|
|
 |
|
|
CIP - Katalogizacija
u publikaciji 929: 77 Jovanović V. JOVANOVIĆ, Vojislav Tiraž: 500. 77.047 (084.12) |
Milanka Todić: Osmeh na suncu, Laughing in the Sun,
Fotografije Vojislava Jovanovića (1901-1941)
Radmilo Džonić: Ličnosti na fotografijama Vojislava Jovanovića
Dejan Ajdačić: Fotografije Vojislava Jovanovića sa
putovanja
Stevan Jovičić: Film o krunisanju kralja Petra I u Beogradu
1904. godine
DODATAK: Vojislav M. Jovanović, Sećanje
 |
| gospođa Živanović |
Ime Jovanović, Vojislav M. (Beograd) pominje se u katalogu prve fotografske izložbe u Beogradu održane 1901. godine. Katalog pod nazivom Spisak slika prve amaterske izložbe 20. V - 3. VI 1901. sadrži imena izlagača i nazive izloženih fotografija, a uz ime Vojislava Jovanovića navedena su dela: Iz Topčidera, Jutro, Na razvalinama i Na reci, od kataloškog broja 167. do 170. Izgubljeni su gotovo svi radovi sa ove izložbe, prve u istoriji srpske fotografije, a bilo ih je bezmalo hiljadu - 960 je poslednji kataloški broj - pa tako ni pomenuta dela Vojislava Jovanovića nisu sačuvana. Ipak, na osnovu naziva izlaganih dela može se zaključiti da Jovanović, sasvim mlad ljubitelj fotografije već sa nepunih sedamnaest godina, poznaje i prihvata ideje piktorijalizma, odnosno, umetničke fotografije. On je izložio četiri pejzaža, a pejzaž u kome dominira atmosfera ranog jutra i štimung idealizovanog isečka večne lepote prirode nezaobilazan je motiv umetničke fotografije. I dve prvonagrađene fotografije na ovoj izložbi pejzaži Marka Nikolića, Motiv sa Topčiderske reke I i II, tipična su dela poetike piktorijalizma ili umetničke fotografije, pokreta koji stupa na scenu oko 1890. godine, a široko je prihvaćen i među fotografima amaterima u Srbiji na prelomu dvaju vekova[1]. Žiri za dodelu nagrada ili kako ga tadašnja štampa naziva, ocenjivački sud, prve amaterske izložbe fotografija činili su ugledni profesori i umetnici: Mihailo Valtrović, Andra Stevanović, Beta Vukanović i Marko Murat, a njihovo stanovište bilo je naklonjeno delima umetničke fotografije, što je moguće zapaziti naknadnim uvidom u podelu nagrada. Već je rečeno da su prvonagrađena dela Marka Nikolića, sudeći prema sačuvanim reprodukcijama u Novoj Iskri, izraziti primeri poetike piktorijalizma, ali u ništa manjoj meri to je i Starost Vojislava Stevanovića, drugonagrađena fotografija, takođe reprodukovana u Novoj Iskri - možemo, dakle, s dosta samopouzdanja zaključiti da su i ostale nagrade i pohvalnice bile u skladu s uočenom naklonošću ovog ocenjivačkog suda. Pošto je i Vojislav Jovanović jedan od četvorice pohvaljenih autora na prvoj amaterskoj izložbi fotografija 1901. godine u Beogradu, onda bi to moglo govoriti u prilog naše pretpostavke da je on već tada prihvatio koncepciju umetničke fotografije[2].
Portret Ane Lozanić, svoje stare bake, Vojislav Jovanović je napravio 1902. godine, a to je njegovo najstarije sačuvano fotografsko delo. Fotografija malog formata kaširana je na veći karton, pa na prvi pogled podseća na fotografije nastale u profesionalnim fotografskim ateljeima, ali svojom strukturom i estetikom ovaj portret Ane Lozanić pripada amaterskoj, umetničkoj fotografiji. U centru kompozicije je glava starice s izrazitim i dubokim linijama naboranog lica na kome sijaju dva tamna oka. Fotografija je građena na snažnom kontrastu svetlo-tamnog gde iz velike mračne pozadine izranja samo osvetljeno lice. Ovaj rembrantovski efekat, toliko omiljen u poetici portreta umetničke fotografije oko 1900-te, potpomognut je još i tehničkom obradom fotografije, njenim tamno smeđim tonom. Ali već pre samog čina snimanja Vojislav Jovanović je imao jasnu viziju portreta svoje bake, a izraziti kontrast tamno-svetlog mogao je ostvariti uz pomoć veštačkog svetla koje se da kontrolisati. Plamenom jedne sveće, koji se ogleda u očima portretisane, dobio je željenu fragmentarnu osvetljenost i ekspresivnost lica, a sve izvan toga je ostalo u dubokoj tami. Ako smo i sumnjali da je 1901. godine Vojislav Jovanović izložio fotografije građene u duhu umetničke fotografije, zahvaljujući sačuvanom portretu Ane Lozanić, koji nastaje samo godinu dana kasnije, potpuno je jasna njegova pripadnost širokom, internacionalnom pokretu piktorijalizma, ili umetničke fotografije, čiji su veliki predstavnici od Roberta Demašija (Robert Demachy) u Francuskoj do Alfreda Štiglica (Alfred Stiglitz) u Americi obeležili istoriju fotografskog medija između 1890. i 1930. godine[3]. Potrebno je ovde ukazati na duboku i dugotrajnu privrženost Vojislava Jovanovića ovoj koncepciji fotografije za koju se opredelio već na prvom javnom nastupu i ostao joj dosledan sve do 1931. godine. Koliko je on čvrsto verovao da estetika piktorijalizma izražava prave vrednosti fotografske slike, svedoči njegova odluka da uvećanje portreta Ane Lozanić snimljenog 1902. izloži posle više od dve decenije na fotografskoj izložbi održanoj 1929. godine u Beogradu[4]. Nije nam poznato šta je još, pored pomenutog portreta, Vojislav Jovanović izlagao na toj izložbi beogradskog Foto-kluba, ali sudeći prema danas sačuvanim fotografijama on je tada imao iza sebe jedan značajan broj portreta i pejzaža nastalih tokom duge fotografske prakse koja je trajala više od četvrtine veka.
U prikazu izložbe beogradskog Foto-kluba Milan Bogdanović ne pominje Vojislava Jovanovića, ali njegova opšta ocena je da se amateri drže još uvek starih i utvrđenih šablona, a u pogledu izbora motiva mnogo je “slatkoga tradicionalizma “ [5]. Bogdanović poznaje programski vrlo široko postavljena interesovanja ovog Foto-kluba, osnovanog 1928. godine, koji je propagirao ne samo umetničku amatersku fotografiju nego i “svekoliku primenu fotografije u kulturnom životu”[6]. Ali njemu je isto tako poznato da “fotografija utoliko umetnički više dobija ukoliko se udaljava od šablona čisto slikarskih kombinacija”, a umetnička fotografija je baš nastojala da se što više, svojim izrazom, približi slikarstvu.
Zanimljivo je pratiti to postepeno odvajanje od tradicije slikarstva i sticanje saznanja o posebnoj prirodi fotografske slike u istoriji srpske fotografije, koje se može ilustrovati upravo delom Vojislava Jovanovića. Dok je na prvoj amaterskoj izložbi opredeljenje za umetničku fotografiju označeno kao poželjno, podržavano od ocenjivačkog suda, a u javnosti isticano da su takvi radovi navodili posmatrače na pomisao da pred sobom i nemaju fotografije nego akvarele, četvrt veka kasnije, 1929. godine, od fotografije se traže sasvim nova svojstva. Ona treba da “fiksira čuda prirode u pokretima, linijama, u sukobu ili spoju svetlosti i senke, u perspektivnim ili površinskim neočekivanostima”[7], rečju ona se upućuje da kao druge umetnosti moderne oblikuje vlastiti odnos između objektivne stvarnosti i autonomne realnosti umetničkog dela[8]. Dakle, za svoja dela rađena prema principima umetničke fotografije Vojislav Jovanović je 1901. godine dobio pohvalnicu, on je tada uspešan izlagač među fotografima amaterima, da bi 1929, ostajući veran istoj koncepciji, bio u grupi nastavljača tradicionalizma u srpskoj fotografiji.
Fotografsko delo Vojislava Jovanovića nije sačuvano u potpunosti, a sasvim nam je nepoznato u periodu između 1902. i 1923. godine. Naime, to je vreme kada je on bio na studijama književnosti u inostranstvu, a po povratku u Beograd 1912. godine, radio je kao profesor na Beogradskom univerzitetu, kao i kratko vreme posle rata. U Prvom svetskom ratu bio je šef Presbiroa srpske vlade u Londonu i Vašingtonu. Čini se da dve decenije nije negovao svoju mladićku naklonost prema fotografiji ili, možda su, u seobama između Beograda, Lozane, Grenobla, Londona i Vašingtona, njegove fotografije izgubljene. Nekoliko presnimljenih i retuširanih portreta Miloja Jovanovića, najmlađeg brata, koji je poginuo 1915. godine, on nije sam snimio, nastali su tek kasnije, između 1923. i 1930. godine, kada je dao da mu se presnimi i izgubljena fotografija Ciganska čerga, iz 1902. godine.
Dakle, Vojislav Jovanović, 1923. godine, posle duge pauze, nastavlja fotografska istraživanja tamo gde ih je i prekinuo 1902. godine. On ne menja ni svoja shvatanja - ostaje veran estetici piktorijalizma, jer ona još uvek živi u srpskim, kao i u evropskim tokovima amaterske fotografije. Zahvaljujući ovoj doslednosti i velikoj pažnji koju je pokazivao za svoja fotografska dela nastala između 1923. i 1941. godine, sačuvan je sasvim jedinstven i dragocen, mada ne i potpun, opus umetničke fotografije kod nas. Odmah treba naglasiti da i pored velikog broja amatera fotografa koji su delovali u srpskoj fotografiji prve polovine XX veka, broj sačuvanih originalnih dela je neverovatno mali, a ta činjenica nam mnogo govori o odnosu jednog društva prema vlastitom kulturnom nasleđu. Otuda danas fotografske slike Vojislava Jovanovića treba smatrati za jednu izuzetnu kolekciju amaterske fotografije koja je, pored dela kragujevačkih fotografa amatera, među najbolje sačuvanim u čitavoj istoriji srpske fotografije.
 |
|
Klizanje
na Bledu, levo Vojislav M. Jovanović
|
Tokom intenzivnog fotografskog delovanja Vojislava Jovanovića između 1923. i 1941. godine, nastali su radovi koji nam ukazuju na njegov put postepenog saznanja da je fotografija autonomni medij koji se može upotrebiti kao sredstvo ličnog izražavanja i umetničke kreacije. Taj put vodi od portreta i pejzaža obrađenih specijalnim, plemenitim, postupcima umetničke fotografije do neposrednih uličnih scena koje slikaju život u Lisabonu i na Maderi. Ali pre ovih primera umetničke fotografije, pojavljuju se, 1923. godine, tokom jednog zimovanja na Bledskom jezeru, uzbudljive fotografije o klizanju na ledu. Na nekim od njih je i sam Vojislav Jovanović što govori da je po njegovim uputstvima neko drugi snimao pojedine scene klizanja. Ali sa negativa, staklenih ploča, sam je posle birao kadrove za uvećanja, što jasno potvrđuje njegovu nameru da sačuva baš ove jednostavne dokumentarne fotografije sa zimovanja. Fotografije na kojima se klizači i klizačice kreću po ledu vredne su pažnje jer svojim neposrednim pristupom ističu kvalitete dokumentarnosti i dinamičnosti nasuprot estetici piktorijalizma koju on tada još uvek ne napušta. Osim toga, fotografsko delo Vojislava Jovanovića između 1923. i 1941. godine, počinje i završava se, kao prema nekom pozorišnom scenariju, između dva zimovanja na Bledu. Tokom prvog, 1923. godine, on je mlad čovek koji se zabavlja i pravi smešne poze radi fotografisanja. U ovim spontanim fotografijama sa klizanja nastoji, tada, da sačuva dinamiku pokreta i vlastitu životnu radost. Drugi put, pak, 1941. godine, jednostavno, bez osobitih stvaralačkih ambicija, on pravi fotografije, uspomene, sa izgledima hotela i portretima prijatelja među kojima je samo portret Miloša Crnjanskog na sankama, vredan pažnje. Posle ovih radova s početka 1941. godine Vojislav Jovanović se ili više ne bavi fotografijom ili njegova kasnija dela, ako ih je uopšte i bilo, nisu sačuvana.
Zahvaljujući pažnji i iskustvu jednog arhivara fotografska radionica Vojislava Jovanovića se može danas, posle pola veka, dosta pouzdano rekonstruisati. On sam je snimao koristeći staklene ploče ili filmove, a fotografije su mu izrađivane u profesionalnim fotografskim ateljeima[9]. Na ovim radnim fotografijama Vojislav Jovanović je pravio još jednom selekciju viđenog, odnosno, odabirao je kadar koji će biti uvećan da bi ga kasnije posebno obrađivao i tonirao praveći konačnu fotografiju. Dakle, dvadesetih godina on nastavlja tipičnu praksu fotografa amatera, poznatu još od prvih Kodakovih foto-kamera koje su 1895. godine revolucionarno izmenile fotografsku sliku, jer fotograf amater nije morao sam da učestvuje u čitavom procesu nastanka fotografije. Koliko u portretima toliko i u pejzažima, on je insistirao na krupnom planu nastojeći da unutar okvira slike centralni motiv zarobi svu pažnju posmatrača. Lice je za njega uvek centralni motiv u portretu, što nam je već pokazao u ranoj fotografiji bake Ane Lozanić.
 |
|
Stanislav
Vinaver i Aleksandar Vukčević
|
Vojislav Jovanović je snimao svoje poznanike sasvim nenametljivo, tokom razgovora, u šetnjama ili kod kuće, otuda njegovi portreti nose pečat viđenja u kome se traga za istinitim izrazom, za onom grimasom koja će otkriti pravi karakter portretisane ličnosti. Njegovi portreti prijatelja, i poznanika među kojima su Bogdan Popović, Ivo Andrić, Stanislav Vinaver, Marko Ristić, Rastko Petrović, Petar Bingulac, Pjer Križanić, Velizar Ninčić, Branko i Divna Popović, Ana Marinković, Ivanka Pavlović i mnogi drugi, nastali na izmaku dvadesetih godina, upravo se po tome i razlikuju od svih ostalih fotografija ovih velikih ličnosti srpske kulture. Vojislav Jovanović ih je konvencionalno komponovao, uvek je u centru smeštena glava portretisanog, ali snimajući svoje modele iz različitih uglova (anfas, profil, poluprofil) i u različitim isečcima vremena, a potom praveći više kopija, on je tragao za različitim aspektima jedne iste ličnosti. Posebno su u tom smislu izuzetna dela portreti Bogdana Popovića, Branka Popovića, Miloša Crnjanskog i Rastka Petrovića. Koliko su njegovi prijatelji i sami cenili posebnu lepotu tih neuobičajenih fotografija svedoči jedno sačuvano pismo Rastka Petrovića iz 1930. godine. On se između ostalog zahvaljuje Vojislavu Jovanoviću na poklonjenoj fotografskoj slici “koja je ispala sasvim neverovatno lepo i kao prava rezbarija u metalu. Kada ne bi bilo bezočno i indiskretno ja bih Vam podvukao sa koliko nestrpljenja očekujem jednu kopiju u većem formatu, jer znam koliko se vaša veština tada razvije. G. Kasidolac mi sad prodaje jedan aparat t.j. - ustupio bi mi ga ljubazno, ali od kako sam video Vaše slike, kakve jedino i vredi raditi, ne znam sa kakavom bih hrabrošću smeo raditi drugačije “[10].
 |
| Rastko Petrović |
Zapažanje Rastka Petrovića, velikog poznavaoca likovne umetnosti, da mu fotografija Vojislava Jovanovića, tonirana crveno, izgleda kao rezbarija u metalu odnosi se na jedan poseban postupak izrade fotografske slike kojim se na akvarelskom papiru uz pomoć posebnih rastera dobijao “plemeniti” otisak. Poetika umetničke fotografije podrazumevala je specijalne, ponekad komlikovane, postupke, a Vojislav Jovanović kao njen pravi predstavnik poznavao je i upražnjavao neke od njih. Govoreći o izložbi beogradskog Foto-kluba i Milan Bogdanović je zapazio da se 1929. godine “primećuje prilično odsustvo tzv. specijalnih umetničkih ‘drukova’. Ipak se ističu nekoliko odličnih ‘brom-el’ otisaka”. Među sačuvanim fotografijama Vojislava Jovanovića nema brom-uljanih otisaka, ali zato ima mnogih drugih postupaka: pretiska, kopiranja preko različitih rastera, toniranja u crvene, zelene, plave i sive tonove. Tonirani otisci su pravljeni na akvarel ili zrnastom papiru, a ne na konvencionalnom foto-papiru koji se industrijski proizvodi. Rastka Petrovića je, otuda, s pravom, vlastiti portret iz 1929. godine podsećao pre na grafiku nego na fotografiju[11].
 |
| Pjer Križanić |
Iako je Vojislav Jovanović, primenjujući plemenite postupke, sledio poetiku amaterske umetničke fotografije, krajem dvadesetih godina, kada su uglavnom i nastali svi sačuvani portreti, on je zanemario neke njene tradicionalne zahteve. Tako se, na primer, u časopisu Fotografski pregled kaže da je najveća greška amaterskog portreta pojava pejzaža u pozadini, jer ništa sem ličnosti ne treba da privlači pažnju posmatrača. Amaterima se, zato, savetuje da upotrebljavaju potpuno crnu pozadinu platna ili makar da razapnu beli čaršav iza glave portretisanog[12]. Vojislav Jovanović je snimao svoje portrete u prirodi ili u enterijeru i ostavljao je vidljive tragove ambijenta ponekad vešto uklapajući te elemente u kompoziciju slike (Petar Bingulac, Vojislav Jovanović iz sela Kotraže, Ivanka Pavlović u enterijeru gde se dezen tapeta ponavlja na fotelji ističući dekorativnost slike). Neki njegovi portreti su nastali i na do tada neuobičajenim mestima: na kupalištu, portret Velimira Vemića i Pjera Križanića, na brodiću, Pola i Tatjana Fotić, ili na klizanju, što nam ukazuje na jedan od puteva istraživačkog traganja za istinom u fotografiji portreta.
 |
| Ivanka Pavlović |
Muški portreti Vojislava Jovanovića, posmatrani u celini, donekle se razlikuju u odnosu na ženske. U portretima Kupačica, Ciganka, Ivanka Pavlović, Gospođica Protić i Gospođa Živanović vidljiva je autorova namera da se, pored objektivne predstave o ličnosti, portret podvrgne jednoj likovnoj stilizaciji. Insistira se na lepoti crta lica, tajanstvenom ili zavodljivom osmehu, uz pojačavanje dekorativnih efekata, što je nesumnjiva posledica uticaja filmske i modne fotografije. Dekorativni trend art dekoa i glamur u portretnom slikarstvu dobro je poznat i evropskoj fotografiji tridesetih godina, a Hugo Erfurt (Hugo Erfurth), ili Jan Laušman (Jan Lauschmann) mogu se pomenuti kao neki od tipičnih predstavnika. Ovaj tip portreta su prihvatili oni fotografi, koji su pokušali da, poput Vojislava Jovanovića, usklade ideje umetničke fotografije i nove objektivnosti. Još uvek su bili prisutni uzori slikarstva i plemeniti postupci koji su oblikovali estetiku fotografske slike, na jednoj strani, a na drugoj je, pak, bila nova objektivnost i namera da fotografija osvoji poziciju autonomnog vizuelnog jezika.
Portreti, neprecizno datovani u tridesete godine ovoga veka, ukazuju na sticanje i primenu novih fotografskih saznanja do kojih Vojislav Jovanović upravo tada dolazi. Promena koncepcije u njegovoj fotografskoj radionici - napuštanje piktorijalizma i okretanje ka fotografiji života, ka čistoj fotografiji, može se, možda, preciznije uočiti u drugoj velikoj temi, u pejzažu. Tonirani pejzaži na kojima stada ovaca i krava mirno pasu pored Tamiša i užičkog mosta ili dvostruke slike u kojima se jata gusaka ogledaju na mirnoj površini bare divni su primeri fotografske interpretacije plenerističkog i impresionističkog sižea. Posebno treba ukazati na vanredno čista piktorijalistička rešenja u pejzažima sela Ivanova na Tamišu. Postupci amaterske umetničke fotografije su, u estetskoj i tehničkoj ravni, dovedeni do savršenstva. Štimung mirne seoske ulice gde duge senke smenjuju prodori svetlosti, u jednom zamrznutom trenutku vremena, sačuvala je fotografija Vojislava Jovanovića da bi sada, u drugom vremenu, kada opet iznova posmatramo tu fotografiju, razumeli dubinu njegovog poetskog osećanja koje ga je navelo da ulovi i spase od prolaznosti baš takvu sliku sveta. Istoj seriji i istoj 1929. godini pripada pejzaž sa drvoredom mladih stabala u cvetu koji je, kao i prethodna ulica, komponovan u blagoj dijagonali, ali na njemu sve treperi u dinamičnoj igri svetlih i tamnih površina. Upadljivo je odsustvo čoveka u fotografijama prirode Vojislava Jovanovića. Ako je on i snimljen, u konačnoj slici, prilikom naknadne selekcije kod uvećavanja ili izrade plemenitog otiska, čovek-pastir ili prolaznik isecan je. Centralni motiv je, dakle, iskonska lepota prirode, a prirodna difuzna svetlost treba da naglasi panteistički stav i impresionističke efekte melodramatičnih izgleda. U pejzažima Vojislava Jovanovića nastalim do 1929. godine jasno se prepoznaju ideje piktorijalzma, odnosno, umetničke fotografije koja je isticala atmosferu snimljenog predela sa tonskom skalom blagih prelaza kao saten[13], a papir je hrapavom i zrnastom strukturom podvlačio likovni kvalitet dela, kao u pejzažu s jablanovima, na primer.
Potpuno nov način viđenja prirode otkrivamo u fotografijama Vojislava Jovanovića nastalim posle 1930. godine. Danas je nemoguće rekonstruisati kako je tada došlo do promena u njegovoj fotografskoj radionici, jer o njima sudimo samo na osnovu fragmentarno sačuvanih originalnih dela. Isto tako, ne možemo znati ni koliko je on tridesetih godina poznavao nove pojave u fotografskoj slici, a posebno fotografsku reportažu i novu fotografiju, kao i sve druge izraze modernizma u fotografiji. Videli smo kod portreta koji su nastali posle 1930. godine, kao Gospođica Protić, da Vojislav Jovanović izražava pored smisla za dekorativnost i atraktivnost i novu sklonost za povratak stvarnosti. Njegova namera da fotografijom zabeleži jedan određeni isečak realnosti i običnog, svakodnevnog, života jasno se otkriva u seriji snimaka o selu Kotraže, koja je nastala na putu po Srbiji 1931. godine. On tada posmatra svet i život oko sebe na istinski nov način - ne insistira kao pre na posebnoj atmosferi i harmoničnoj kompoziciji koju će, kao uspomenu, sačuvati u fotografskoj slici, nego s dubokim interesovanjem posmatra i beleži život duž puta koji ga vodi u posetu seoskoj porodici Jovanović, mitskim korenima i verovatno svojim precima. Možda se povodom ovog putovanja može govoriti i o dubljim, skrivenim i simboličnim, značenjima, ali u odnosu na fotografiju, koja nas prvenstveno zanima, ono označava prekretnicu u stvaralaštvu Vojislava Jovanovića. Na putu u Kotraže on napušta komplikovane postupke toniranja i izrade plemenitih otisaka i prihvata jednostavnu lepotu čiste fotografije na papiru srebrnog-bromida. Vojislav Jovanović bira motive naglašene dokumentarnosti, na fotografijama su seljaci koji teraju stoku ili žena s decom koja se umiva na reci, a to je doprinelo njegovoj žanrovskoj otvorenosti - prevaziđena je oskudnost dotadašnjeg interesovanja za portret i pejzaž. Pre puta u Kotraže on nije fotografisao seoski život, niti život na beogradskim ulicama, jer stvarnost, izvan njegovog uskog piktorijalističkog tematskog okvira, za njega nije postojala. Ali on nije zagovornik ideje da se mora poštovati jednom izabrani isečak stvarnosti i da se čitav negativ, bez ostatka, mora naći u konačnoj fotografskoj slici. Od snimljenih kadrova, naknadno, on iseca delove, jer nastoji da osnovni, centralni, motiv slike bude, kao i pre, u što krupnijem planu. Uostalom, presudni trenutak u nastanku svake fotografije je čin izbora i isecanja kako bi se događaj valjano sažeo u okvire slike[14].
Na drugom jednom putu, 1933. godine, koji ga je odveo do Funčala na Maderi i Lisabona Vojislav Jovanović je intenzivno gledao i snimao nepoznat i živopisan svet oko sebe, koji ga je fascinirao snažno izraženim kontrastima. On više nije mogao, niti da je hteo, da se vrati iskustvima piktorijalizma - stvarnost i život direktno su ušli u strukturu njegovog fotografskog kadra i tu su ostali sve do 1941. godine, do njegovih poslednjih fotografija sa zimovanja. U Funčalu na Maderi Vojislav Jovanović 1933. godine snima potpuno nepoznate ljude, bez njihovog znanja i bez dozvole da ih fotografiše. Osobito su dragocene fotografije uličnih scena, jednog posebnog žanra koji je s delima američkih autora iz prve polovine ovog veka ostavio velikog traga u čitavoj istoriji fotografije. Ali malo je autora u našoj fotografiji, između dva svetska rata, pokazalo tako izoštren smisao za ulična događanja kao Vojislav Jovanović. Naviknuti na televiziju možda mi sada i nismo u mogućnosti da tačno procenimo važnost i veliki preokret koji je donela fotografija kada je za svoj predmet snimanja uzela nepoznate ljude i događaje u dalekim gradovima. To je na neki način bila prilika da se i drugima - koji nisu bili u taj čas na ulici Funčala ili Lisabona - pruži saznanje o zanimljivom događaju, o određenoj osobi i uopšte o nepoznatom svetu. Upravo ta mogućnost je bila ideja vodilja Vojislava Jovanovića s kojom je on i napravio dva velika fotografska albuma posvećena Maderi i Lisabonu. Naime, mnogobrojne fotografije su sačuvane u više kopija, a na poleđinama nekih od njih mogu se pročitati kratke priče, koje se odnose na snimljene ličnosti ili predele. Vojislav Jovanović je, dakle, snimao živopisan svet i na poleđinama fotografija pisao kratka, zanimljiva objašnjenja da bi njegova majka s porodicom u Beogradu razumela slike dalekih gradova u kojima sama nikada nije boravila.
 |
| Prostitutke u Maderi. |
On, dakle, ne snima motive za turističke razglednice niti zvanične ličnosti sa kojima se poslovno sreće, nego obične ljude na ulici i pijaci, krajeve s prostitucijom, uske i strme ulice s belim čaršavima na suncu, prosjake i skitnice, ali i luke i brodove, drvo s bananama, pejzaže, itd. Na portretu mladog čoveka je zapis: “Madera. Ovaj dronja vuče u džaku kamenje, poslao sam već jednu drugu njegovu sliku” ; “
 |
|
Crnac
|
Ovo Portugalče snimio sam u Lisabonu zato što se deralo” ili “Ovog Crnca
mislim da sam već jednom poslao. On se uvukao bio na jednu lađu da besplatno
putuje, pa ga pronašli i izbacili na Maderu bez pet para”. Ponekad su
njegove fotografije nastajale s namerom da pomognu bratu Milanu, velikom
poznavaocu hidrotehnike: “Madera. Ovo će interesovati Milana: kanal koji
raznosi vodu. Dole su vinogradi i banane, pa se razliva u njihove rezervoare”.
Mada su fotografije s puta po dalekim krajevima nastale s namerom da budu
neka vrsta vizuelnog dopisivanja, porodični most između Beograda i Lisabona,
one pokazuju ogromno fotografsko iskustvo Vojislava Jovanovića. Na putu
po Pirinejima on je izoštrio svoje viđenje sveta, a to ga je navelo da
napravi korak ka stvarnosti samog fotografskog medija. Njegova dela nisu
toliko neumoljivo oštra u zapažanju kao radovi predstavnika čiste (straight)
fotografije, ali samo na korak su od nje, jer su neposredni, emotivni
reporterski zapisi naglašenih dokumentarnih kvaliteta. Vojislav Jovanović
ne beleži samo loše socijalne uslove života, on je iskreno potresen ljudskim
sudbinama, pa s ozbiljnim humanističkim interesom traga za fotografijama
prizora koji će sačuvati duboke slojeve emocija[15].
 |
| Murten u Švajcarskoj |
Put u Švajcarsku 1932. godine otkrio je da Vojislav Jovanović može da se usavršava i da pročišćava svoju novu sintaksu fotografskog jezika[16]. Sačuvana dela, ukazuju da je on najintenzivnije radio upravo u periodu između 1929. i 1933. godine, pa je, dakle, razumljivo što se baš u tom periodu njegovo shvatanje fotografskog izraza postepeno kristališe i približava tokovima moderne u evropskoj fotografiji. U Švajcarskoj nastaju sintetička dela Vojislava Jovanovića u kojima se otkriva geometrijski red u kompoziciji slike, prostudiran odnos između svetla i senke kao i namera da se otkrije najpodesniji ugao iz koga će odabrani motiv biti fotografisan. U fotografijama podvožnjaka, na primer, čitava struktura slike svedena je na jednostavan ritam svetlo-tamnog. On je sasvim napustio zamagljenu atmosferu i meke konture s kraja dvadesetih godina i okrenuo se izoštrenoj površini slike naglašenog ritma koja u sumarnom i geometijskom komponovanju linija nosi elemente apstrakcije. Još jedan važan momenat koji ukazuje na pojavu poetike moderne u delu Vojislava Jovanovića odnosi se na snimanje arhitekture i starih građevina u Švajcarskoj. Odluka da motiv umetničkog dela bude istorijski građevinski objekat ili delo savremene arhitekture tipična je za modernističko opredeljenje u fotografiji[17].
 |
|
Alpi
u Švajcarskoj
|
Dakle, on ne fotografiše samo lepotu prirode nego i lepotu tehničkog sveta u kome živi, koji ga okružuje. Izborom motiva - moderne građevine, istorijska arhitektura, predeli s planinama i pejzaži u ravnici, mokre kamene ulice strmih švajcarskih gradova - Vojislav Jovanović prihvata koncept moderne[18]. Njegovi pejzaži sada nisu patetični prizori povišenih emocija nego čiste slike prirode harmoničnih odnosa, u kojima je do perfekcije dovedena ne samo tonska skala, nego i čitava fotografija. Fotografije Švajcarske objektivno beleže prirodne pojave, visoke snežne vrhove i tiha domaćinstva u dolinama, duboke senke i svetle vrhove na planinama. Ovo je nova interpretacija prirode u njegovom višegodišnjem snimanju pejzaža - to nije ni pejzaž-razglednica ni suvenir, nego fotografija, slika svetlosti, srodna novoj objektivnosti i idejama Alberta Rengera-Pača (Albert Renger Patzsch) izloženim 1928. godine u uticajnoj knjizi Svet je lep. U ovom hladnom i pedantnom slikanju prirodnih fenomena nema mesta za čoveka. Ljudi, ali slikani s leđa i izvan pažnje, pojavljuju se tek kao slučajni prolaznici ili zamotane starice na pijaci.
Još u vreme puta na Maderu Vojislav Jovanović je pokazao gotovo naučni interes u fotografisanju sveta, pa je u tom kontekstu važno skrenuti pažnju i na seriju od desetak fotografija o vodi. Različite talase i penušave slapove koje pravi brod u kretanju, Jovanović je snimao u kratkim vremenskim intervalima ispitujući, kroz ovu igru, prirodu vode, ali i vlasitu sposobnost opažanja.
Veliko iskustvo, značajna i nova saznanja o fotografiji Vojislav Jovanović je doneo u Englesku 1933. godine kada je nastala serija snimaka posvećenih pristaništu Torki, londonskim mostovima, železničkim prugama i brajtonskim plažama. Tada nastaju njegova velika i najzrelija fotografska dela, No 1, Laughing in the Sun (Osmeh na suncu), No 11, The Bridge (Most), No 8, April Evening in Surrey (Aprilsko veče u Sureju), No 10, Obelisk, No 13 Arcade - Thun (Arkada - Tun), rečju svi oni radovi koji nose nazive na engleskom jeziku i numeraciju na poleđini, a verovatno su pripremani za javno izlaganje. Navedene fotografije ukazuju na široka tematska interesovanja Vojislava Jovanovića - on radi portrete, Miss Protitch (Gospođica Protić) i Another Poet (Marko Ristić), noćne fotografije grada, Obelisk, ali i pejzaže. Napred je već bilo reči o promenama u koncepciji portreta upravo povodom dela Gospođica Protić , ali one su još značajnije u drugim delima. Aprilsko veče u Sureju donosi jedan krajnje fragmentaran isečak prirode - samo linearni grafizam granja na svetlom nebu gradi strukturu slike.
 |
|
Aprilsko
veče u Sureju
|
Gotovo do apstrakcije dovedena je ova ornamentalna fotografska kompozicija. Slika predstavlja realne predmete, grane, ali tako nekonvencionalan postupak snimanja, uz izmenjen ugao opažanja, i s tako naglašenim grafizmom, učinio je da se poznate organske forme prepoznaju kao arabeska. Na jedan istinski nov način Vojislav Jovanović je fotografisao i detalj gvozdene konstrukcije londonskog mosta. Opet, kao u prethodnom delu, imamo promenjenu tačku opažanja - predmet se ne fotografiše iz visine čoveka, nego se odozdo, iz takozvane žablje perspektive, uz velika skraćenja i deformacije, gradi sasvim nova, nepoznata slika o tom predmetu. Gvozdena konstrukcija je interpretirana krajnje površinski, s jasnim namerama da se jezik slike svede na jednostavan odnos šare i pozadine. A veći broj snimaka istog motiva svedoči o selekciji tačaka posmatranja, a onda i fotografisanja, odabranog objekta s namerom da se za konačnu sliku odabere onaj izgled koji zadovoljava kriterijume nove fotografije. S druge strane, gvozdena konstrukcija je mogla da postane jedini motiv fotografije Most tek u trenutku kada je Vojislav Jovanović prihvatio ideje moderne i njen stav da ono što je funkcionalno to je i lepo.
 |
|
Most
|
U kontekstu novog sagledavanja sveta, nakon njegove obnove posle jednog svetskog rata, evropski fotografi tridesetih godina pokazuju interesovanje za “tehničku lepotu”[19]. U pitanju je nastojanje da se svet i stvari u njemu ponovo, drugačije konstruišu i vide, ali i da se, na drugoj strani, ispitaju nove teritorije i granice jezika fotografije. Otuda Vojislav Jovanović pravi fotografiju grada u sred noći, jer slika grada s upaljenim svetlima daje potpuno drugačije informacije od poznate gradske panorame snimljene na dnevnom svetlu.
U čitavu ovu seriju fotografija, sa kojima se uspostavlja dijalog između umetnosti i fotografije u kontekstu moderne, Vojislav Jovanović nas uvodi delom: No 1, Osmeh na suncu, Laughing in the Sun. Tako jednostavno komponovana fotografija s nasmejanom ženskom figurom u centru i belom drvenom ogradom u pozadini bila je nezamisliva u vreme njegove pripadnosti piktorijalizmu krajem dvadesetih godina. Osmeh na suncu je čista oda radosti i lepoti života koja se zahvaljujući suncu, odnosno, svetlosti, može samo fotografijom sačuvati od prolaznosti. Posle 1931. godine, velikih putovanja i novih saznanja, Vojislav Jovanović je sa ovim delom potvrdio da je iz temelja promenio svoj odnos prema fotografiji, pa otuda ona i nosi oznaku No 1. Ona je novi početak, nova fotografija čiju poetiku Vojislav Jovanović postepeno razvija na početku četvrte decenije. Opredeljenje za novi, moderan fotografski jezik koji je s velikim uspehom predstavljen na internacionalnoj izložbi Film i Fotografija u Štutgartu 1929. godine[20], jasno se prepoznaje i u pomenutim radovima Vojislava Jovanovića, amatera fotografa. Pošao je s dekorativnim pristupom u portretu, a onda je, 1931. godine, krećući se od neposrednih zapisa uličnih scena, došao do jednostavnog, ali dubokog sagledavanja sveta u fotografijama posvećenim prirodnoj i tehničkoj lepoti.
Nova fotografija, a sa njom i jezik moderne umetnosti, koji je Vojislav Jovanović usvojio početkom tridesetih godina, još uvek, oko 1935. godine, nije uživala njegovo bezrezervno poverenje, pa je otuda u vlastitu selekciju radova namenjenih nepoznatoj izložbi uvrstio i dela rađena plemenitim postupcima u kojima se koriste rasteri i toniranja: The Professor (Branko Popović), No 4 An Orphan (Ratnikovo dete), No 6 A Poet (Miloš Crnjanski), Another Poet (Marko Ristić) i The Bather (Kupačica), smeđe-toniranu fotografiju.
 |
| Miloš Crnjanski |
U reprezentativnom izboru vlastitih fotografija našle su se podjednako predstavljene obe koncepcije fotografskog izraza - prvi deo kolekcije pripada vremenski ranijem, iskustvu piktorijalizma, a drugi se odnosi na novousvojenu sintaksu moderne. Ako pretpostavimo da se kolekcija završava portretom No 14, Miss Protitch, budući i da počinje portretom, Laughing in the Sun, onda se može zaključiti da, iako za sada nedostaje delo pod brojem dva, ova mala zbirka namenjena nepoznatom izlaganju u Engleskoj predstavlja samo jezgro njegove dugogodišnje fotografske delatnosti. Ta izuzetna kolekcija fotografija ukazuje da Vojislav Jovanović pripada onim retkim fotografima amaterima koji su tridesetih godina ovoga veka imali smelosti za ključni zaokret: od piktorijalizma ka prihvatanju autonomnosti fotografske slike i njen čist jezik medija. Njegove fotografije isečaka tehničke i urbane civilizacije XX veka donose novu estetiku i otvaraju put saznanju da fotografska slika pripada svetu kreativnosti i umetnosti.
Gotovo pola stoleća fotografsko delo Vojislava Jovanovića, jedna izuzetna kolekcija amaterske fotografije nastala u prvoj polovini XX veka, ostala je nepoznata javnosti. Njegova ozbiljna istraživanja prirode fotografske slike bila su nepoznata generacijama fotografa koji su radili u drugoj polovini veka, što je neizreciv gubitak za ionako skromno poznavanje vlastite istorije fotografije u srpskoj kulturi. Prvi put smo ukazali na njegovo postojanje u delu Istorija srpske fotografije (1839-1940)[21], a zatim su na izložbi Fotografija kod Srba 1839 - 1989, održanoj u Galeriji Srpske akademije nauke i umetnosti 1991. godine, prvi put posthumno izlagana neka dela iz ovog značajnog fotografskog opusa[22]. Druge aktivnosti Vojislava Jovanovića, a pre svega njegov književni rad, bile su mnogo izrazitije i poznatije, pa je delovanje u fotografiji ostalo zapostavljeno. Ni on sam, u godinama posle Drugog svetskog rata, nije želeo javno da pokazuje svoje već zaključeno fotografsko istraživanje prepustivši ga tako zaboravu. Ali, kako se medij fotografije smatra tipičnim oblikom vizuelne komunikacije u poslednjem veku na izmaku milenijuma, fotografsko delo Vojislava Jovanovića ulazi u novi život. Ono je to i zaslužilo, jer odslikava jedan istraživački put na kome je fotografska slika najpre, početkom veka, usvojila ideje slikarstva smatrajući da će se tako izdvojiti iz sfere tehnike i komercijalnosti i ući u svet umetnosti, da bi tridesetih godina definisala sintaksu autonomnog fotografskog jezika. Vojislav Jovanović je jedan od retkih autora čije sačuvano delo potvrđuje da srpska fotografija nije ostala izvan ovih revolucionarnih kretanja u fotografskoj slici između dva svetska rata.
1 M. Todić, Istorija srpske fotografije (1839-1940), Beograd 1993, 69-75.
2 B. Debeljković je imao jedan primerak kataloga izložbe u kome su bile obeležene sve dodeljene nagrade i pohvalnice, a među četvoricom pohvaljenih obeleženo je i ime Vojislava Jovanovića i fotografija Na reci, B. Debeljković, Stara srpska fotografija, Muzej primenjene umetnosti, Beograd 1977, 39.
3 P. Tausk, Photography in the 20th Century, London 1980, 24-27.
4 Vojislav Jovanović je izlagao jednu uvećanu kopiju fotografije iz 1902. godine na čijoj je poleđini ostao delimično vidljiv pečat beogradskog Foto-kluba s tekstom: Beogradski Foto-klub/ Izložba/ septembar ....1929./ od ....od...komisije za selekciju/ br...; zapis na poleđini: Vojislav M. Jovanović, Portre A. M. L. svojina D-ra Vojislava M. Jovanovića načelnika Min. inostr. poslova Birčaninova br. 24, Beograd.
5 M. B. Izložba beogradskog Foto-kluba, Srpski knjižvvni glasnik, n. s. 28, br. 2, Beograd 1929, 158.
6 Izložba je bila podeljena u sledeće sekcije: umetnička, naučna, istorijsko-geografska, tehničko-industrijska i avionska fotografija, V. R. Velika fotografska izložba u Beogradu, Priroda i nauka, br. 3, Beograd 1929, 10.
7 M. Bogdanović, nav. delo, 158.
8 M. Radulović, Modernizam i avangarda, u Srpska avangarda u periodici, Beograd 1996, 33.
9 Na kesicama za čuvanje filmova nalaze se pečati beogradskih fotografskih ateljea: Fotoluks, Obilićev venac 36 i Foto Savić, Obilićev venac 42. U kolekciji Vojislava Jovanovića veliki broj sačuvanih negativa, staklenih ploča i filmova nisu sačuvani kao pozitivi, a pošto je to materijal star već više od pola veka trebalo bi što pre pristupiti njihovoj zaštiti i izradi savremenih otisaka.
10 Pismo je upućeno iz Rima 9. 1. 1930. godine i nalazi se u Odeljenju za narodnu književnost u domu Vojislava M. Jovanovića, a na njega mi je ljubazno skrenuo pažnju gospodin Dejan Ajdačić. Najlepše se zahvaljujem njemu kao i gospodinu Radmilu Džoniću na nesebičnoj i velikoj pomoći u radu.
11 O plemenitim postupcima umetničke fotografije v. Gv. M. Klajić - V. T. Stevanović, Savremena fotografija, Uput u veštinu fotografisanja sa 55 slika, Beograd 1902; F. Heidtmann, Pozitivski plemeniti postupci u savremenoj fotografiji, Univerzitet umetnosti u Beogradu, Beograd 1988.
12 Anonim, Amaterski portreti, Fotografski pregled, br. 3, Beograd 1927, 39-45.
13 A. Miethe, O. Mente, Kuenstlerische Landschaftsphotographie, Halle 1928, 47.
14 J. Szarkowski, The Photographer's Eye, New York 1966, s.p.
15 “Što je dublje njegovo (fotografovo) saosećanje, snažnije će delovati njegove slike”, zapazio je veliki poznavalac fotografije Helmuta Gernshajma, H. i A. Gernsheim, Fotografija, sažeta istorija, Beograd 1973, 260.
16 “Svaka umetnost i veština ima svoju azbuku, svoju etimologiju i sintaksu. ...Fotografija se izražava tamnim i svetlim mrljama, a prima se čulom vida. ...Pod etimologijom fotografije treba razumeti one elemente iz kojih je sagrađena slika, a to su linije, površine, zapremine, perspektive, svetlost senke i ton. Pod sintaksom fotografije treba razumeti ona pravila po kojima se treba upravljati pri snimanju, tj. pri komponovanju ili građenju slike “, kaže se u teorijskom i praktičnom delu A. Šafranski, Kako treba fotografisati, sa 32 slike, Beograd 1934, 23- 24, koje navodimo jer nam ono govori da je među domaćim fotografima amaterima postojala misao o fotografskom jeziku moderne, a modernizam Vojislava Jovanovića nije bio usamljen u srpskoj fotografskoj prošlosti.
17 J. Andel, Modernism, the Avant-Garde and Photography, u Czech modernism, 1900-1945, Hjuston 1990, 101.
18 Početkom dvadesetih godina, kada je kratko uređivao Srpski književni glasnik, Vojislav Jovanović nije pripadao krugu zagovornika moderne, D. Ajdačić, Miloš Crnjanski i Vojislav Jovanović kao urednik Srpskog književnog glasnika (Neki detalji iz prepiske 1921. godine), u Srpska avangarda u periodici, Beograd 1996, 247-255.
19 W. Schmied, Die neue Wirklichkeit Surrealismus und Schlichkeit, u Tendezen de Zwanziger Jahre, Berlin 1977, 4/24-25; P. Tausk, nav. delo, 54-58.
20 K. Steinorth, Photographen der 20er Jahre, mit einer Einfuerung von Professor Beaumont, Minhen 1987, 7-20.
21 M. Todić, Istorija srpske fotografije, 81, 189-190.
22 M. Todić, Od piktorijalizma do nadrealizma 1918-1941, u Fotografija kod Srba 1839-1989, Galerija SANU, Beograd 1991, 75-76, 204-205, 307-308.
U toku svog života Vojislav M. Jovanović-Marambo (1884-1968) je proučavao narodnu književnost, pisao uspele i izvođene drame, objavljivao u novinama pozorišne i književne kritike, izdavao antologije i čitanke, radio u diplomatiji, rukovodio arhivom Ministarstva inostranih dela, nabavljao dragocene knjige koje se danas čuvaju kao posebna biblioteka Univerzitetske biblioteke i dr. Njegova duhovna radoznalost i moć zapažanja nisu ovim iscrpljene.
Fotografija je Jovanovića privukla i osvojila veoma rano. On je načinio uspeo portret svoje bake po majci - Ane Lozanić, rođene Veljković kada mu je bilo tek sedamnaest godina. Iz tog perioda potiče i čuvena kompozicija ciganske čerge u okolini Beograda. Pored snimaka sa putovanja po našoj zemlji i inostranstvu on je za sobom ostavio neobično interesantnu i dragocenu zbirku fotografija ličnosti. Jovanović je snimao članove svoje porodice, ljude sa kojima je profesionalno svakodnevno sarađivao, savremenike koji su pripadali njegovom duhovnom ambijentu i najzad osobe koje čak nije ni poznavao, ali su ga u jednom trenutku naglo i neodoljivo nadahnule i navele na pomisao da ih snimkom ovekoveči. Možda je najopravdanije tim redosledom posmatrati ovu dragocenu zaostavštinu.
Slike članova porodice su u najvećem broju slučajeva nastale u enterijeru. Očigledno je da su oni veoma spokojno uživali u tipičnoj patrijarhalnoj atmosferi svog porodičnog kutka. Stari, pomalo utonuo u prijatan dremež, Vračar, pun zelenila omogućavao je da se u članove porodice usele mir i spokojstvo. Ta građanska sigurnost i nenarušeni ustaljeni poredak u velikoj meri se osećaju u svakoj od tih slika. Vojislav M. Jovanović nije težio za neobičnim vizuelnim efektima. On je te portrete utkao u autentičnost tihe i nenametljive porodične sredine. Članovi porodice su se kretali kroz svoj dom - a on ih je uneo u kadar baš onakve kakvi su. Tako imamo pred sobom slike više članova porodice sa istom pozadinom. To su najčešće isti tapeti na zidovima ili zastakljenim policama sa knjigama. Ovde jedino odudaraju portreti najmlađeg brata Miloja. Mladi potporučnik, ratnik, koji veoma rano gine herojskom smrću, nije snimljen u salonu već u ambijentu u kome je službovao, ratovao i izgubio život. On u ratnoj uniformi stoji u eksterijeru ispred seoske ograde od letava. U porodičnim fotografijama možda je najupečatljivija već prilično ostarelog oca Mate. On veoma spokojno sedi i čita novine. Svoje, možda poslednje dane provodi u vrtu pod orahom i lipom u okruženju u kome je proveo celokupan svoj vek. Karakteristično je da Vojislav M. Jovanović često uveličava slike članova porodice. Pojedine portrete je retuširao (primer sestre Zorke) ili tonirao u braon boju. Portret najmlađeg brata Miloja je uveličao i obojio u inostranstvu za vreme Prvog svetskog rata. U pojedinim slučajevima je brisao pozadinu ističući na taj način lik u prvi plan. Ovo u suštini nisu samo slike jedne gradske porodice, već scene jednog prošlog vremena.
Fotografska zaostavština Jovanovića sadrži snimke raznih osoba više generacija u raznim prilikama i vremenima. Njegovo interesovanje u pogledu izbora ličnosti je veoma široko. Tako se na njegovim radovima nalaze kralj Aleksandar I Karađorđević, predsednik Vlade Milan Stojadinović, više ministara i ambasadora, ali i čobani, Cigani, lučke prostititutke iz sirotinjskih predgrađa Funčala. Tokom sistematskog popisa fotografija Vojislava Jovanovića identifikovano je devedesetak ličnosti, čija su imena navedena u registru, kao i veći broj (za nas) bezimenih lica, koja su takođe veoma karakteristična. Ova zbirka nastajala je u periodu od četiri decenije. Prve slike snimljene su na samom početku ovog veka, dok su poslednje iz jeseni 1940. godine. Najveći broj radova je nastao u Beogradu, ali su pojedine slike nastale u banjama, letovalištima ili na moru širom cele zemlje. Takođe ima slika iz inostranstva iz Engleske, Amerike i Švajcarske. Ma kada ili bilo gde nastale te slike uvek neodoljivo privlače, kazuju i poručuju o snimljenim ličnostima, a nedvosmisleno podsećaju na duh vremena u kome su nastale.
U kolekciji Vojislava Jovanovića najzastupljenije su slike sa ženskim likovima čija imena je autor zabeležio. Veliku pažnju on je posvetio izradi fotografija Slavke Protić, Gospođe Verendorf sa kćerima, Ivanke Jefremović, Milice Marković, sestara Lozanić i drugih. Jovanović nije propustio priliku da na prozoru Starog dvora u strogom centru grada snimi kralja Aleksandra I Karađorđevića. Snimak deluje kao da je snimio svog suseda sa druge strane ulice. Znatan deo ove zbirke čine fotografije iz umetničkog sveta. Odmah pada u oči da su te fotografije nastale van stvaralačkog ambijenta slikara, pisaca, profesora i novinara. Tako susrećemo Miloša Crnjanskog na Bledu, u belom alpskom ambijentu.
 |
|
Miloš
Crnjanski na Bledu
|
Poznati karikaturista Pjer Križanić je snimljen na plaži. Vojislav M. Jovanović je sistematski sredio čitavu grupu fotografija poznatih ličnosti. Na prvi pogled pada u oči da su portreti Ive Andrića, Petra Bingulca, Stanislava Vinavera, Veljka Stanojevića, Branka Lazarevića, Rastka Petrovića, Miloša Đurića, Jovana Jovanovića (Joce Pižona) sa suprugom, Tešimira Starčevića i drugih snimljeni u eksterijeru, izrađeni istom tehnikom, na hartiji istog kvaliteta i da su istovetnih dimenzija. Različitih aktivnosti, kao i posebnih sudbina, ove ličnosti su ostavile neizbrisiv trag u našem javnom životu. Vredi spomenuti slučaj tri vredna intelektualca - braće Popović. Vojislav M. Jovanović je snimio svu trojicu - ali u različito vreme i na različitim mestima. Bogdana je snimio u eksterijeru oblačnog zimskog dana. Stari profesor se osmehuje noseći na glavi crnu astragansku šubaru. Pavla je Jovanović snimio za stolom pri ručku u planinskom domu na Avali, a trećeg brata, Dimitrija, opunomoćenog poslanika u Petrogradu u penziji, u šetnji parkom sa prijateljem. U opuštenoj klimi stari diplomata se gologlav odmara u belom letnjem odelu zamenivši kruti diplomatski protokol razonodom. U svojoj dimplomatskoj karijeri Vojislav M. Jovanović je upoznao brojne saradnike u raznim zemljama. Tako je u periodu između dva svetska rata nastala posebno interesantna skupina fotografija poznatih ličnosti, koje su ne svojom voljom ili zaslugom prerano otišle iz umetničkog, političkog, diplomatskog ili novinarskog života. O tim ljudima se veoma malo zna, jer su nedovoljno spominjani i retko proučavani na pravi način. Mnogi od njih su postepeno pali u zaborav, dok se o nekima od njih sada, sa velikim zakašnjenjem govori. Tako nalazimo slike čuvenog pravnika i izuzetnog nacionalnog istoričara - profesora dr Slobodana Jovanovića. Neosporno je da njegove fotografije nisu sistematski prikupljane, a možda su i uklanjane, tako da su ovi snimci veoma dragoceni i retki. Retko ko je u toku poslednjih decenija imao prilike da vidi slike poslednjeg kraljevskog opunomoćenog poslanika u Vašingtonu Konstantina Koke Fotića. U Jovanovićevoj zbirci se nalaze njegove slike iz Amerike. Fotić stoji u eksterijeru sa svojim prepoznatljivim svetlo sivim idn šeširom i nezamenljivom leptir mašnom. Njegova supruga Tatjana i ćerka Pola su snimljene na Bledu. Neodoljivo pleni pažnju grupa onda veoma mladih i perspektivnih diplomata, koji su upravo stasali sredinom tridesetih godina. Predratna diplomatija je veoma brižljivo negovala svoj podmladak. Odabrana je ekipa, koja je trebalo da zameni istaknute ambasadore i konzule kao što su bili Balugdžić, Spalajković, Jevtić, Popović, Simić, Cincar-Marković i drugi. Događaji, koji su usledili odvojili su njihove mlade naslednike od domovine. Većina je umrla u emigraciji - Kosta Pavlović, Vlajko Sokolović, i dr. Kosta Pavlović je u poratnom periodu intenzivno stvarao u Londonu. Uspešno se bavio proučavanjem života i rada Slobodana Jovanovića. On je u časopisu Naša reč najbolje i najpodrobnije opisao poslednje Jovanovićeve dane. Potisnuti u domovini, ti ljudi nisu mogli ni izbliza da se iskažu i potvrde u svom radu, ali neće trajno pasti u zaborav, jer to sigurno nisu zaslužili. Takođe je interesantan snimak profesora i akademskog slikara Branka Popovića i njegove supruge Divne. Njegovi radovi su javno izloženi tek posle više od pola stoleća. Mnogi ljubitelji slikarstva koji su ga zavoleli teško dolaze do njegove fotografije. Njegovo stvaralaštvo za mlađe generacije kao da je tek sada otkriveno. Od likovnih stvaralaca sačuvane su i fotografije Ane Marinković kojima je Vojislav M. Jovanović pridao znatnu pažnju pošto ih uveličavao i obradio plemenitim otiskom.
 |
| Ana Marinković |
U međuratnom periodu Avala je bila omiljeno okupljalište jednog dela beogradske inteligencije. Pošto je u blizini Beograda, u njenim lepotama se uživalo svake nedelje i sa skromnim materijalnim sredstvima, a to nije bilo beznačajno. Ne mali broj značajnih ljudi tog vremena je snimljen na terasi ispred planinarskog doma na Avali. Pored ostalih tu je snimljen poznati arheolog profesor Miloje Vasić, koji se bavio proučavanjem kulture Vinče. Na Avali je Jovanović snimio i istaknutog istraživača antičke književnosti i kulture profesora Miloša Mišu Đurića, kao i književnog kritičara Branka Lazarevića. Tom intelektualnom kružoku pripadao je i profesor Pavle Stevanović, vrsni znalac naše srednjevekovne književnosti. Mnogi od ovih ljudi su dolazili sa članovima svoje familije. Tako je nastao niz fotografija na kojima su ćerke profesora Miloja Vasića - Milica i Radojka. Lepotom, svežinom i jasnoćom izdvajaju se slike na kojima stoji Radojka Vasić snimljena u šumi pod belim pokrivačem. Da nije potpuno izvesno gde je slika nastala, čovek bi poverovao da su u pitanju Alpi. Jovanović je imao običaj da snima decu u igri. Mnogih od tih prizora se sećam, mada je on široke ruke te fotografije poklanjao roditeljima, tako da su one sada rasturene po mnogim starim beogradskim porodicama kao što su Vasić, Glišić, Džonić, Đorđević i druge. Vojislav M. Jovanović je spontano i trajno zavoleo Avalu. Skoro sve mu je na njoj bilo blisko. Tako je snimio nepoznatu devojčicu iz sela u podnožju Avale.
Među ličnostima sa fotografija iz ove kolekcije nalaze se i slike Velimira Vemića - Klebera koji je učestvovao u ubistvu poslednjeg kraljevskog para dinastije Obrenović 1903. Nekada prezrivi i samozadovoljni konjički oficir, kako je zabeležio Marambo, tavori jednolične dane na savskim kupalištima. Na snimku iz 1930 godine nekadašnjeg heroja vidimo kao osedelog, od sunca preplanulog skromnog kupača. Snimak nas podseća kako je u ljudskim sudbinama sve prolazno.
Marambo je u raznim prilikama slikao i pojedine osobe, koje do tada najverovatnije nije poznavao. Tako smo došli do poslednje - ali nikako beznačajne grupe slika za nas neznanih likova. Bez obzira kada i gde su nastale, ipak jedno im je zajedničko: nastanak im je spontan i nadahnut. Likovni kritičari imaju običaj da kažu, čak možda i tvrde da pejsaž ili akt zovnu slikara. Tako je i Jovanović usmerio svoj fotografski aparat prema tek opaženom izazovu i trajno ga zabeležio. Nije jednostavno izdvojiti koje bi od tih slika bile originalnije od ostalih iste vrste. Možda se ipak izdvaja niz likova nepoznatih ljudi na ulicama i trgovima Funčala početkom tridesetih godina. Interesantno je, da u pojedinim slučajevima na poleđini snimka Vojislav M. Jovanović beleži opaske. Na fotografiji koja prikazuje dečaka sa crnom kozom on piše: “Ovaj dečko čuva kozu, ali ne znam šta mu je trebalo ovako debelo uže”, a na snimku vinogradara: “Jedan vinogradar, koga sam snimio na jesenjem radu u njegovom vinogradu. Toči vino da me časti, ali je čaša bila tako prljava a on tako krastav da sam ljubazno odbio”. Na našem terenu, u zapadnoj Srbiji, u okolini sela Kotraža, na putu je Vojislav M. Jovanović u pokretu snimio čoveka koji tera vola. Postoje tri snimka nastala očigledno neposredno jedan za drugim. Vredne su spomena fotografije: umivanje na potoku, ratnikovo dete, porodica Jovanović iz sela Kotraže, dete na gomili neokrunjenog kukuruza, grupa mornara na mostu ispred gradskih zidina u Dubrovniku, klizanje na Bledu. Pada u oči da je na Avali, Miločeru, u Niškoj banji, Dobrni, Celju i dr, Marambo snimao ličnosti kojima je potom slao fotografije. To je najverovatnije slučaj sa gospođom Slavkom Jačić, čiji je portret snimio u narodnoj nošnji. Zabeležio je njenu adresu, verovatno u nameri da joj poštom pošalje slike. Nije lako zaključiti koje su mu od tih slika bile najbliže i najomiljenije. Ako uzmemo u obzir činjenicu da je on svoje radove slao na izložbe, onda možemo za trenutak da se zadržimo na likovima čije je portrete izlagao. Pored znanih Marka Ristića i gospođice Protić, on je od nepoznatih slao sliku nazvanu Kupačica. Autor nam nije ostavio trag kako se zove ta ženska osoba, ali je neosporno da je tu sliku uveličao, retuširao, tonirao i kopirao u najvećem broju primeraka. Kada uzmemo u obzir ove fotografije, zaključujemo da je već navedeni broj slika koje predstavljaju devedesetak osoba - osetno premašen.
Jovanovićeva zbirka fotografija ličnosti dragocena je u slučajevima veoma poznatih ličnosti onog vremena, ali i u slučajevima traganja za fotografijama ljudi do čijih je slika teško ili nemoguće doći.
Fotografsko beleženje prizora, iako verno predstavlja trenutni izgled predela i ljudi, nosi u slici višestruke lične tragove. Preokupacije autora, crte njegovog osećaja za lepo, tipično, ali i izuzetno - moguće je prepoznati kako u izboru motiva, tako i u načinu njihovog smeštanja u okvir slike. Fotografije Vojislava Jovanovića, koji je putovao kao diplomata i imućan intelektualac po raznim evropskim zemljama, odmarao se u našim i stranim banjama i letovalištima - otkrivaju njegova interesovanja, i izdvajaju one slike koje je želeo da sačuva od zaborava. Na taj način, i danas razotkrivamo ne samo podatke koji mogu dopuniti biografiju čoveka svestranog i višestruko zaslužnog za našu istoriju i kulturu, već razaznajemo i način njegovog doživljavanja sveta. Pored toga, ovi snimci pokazuju izgled manje ili više poznatih mesta u jednom prošlom vremenu i nenametljivo svedoče o meri u kojoj se svet menja.
U ogromnom putnom kovčegu u kome su sačuvane fotografije Vojislava Jovanovića postoje negativi bez razvijenih snimaka, ali i pozitivi bez odgovarajućih staklenih ploča ili filmova. Iako je broj tih fotografija veliki, utisak o okrnjenoj celini potvrđuju i Jovanovićeva beleška o poklanjanju knjiga, uz koju dodaje: “i najuspelije kopije svojih fotografskih radova rasturao (sam) levo i desno, tako da ni sam ja nemam danas ni približan pregled svoga amaterskog posla, jer sam sve razdelio drugima”. Neizvesno je da li će ikada biti moguće popisati koji su ciklusi fotografija i pojedinačne fotografije izgubljene. Da li je Jovanović, npr. nosio svoj aparat na Zlatibor 1929. godine, na kome je slikan sa sestrom Slavkom? Razložno je pretpostaviti i da su neki ciklusi bili bogatiji u broju snimaka. U pripremi izložbe fotografija i izradi zbirnog kataloga, uzeti su u obzir svi raspoloživi pozitivi. Sačuvani snimci su identifikovani po podacima za čitavu seriju u koverti ili ređe prema podacima ispisanim na poleđini slike. U nekim slučajevima su od pomoći bili način izrade i vrsta papira, turistički vodiči i drugo.
Ukrštanje fotografske i nefotografske građe do izvesne mere omogućava rekonstruisanje činjenica koje nisu dostupne sa samih fotografija ili beležaka na njima. Pismo Crnjanskog, poslato Jovanoviću iz Beograda po piščevom povratku iz dugogodišnjeg progonstva, osvetljava njihova zajednička sećanja i poznanstva, između ostalog, i fotografiju dve dame: “Nisam zaboravio ni onu lepu damu koju ste Vi poslednje veče odveli na kocku, dok sam ja sa njenom ćerkom igrao. Sudbina svakom deli njegovu ulogu dubokom mudrošću”. Drugi takav primer predstavlja fotografija iz serije sa puta po Srbiji krajem avgusta i početkom septembra 1931. godine (crni automobil kojim je Jovanović putovao, pojavljuje se na nekim snimcima). Jedan tematski ciklus sa ovog puta obuhvata manastire Kalenić, Ljubostinju, Veluće, Žiču, Blagoveštenje Nikolje, čačansku crkvu i crkvu u Kotraži. Jovanović ih je najčešće snimao sa okolinom, po uzoru na fotografije iz albuma o zadužbinama srpskih vladara i velmoža koje je posedovao u svojoj biblioteci (sign. 2608. 3819, 4030, 4038). Od tog načina prikazivanja unekoliko odstupaju slike iz Ljubostinje sa mnoštvom ljudi, verovatno pristiglim na dan manastirske slave Velike Gospojine. Neočekivano popunjavanje stvarnosti detaljima iščezlih trenutaka nudi pismo kompozitora Svetomira Nastasijevića koji moli da mu se napravi uvećani snimak brata Momčila sa jedne od fotografija. Biografski tragovi iz prepiske Vojislava Jovanovića koji bi osvetlili njegova putovanja po inostranstvu su oskudni. Direktor hotela u kome je Jovanović odseo u Funčalu na Maderi šalje mu seme lubenice i nada se da će imati uspeha u njenom uzgajanju. Takođe veruje da će Jovanoviću moći da izda sobu čiju je fotografiju sa zahvalnošću primio. Mogućnosti ovakvih popunjavanja fragmenata o prošlosti biće svakako uvećane sa pojavom skraćenog popisa fotografija u publikaciji koja je u Vašim rukama i celovitog kataloga koji se nalazi u Domu Vojislava Jovanovića u Birčaninovoj ulici.
Snimci iz Jugoslavije obuhvataju letovanja na moru (Herceg Novi, Budva, Hvar, Split, Dubrovnik) ili boravke u banjama i slovenačkim zimovalištima. Neka mesta, npr. Bled, zabeležena su na snimcima iz različitih godina (1923, 1938, 1939, 1941).
Jovanovićeva sklonost ka snimanju mostova koja dolazi do izražaja na fotografijama sa puta po Srbiji sigurno duguje vizuelnim potencijalima ovih građevina, ali bi mogla da se poveže i sa zanimanjem njegovog brata, građevinara. Mostove i vijadukte Vojislav je slikao i u Švajcarskoj, na Temzi, u okolini Funčala na Maderi, u Beču. Sa puta po Srbiji veoma je upečatljiv snimak užičkog mosta, urađen u više velikih formata, kao i transformisan plemenitim postupcima i crvenim toniranjem. Noćni snimak mosta u Beču Jovanović je takođe smatrao svojim vrednim fotografskim ostvarenjem - izradio ga je u nekoliko većih formata, od kojih je jedan takođe podvrgnut posebnom načinu obrade.
Odrazi u vodi koje sa pravim likom stvaraju igru dvostrukih slika, kao i njihova izobličenja koje čine odbljesci, senke i talasi - predstavljaju izazov za autore koji u fotografijama traže naglašenu estetsku crtu. Slike Tamiša, čamaca na Dunavu, slike sa engleskog primorja i sa Madere, snimci odbljesaka u londonskim parkovima i lisabonskoj luci čine postojan tematski krug u delima Jovanovića. Serija snimaka gusaka u bari u selu Ivanovu izdvojena je nizom plemenitih otisaka.
Nije moguće tvrditi da li je Jovanović snimao beogradske ulice i trgove. Postoji jedan snimak savskih obala sa Kalemegdana koji otkriva izgled Beograda iz tridesetih godina ovog veka. Dokumentarnu, ali i posebnu estetsku vrednost imaju fotografije vrha Avale. Ni po čemu poseban šumarak znalački je iskadriran i obrađen posebnom tehnikom dodatnog kontrastiranja, plemenitog otiska i toniranja u plavo, odnosno braon. Snimak Avale sa Spomenikom Neznanom junaku na ogoljenom vrhu, danas, međutim, ima samo dokumentarnu vrednost.
Boravak na ostrvu Maderi ostao je zabeležen na velikom broju fotografija raznovrsnog sadržaja. Snimajući kako siromašne, tako i bogatije delove grada i njegove okoline Jovanović zaokružuje ceo mali svet. Fotografsku reportažu o Maderi i Lisabonu Milanka Todić u katalogu uz izložbu povodom sto godina srpske fotografije stavlja u vrh srpske fotografije prve polovine 20. veka, ističući da one izazivaju duboke emocije.
 |
| Mladić sa korpom granja |
Njihovo vizuelna upečatljivost osnažena je izrazitim i zanimljivim tipovima ljudi nižih slojeva: mladić sa korpom granja, devojčica sa lončetom, crnac koji je kao slepi putnik izbačen sa broda, čovek kovrdžave kose, prostitutke. Egzotizam ambijenta i kontrastni susreti crnog i belog u arhitekturi samog grada daje i predstavama njegovih ulica i trgova izrazitost.
U fotografijama zapadnoevropskih gradova, posebno u Švajcarskoj, Jovanović beleži i vizuelno pamti turistički atraktivna mesta. Naizgled obične, fotografije trgova, katedrala, planinskih vrhova sadrže na prikriveniji način profinjenost u izboru motiva i uglova, rasporeda snimljenih objekata (Arkade u gradiću Tun, glavni trg sa bernskim vratima i četvorostrana kula u Murtenu, Alpi u Kanderštegu).
 |
| Devojčica sa lončetom |
Snimci iz Švajcarske u najvećem broju su sačuvani u dva primerka, od kojih oni sa beleškom nose obaveštenja za porodicu u Beogradu, uključujući i snimke hotela u kojima je odsedao. Iz ovog perioda datiraju i snimci iz obližnjih francuskih gradova. Upadljivo je, međutim, da iz otmene i mondenske banje Vitel, Jovanović nije sačuvao raskošna sastajališta i prestižne ambijente, već predstave trošnih kuća u nekom od obližnjih sela i kapelicu Svete Ane pod senovitim drvetom. Činjenica da kasnije, u poseti dvoru Hempton iz vremena Henrija VIII, on slika odbljeske u jezercetu a ne sam dvor mogla bi da svedoči i o izvesnoj fotografskoj nezainteresovanosti za raskošne zgrade. Snimci iz engleskog primorskog grada Torkija i okolnih mesta Devona (Tinmut, Kokington, Pejnton, Ekster), kao i snimci iz Brajtona pokazuju veliku pažnju posvećenu moru, plažama i talasima. U londonskim temama preovlađuju motivi Temze, mostova, barki, šlepova i čamaca.
 |
| Alpi |
Motivska i stilska raznovrsnost fotografija Vojislava Jovanovića, svedoči
o njegovoj znalačkoj i nadahnutoj posvećenosti. Razdvajanje na posebne
tematske grupe u ovoj prilici služi pre lakšem uvođenju u sačuvani deo
njegovog vizuelnog sveta, no što predstavlja njegove granice.
Književnik Vojislav Jovanović Marambo zadužio je jugoslovensku filmsku umetnost, jer zahvaljujući njegovom sećanju na prikazivanje filma o krunisanju kralja Petra I u Narodnom pozorištu 1905. godine, imamo film o krunisanju kralja Petra I. Za vreme svog diplomatskog boravka u Velikoj Britaniji uspeo je da sazna ime snimatelja filma, a potom i da pronađe potomke Arnolda Mjura Vilsona. Sopstvenim novcem otkupio je sve snimljene filmske materijale koji su imali naslednici Vilsona. Filmove je 1937. godine doneo u Beograd i prikazao ih na zatvorenim predstavama svojim prijateljima. Iz jednog novinskog napisa saznajemo da ima nameru da od materijala napravi poseban film. Verovatno je zbog toga jednu kopiju ustupio filmskom preduzeću Jugoslovenski prosvetni film. Do realizacije filma nije došlo, ali zahvaljujući gospodinu Jovanoviću, i njegovom otkupu filma, Krunisanje kralja Petra I je sačuvano i film je postao poznat u celom svetu.
Film o krunisanju kralja Petra I iz 1904. godine je najstariji sačuvani filmski dokument o našem narodu, a ušao je i u istoriju svetskog filma zbog toga što je tu, “...možda, prvi put primenjena klasična demonstracija tehnike pri saopštavanju neke vesti putem filma. Po tome film bi kao dobru priču prihvatili ne samo montažeri iz vremena nemih i zvučnih filmskih žurnala, već i montažeri vesti sa bilo koje televizijske stanice danas” (Istorija i film, Kembridž, 1976, str. 101). Zbog načina kako je snimljen i montiran, a sada i restauriran predstavlja značajno filmsko ostvarenje iz prve decenije filmske umetnosti.
Film je realizovao Arnold Mjuir Vilson počasni srpski konzul, advokat, političar, etnograf iz Šefilda i snimatelj Frenk Storm Moteršo. Doputovali su u Beograd 21. septembra 1904. godine i snimili Krunisanje kralja Petra I. Posle krunisanja krenuli su na put i kamerom ovekovečili svoje putovanje i posete Kraljevu, Žiči, Studenici, Raškoj, Novom Pazaru, Andrijevici, Cetinju, Šibeniku i Zadru. Stvorili su za to vreme neobično dug film od 1.156 metara. Gospodin Vilson, zadovoljan svojim delom prikazuje ga 1904. u Londonu i lično komentariše, a sledeće godine u Narodnom pozorištu u Beogradu film su videli Beograđani, a među njima i gospodin Jovanović.
Jugoslovenska kinoteka 1950. godine otkupljuje oko 600 metara filma o krunisanju kralja Petra I od Dragiše Stojadinovića, poznatog političara, nekadašnjeg šefa foto sekcije u Prvom svetskom ratu. Da je pronađen najstariji film o našoj zemlji javnost je obavestio direktor Jugoslovenske kinoteke Milenko Karanović u časopisu Film. Pet godina kasnije Vojislav Jovanović-Marambo ponudio je film na prodaju, ali kad je saznao da ga je Jugoslovenska kinoteka već otkupila, prekinuo je sve dalje kontakte i film je zaveštao Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Zbog neodgovarajućeg načina čuvanja i starosti, danas je ta kopija neupotrebljiva i uz velike napore sprovodi se njeno spasavanje u specijalnoj laboratoriji u Italiji.
Milenko Karanović prikazuje film na kongresu FIAF-a u Parizu, a poklanja ga i svim velikim kinotekama tako da on postaje i dostupan istoričarima filma. Pored saradnika Kinoteke, veliki doprinos u objašnjavanju nastanka filma i otkrivanju autora dali su istoričari filma Bosa Slijepčević, dr Dejan Kosanović i posebno dr Srđan Knežević čiji je magistarski rad posvećen isključivo filmu o krunisanju. Na osnovu svih prethodnih saznanja, Stevan Jovičić istražujući fond Jugoslovenskog prosvetnog filma koji se čuva u Jugoslovenskoj kinoteci identifikuje i kompletira celokupan materijal, sem “vršidbe žita u Raškoj” koja je pronađena u originalnom materijalu i sada se restaurira. Isključivo od materijala koji poseduje Jugoslovenska kinoteka Stevan Jovičić i dr Marko Babac obavljaju restauraciju filma i daju mu prvobitni oblik. To je i prvi film koji je proglašen za kulturno dobro srpskog naroda, a u Listi filmske građe od izuzetnog značaja vodi se pod brojem 1 (Sl. list SRS broj 19 1980). Inicijalna sredstva za restauraciju filma obezbedilo je Ministarstvo kulture Republike Srbije i učinilo da ovo delo postane dostupno javnosti u svom prvobitnom obliku, a za sve se duguje velika zahvalnost gospodinu Vojislavu Jovanoviću-Marambou, koji je i u domenu filmske umetnosti zadužio sve sineaste, ali i istoričare i etnologe što je otkupio taj dragoceni film.
Jednoga dana došao je u kupatilo jedan gospodin srednjih godina, dosta bradat, u nekom finom liht-odelu, sa slamnim šeširom na glavi i fotografskim aparatom u rukama. Aparat je bio na razvlačenje kao harmonika žute boje, i imao je kao neku malu mešinu za gajde. Posle sam video da gospodin pomoću te mešine menja fotografske staklene ploče jednu za drugom, što mu omogućava da uzima snimak za snimkom. On se nije svlačio niti kupao, nego se zadovoljio time što je fotografisao pojedine kupače i grupe, naročito pod tuševima, baš dok voda pada sa tuša na kupača. Kako je to odeljenje, kao i basen, pod vedrim nebom, a dan pun sunca, prizor je mogao biti vrlo živopisan za snimanje iz ruke, za kratko eksponiranje. Iz ponašanja toga gospodina, koji je bio u vrlo prijateljskom razgovoru i sa mojim ocem i profesorom Lekom, ja sam razumeo da to nije nikakav fotograf po profesiji, niti da ove snimke pravi radi kore hleba, već da je to neki gospodin koji se fotografijom bavi uzgred, iz uživanja. Snimao je sve nas: i očeve i sinove; bilo je samo nas dečurlije petoro ili šestoro.
To je moglo biti 1896 ili 1897 godine. Ni sanjati tada nisam mogao da ću svega 4 ili 5 godina posle toga, kao đak VI razreda gimnazije, i ja sam biti jedan amater-fotograf, i nešto još više: učestvovati sa svojim fotografijama na našoj prvoj “Izložbi amaterskih fotografskih snimaka” u Građanskoj Kasini u Beogradu, o Duhovima 1901 godine. Na toj istoj izložbi učestvovao je i onaj gospodin koga sam nekoliko godina ranije prvi put video na Vlajkovom kupatilu na Savi, a među izloženim fotografijama bili su i oni snimci nas dečurlije i naših očeva kako se tuširamo savskom vodom! Uvaženi beogradski advokat Marko Stojanović bio je taj pionir amaterske fotografije u nas (poznanik i prijatelj slavnog Anastasa Jovanovića, od koga je svakako i primio tu plemenitu pasiju). Kako je on izložio svoje slike “izvan konkurencije”, on nije ni tražio ni očekivao kakvu nagradu (a po mnogim svojim snimcima on je tu nagradu zasluživao). Ja sam bio ambiciozniji od G. Marka i konkurisao - bilo mi je 16 i po godina - razume se da nisam dobio ni prvu ni drugu nagradu, ali sam dobio jednu od (mislim) pet trećih nagrada. “Srpski književni glasnik” (1 juni 1901, str. 386) doneo je jedan prikaz ove izložbe, u kome su pomenuti “s pohvalom” radovi nekolicine nas amatera; to je bilo prvo štampanje moga imena u tom časopisu.
// Projekat Rastko / Fotografija
//
[ Promena pisma |
Pretraživanje | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]
