjara i religiozni narodni običai, Sofija.

Martynova, A. N.
1989 Poteški, sčitalki, nebylicy, Moskva.

Mijatović, S. M.
1898-9 Iz narodne pedagogije, "valja se" i "ne valja se" u domaćem vaspitanju, Učitelj XVIII, Beograd, 707-717.

Mijatović, S. M.
1922 Obredne narodne pesme iz Resave, Arhiv SANU, Beograd, Ezb 265.

Mijatović, S. M.
1957 Etnografske zabeleške iz Levča, Temnića, Belice i Resave, Glasnik etnografskog muzeja 20, Beograd, 174-185.

Mileusnić, S. D.
1901 Dječje pjesme, Arhiv SANU, Beograd, Ezb 123-3.

Milićević, M. Đ.

1984² Život Srba seljaka, Beograd.

Milosavljević, M.
1985 Stare bapske i dečije pesme i brojanice, Razvitak 1, Zaječar, 54-55.

Momir
1896 Dečije pjesme, Srpski magazin, Novi Sad, 201-202.

Moskalenko, M. N.
1993 Ukrajins'kі zamovljannja, Kijiv

Moszynski, K.
1968 Kultura ludova Slowian, tom II, Kultura duchowa, czesc 2, Warszawa.

Niebzegowska, S.
1992 Nów v polskiej kulturze ludowej i gwarach, Etnolingwistyka 5, Lublin, 73-82.

Pamfile, T.
1909 Jocuri de copii, Bucuresti.

Petrović, V. K.
1897-8 Nekoliko listića iz narodne pedagogije, Učitelj XVII, Beograd, 344-346.

Petrović, P. Ž.
1948 Život i običaji narodni u Gruži, Srpski etnografski zbornik LVIII, Beograd, 3-580.

Richtman, C.
1951 Čičak Janja, narodni pjevač sa Kupresa, Bilten Instituta za proučavanje folklora u Sarajevu I, Sarajevo, 45-63.

RSANU
1959-89 Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika, 1-14, (a-nedotruo), Beograd.

Sikimić, B.
1993 Slojevi rumunskih pozajmljenica u jugoistočnoj Srbiji, Govori prizrensko-timočke oblasti i susednih dijalekata, Niš, 457-468.

Sikimić, B.
1995 Ka rekonstrukciji balkanskog teksta, Južnoslovenski filolog LI, Beograd 177-196.

Sikimić, B.
1996 Etimologija i male folklorne forme, Beograd.

Tolstoj, N. I., S. M. Tolstaja
1993 Slovo v obrjadovom tekste (kul'turnaja semantika slav. *vesel-) Slavjanskoe jazykoznanie, Moskva, 162-186.

Usačeva, V. V.
1988 Molitvennye obraščenija k lune, Etnolingvistika teksta, Semiotika malyh form fol'klora I, Tezisy o predvaritel'nye materialy k simpoziumu, Moskva, 189-190.

Veljić, N.
1901 Dečje brojanice, Arhiv SANU, Beograd, Ezb 67-5.

Vujičić, T.
1978 Muzičke tradicije Južnih Slovena u Mađarskoj, Budimpešta.

Zovko, I.
1898 Djetinje pjesmice, Školski vjesnik V, Sarajevo, 740-744.

// Projekat Rastko / Filologija i lingvistika //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]