Arhitektura u srednjovekovnoj Srbiji
Vojislav Korać
Sakralna arhitektura
Monumentalna arhitektura, osnovni tokovi i njihova obeležja
Pojava skupine graditeljskih dela visoke zanatske i umetničke vrednosti u Srbiji, u drugoj polovini 12. veka, zasenila je razmišljanje o svemu što je sagrađeno pre toga. Jedna za drugom su nicale građevine prema programu koji je bio plod pouzdanog saznanja o smislu i prirodi graditeljskih poduhvata koji se ostvaruju uz angažovanje ozbiljnih materijalnih sredstava. Reklo bi se da je monumentalna srpska arhitektura naglo nastala, a da se pre toga nije događalo ništa značajno. U suštini, prethodni tok bio je sličan zbivanjima na svim ovim područjima izvan užeg dela Vizantijskog carstva na kojima je velike poremećaje izazvao raspad antičkog sistema usled Velike seobe naroda. U širokoj vremenskoj skali prilagođavanja, zatim razvoja srpskih država, postoje mesta koja bi odgovarala počecima monumentalne arhitekture.
Najistaknutiji rani spomenik u kontinentalnim srpskim oblastima jeste crkva Sv. Petra kod Novog Pazara, iz 9. ili 10. veka. osobene je graditeljske zamisli. U spoljnom opsegu rotonda, s istaknutom polukružnom apsidom, u unutrašnjoj strukturi tetrakonhos, s kupolom na sredini. Rotondi je dodat asimetričan pretprostor na zapadnoj i severnoj strani crkve. Iznad njega je spratna galerija, s otvorima prema unutrašnjosti crkve. Građena od lomljenog kamena, crkva je ravnih fasadnih površina, a jedini ukras su plitke polukružno završene niše na tamburu spolja osmostrane kupole. Arhitektonska zamisao crkve Sv. Petra predstavlja slobodniju reprodukciju ranovizantijskog graditeljskog ostvarenja slične prostorne sheme. Po načinu na koji je graditeljska zamisao ostvarena, Sv. Petar bi se našao u skupini arhitektonskih dela izgrađenih u ranom srednjem veku u perifernim oblastima vizantijskog područja. Do crkve u Srbiji zamisao je stigla verovatno preko jadranske obale srpske države. Crkva Sv. Petra je sagrađena uz neko crkveno, a možda i svetovno središte, kojeg više nema.
Prema dosadašnjim arheološkim opažanjima, nekoliko trikonhosnih crkava, nastalih u 10. ili 11. veku, mogle bi biti plod rada prvih slovenskih prosvetitelja u Bugarskoj i Srbiji.
U srpskim primorskim oblastima, Duklji, potom Zeti, očuvalo se, u različitim vidovima, više spomenika. Primorski gradovi ili traju u kontinuitetu od kasnoantičkih vremena, s romanskim stanovništvom, ili nestaju srazmerno rano, da bi se na drugim lokacijama pojavila gradska naselja koja obrazuje slovensko stanovništvo. Urbana tradicija, bilo iz neprekinutog trajanja gradskog života bilo iz novoobrazovanih gradova u srednjem veku, važna je za ukupnu obnovu graditeljske delatnosti. Tome treba dodati rad koji je tekao u okviru dejstvovanja benediktanskih monaha što dolaze iz južne Italije, a verovatno i takozvanih istočnih monaha, koji preko južne Italije stižu iz udaljenih vizantijskih provincija. Trobrodna bazilika, kao najčešća građevina kasne antike ili ranog hrišćanstva, nastavlja trajanje u graditeljskoj obnovi ranog srednjeg veka takođe u zapadnim srpskim krajevima. Vredna je pažnje pojava krstoobrazne kupolne crkve, s kupolom na stubovima, na samom kraju 8. ili na početku 9. veka, u vreme kada u Vizantiji nastaju prva takva rešenja. To su prvobitna crkva Sv. Tripuna u Kotoru i Sv. Tome blizu Kotora, a možda i crkva Sv. Petra u Dubrovniku. Kasnije je veoma rasprostranjena jednobrodna crkva s kupolom na sredini. Njena unutrašnja struktura rađena je po uzoru na karakteristična vizantijska ostvarenja toga vremena, pa se pojava o kojoj je reč pripisuje odjecima i podsticajima iz vizantijske arhitekture. Reprezentativan primer je crkva Sv. Mihajla u Solunu, zadužbina zetskog kralja Mihajla (kraj 11. veka). Po stilskom obeležjima ta bi se crkva priključila protoromanskoj arhitekturi.
Crkve Sv. Nikole i Bogorodičina crkva kod Kuršumlije (šesta - sedma decenija 12. veka), Đurđevi stupovi kod Novog Pazara (1171), Studenica (1183-1196), sagrađene voljom i sredstvima velikog župana srpskog Stefana Nemanje, graditeljska su dela kojima se obeležavaju počeci Raške škole arhitekture. Podizana u skladu s najboljim iskustvima i znanjima na susednim kulturnim područjima, naznačila su prirodu daljeg razvitka srpske monumentalne arhitekture.
Velika sredstva i trud koje je u građenje zadužbina uložio Stefan Nemanja govore o izuzetnom državnopravnom značaju ktitorstva. Bilo je to afirmisanje državne vlasti u vreme kada Srbija sjedinivši u sebi primorske i kontinentalne oblasti postaje važan partner susednim državama. Ktitorstvo, podizanje zadužbina, traje kao važan čin do kraja srpske srednjovekovne samostalnosti, na svim stepenima vlasti. Stoga je razumljiva njegova velika važnost za kulturu.
Kuršumlijska crkva Sv. Nikole, uočljiva po zidovima od opeke i širokih spojnica maltera, jednostavnog je organizma u prostornom smislu. Naglašen je njen srednji deo, koji nosi kupolu. Međutim, fasadne površine nose jako istaknut crtež unutrašnje strukture građevine, onako kako je bilo uobličeno u srednjovizantijskoj arhitekturi. Po zamisli prostora ona potiče s istog graditeljskog područja; jednobrodna je, ima tri polja po dužini s kupolom iznad srednjeg kvadratnog polja. Uz srednji deo južne strane izgrađena je mala kapela s kupolom. Možda je ta kapela bila namenjena za grobnicu ktitora. Razmera je koje su bile uobičajene u srednjovizantijskoj arhitekturi. Po besprekornom zanatu i ukupnom sklopu - koncepciji celine i odnosu delova prema celini - Sv. Nikola je najbliži arhitekturi vizantijske prestonice, pa je verovatno i delo prestoničkih majstora. Uz zapadnu stranu crkve naknadno je dozidan zatvoren pretprostor, priprata, sa simetrično postavljenim kulama na glavnoj fasadi. Kule su sagrađene pod uticajem slično ostvarene koncepcije uz 1166. godine završenu katedralu u Kotoru, kao što su na sličan način nastale i kule uz crkvu Sv. Đorđa u Rasu, podignutu nekoliko godina kasnije. Ta crkva, u predanju upamćena pod nazivom Đurđevi stupovi, na naglašeno svečan način promovisala je ktitorovu želju da krupnim delima monumentalne arhitekture obeleži svoje državničke korake. Iz celine manastira na bregu, Sv. Đorđa, na domaku prestonice, izdvajaju se i ističu dva visoka zvonika i snažni i sažeti organizam crkve s kupolom. U koncepciji prostora, u kojoj se nastavlja prethodna građevina, izgrađena je celina koju zatvaraju ravne fasade romanskih oblika. One rečito govore o zapadnom poreklu majstora. Prethodna stanica te skupine majstora verovatno je bio Kotor, u kome je tada trajala razvijena graditeljska delatnost.
Vizantijska umetnička shvatanja i vizantijska zanatska praksa iskazani na Sv. Nikoli, kao i romanska zanatska praksa i pretežno romansko umetničko shvatanje ugrađeni u Đurđevim stupovima, na jedinstven način su se spojili u glavnom delu Stefana Nemanje, svečanoj grobnoj crkvi posvećenoj Bogorodici, u manastiru Studenici. Glavna crkva jedinstveno zamišljene celine utvrđenog manastira, čiju izvornu zamisao danas rekonstruišemo prema sačuvanim delovima, sagrađena je za potrebe pravoslavnog obreda, i to onako kako je bilo uobičajeno u vizantijskoj arhitekturi. Jednobrodna crkva s kupolom, u ritmičnom rasporedu prostora, uz bočne vestibile kao novinu u Raškoj, u svojoj unutrašnjoj strukturi - kupoli, svodovima, razvijenoj supstrukciji - ima sve što je svojstveno vizantijskoj arhitekturi, uključujući i unutrašnje strane zidova u mešovitom materijalu, sigi i opeci. Spolja je obrađena na romanski način. Fasade ravnih površina, građene od besprekorno otesanih i uglačanih mermernih blokova, podeljene plitkim pilastrima u ritmu unutrašnje strukture, završene su karakterističnim arkadnim frizevima. mogu se meriti s luksuzno obrađenim fasadama najpoznatijih dela italijanske romanike. Celini spoljne obrade Studenice pripadaju monumentalni portali i prozori, jednostruki, dvojni i trifora na apsidi. Središnji deo građevine, koji je završen kupolom, odvaja Studenicu od uobičajenog lika luksuznih celina romanske arhitekture. Dvanaestostrana kupola u celini je, iznutra i spolja, vizantijska. Potkupolni prostor - po izgledu strogo geometrijski određen volumen - na bočnim stranama je obrađen na vizantijski način. Na fasadnim površinama iskazana je unutrašnja struktura dvaju zidova, s lukom na vrhu, koji odgovara potkupolnom luku. Tome luku su prilagođeni i prozori na obema fasadama. tako je preplitanje dvaju umetničkih shvatanja ostvareno na jedinstven način, koji nije ponovljen nikad više.
Studenički portali dela su najviše vrednosti u svojoj umetničkoj vrsti. Najrazvijeniji i najsvečaniji, glavni, zapadni portal, po arhitekturi i reljefnom ukrasu najbliži je porodici južnoitalijanskih portala. Ukupna ikonografska zamisao portala, s Bogorodicom koja drži Hrista u krilu i dva anđela sa strane, izašla je iz vizantijske umetnosti. Besprekornim klesarskim i vajarskim umećem izvedeni su i ostali portali.
Među prozorima izdvaja se trifora na apsidi. Pandan je glavnom portalu, mesto, arhitektura i reljefni ukras po vrednosti i značaju, glavni portal i trifora, dve simbolične slike crkve, najbolje predstavljaju arhitektonski i skulptoralni ukras Studenice. Ukupna harmonija dveju celina - odnos osnovnih mera, raspored ukrasa i brižljivo smišljen ritam arhitektonskih elemenata - mogla je nastati samo po ukusu odnegovanom na merilima najvišeg sloja komninske umetnosti. Na verovatno južnoitalijansko poreklo majstora upućuje okolnost što je reč o području na kome traje više gradova, naprednih u svakom smislu, živog umetničkog rada. Na sredokraći vizantijske tradicije i neposrednih vizantijskih uticaja i visoke romanike stvarana su jedinstvena dela. Ipak, presudna je bila uloga poručioca u pogledu celine u Studenici, u njenom okviru i portala i prozora i drugog reljefnog ukrasa. Moramo se podsetiti da je taj krug poručilaca podjednako nepogrešivo izabrao najbolje slikare za freske na zidovima Studenice.
O visokoj zanatskoj spremi studeničkih klesara svedoče crteži po kojima su rađeni detalji portala, nacrtani u prirodnoj veličini na nekoliko mesta na mermernim fasadama.
Studenica je snažno uticala na potonju arhitekturu u Srbiji. Za to su postojala dav razloga. Prvi je ideološke prirode. Studenica je bila grobna crkva osnivača dinastije, koji je kanonizovan ubrzo posle smrti. Drugi razlog bila je Studenica po sebi: njeni portali i prozori, njene fasade, a verovatno i luksuzna unutrašnja oprema.
Program prostora i arhitektonska zamisao celine ostali su dve bitne odrednice srpske arhitekture u 13. veku. U Žiči (1207-1219), ktitora kralja Stefana i njegovog brata Save, prvog srpskog arhiepiskopa, program prostora je zaokružen u bitnim elementima. Jednobrodna građevina s kupolom na sredini, delovi prostora za horove uz naos i odvojena priprata, s bočnim paraklisima - to bi pripadalo za naredne spomenike neizostavnoj celini. Dodaci tome programu bivali su plod naročitih namena. U Žiči spoljna priprata, sa spratom i kulom napred, podignuta je, po svoj prilici, po želji prvog arhiepiskopa. Proširena namena u Studenici bila je razlog za izgradnju velike spoljne priprate kralja Radoslava, a u Mileševi, u drukčijoj zamisli, verovatno po Savinoj želji. U toj priprati Sava je sahranjen. Jedno od sedišta episkopije Bogorodica Hvostansaka u Metohiji, takođe je dobila spoljnu pripratu i dve snažne kule. Iz određenih razloga, spoljnu pripratu imaju i Sopoćani.
Majstori graditelji, obrazovani u radionicama one prakse koja je imala izrazito vizantijska obeležja, nakratko se pojavljuju, na delima malog obima, početkom 12. veka. U kasnijim radovima izostaje ono što bi se moglo smatrati kao izrazito obeležje načina rada svojstveno vizantijskom području. Zanatski deo rada nose majstori koji dolaze iz središta gde vlada romanski, potom prelazni, romansko-gotički stil, ili, ako su iz lokalnih radionica, klešu i grade kao da su obrazovani u ateljeima srpskih primorskih gradova, u kojima neprekinuto traje rad graditeljskih, kao i svih drugih zanata.
Jednostavno rečeno, majstore osnovnih graditeljskih zanata bilo je najlakše naći na domaku velikih gradilišta. U vremenu o kome je reč, za razliku od slikara, iz razbijene Vizantije ne stižu ni stručnjaci za opeku, ni klesari, niti se održavaju veze između tamošnjih graditeljskih radionica i gradilišta u Srbiji. Stoga se i ukupna spoljna obrada značajnih graditeljskih dela pomera ka ukusu koji je bliži zapadnoevropskoj arhitekturi. Volumeni su zatvoreni ravnim površinama, koje imaju pilastre ili su bez njih, a prozori i portali od ukrasnog kamena, po pravilu skromnije arhitekture od studeničkih, plastični su ukras. Poseban odnos prema boji - valja imati u vidu činjenicu da su enterijeri uvek prekriveni freskama - okolnost je koja je proizvela pojavu bojenog ukrasa na omalterisanim fasadama.
Na Mileševu (treća decenija 13. veka) u celini se odnosi opisano svojstvo - vizantijsko poreklo unutrašnjeg prostora i spoljna obrada pod uticajem romanike, ili po ugledu na Studenicu. Moraču (1252) čine prostor uspostavljen u raškoj arhitekturi i fasade, likom i načinom obrade bliske romanici grada Kotora. Sopoćanska crkva, koja je poslužila za okrilje najvrednijih fresaka svoga vremena (1265), na izrazit način otkriva dvostruke izvore raške arhitekture, iz kojih je nastala njena priroda. Iako građena pod jakim uticajem zrele romanike, sopoćanska crkva - u spoljnom liku bliska trobrodnoj romanskoj bazilici - ima unutrašnji prostor koji veoma podseća na monumentalne enterijere srednjovizantijske arhitekture. Nekoliko godina mlađa, crkva u Gradcu nosi u svom ukupnom obliku monumentalan sklop razuđenih volumena. Njena su posebna obeležja elementi gotike u strukturi i oblicima. Njih su doneli majstori koji dolaze, po svoj prilici, iz južne Italije. Naglašeno romanski uticaj vidi se na fasadama Arilja (1295/6), u kome je takođe dosledno sačuvana tradicionalna unutrašnja struktura.
Veliki spomenici srpske monumentalne arhitekture srednjeg veka, s kojima počinje klasično razdoblje njene istorije i kojima se do kraja obeležava njen glavni tok, pripadaju manastirskim celinama. Odreda su manastiri stradali u mnogim neprilikama u toku duge turske vladavine nad srpskim zemljama. Mnogo ih je uništeno. Među uništenima su i neki od najvrednijih. Neka, za primer, budu pomenuti: Bogorodica Hvostanska, jedna od prvih srpskih episkopija, od koje su ostali samo temelji; Banjska, od crkve ostao mali deo, bez ukrasa, pretvoren u džamiju i prostor za stanovanje, a sve ostalo razoreno; prizrenski Sveti arhanđeli, u celini razoreni; crkve u gradovima Skoplju, Novom Brdu, Beogradu, Smederevu, kao i mnoge druge u manjim središtima. Manastirske crkve koje su u današnjem svetu čuvene po freskama većinom su u ruševinama dosegle moderna vremena. Pomenućemo najpoznatije: Đurđeve stupove u Rasu, Mileševu, Sopoćane, Gradac.
Ti spomenici opstajali su pre svega zato što je sredina u kojoj su se nalazili najčešće imala volje i snage da ih obnovi posle pustošenja, razaranja i paljenja. Sve drugo što je pripadalo manastirskim celinama lakše je stradalo i propadalo i, po pravilu, ako je bilo snage za obnovu, zamenjivano je novim građevinama. Stoga su nam saznanja o trpezarijama, palatama i drugoj vrsti građevina praktične namene malobrojna i oskudna. To se odnosi u još većoj meri na sve što je nastajalo u gradskim naseljima.
U istoriografiji srpske umetnosti odavno su arhitektonska dela građena od kraja 13. do poslednje decenije 14. veka nazivana srpsko-vizantijskom školom. Početak tog razdoblja obeležava prvo veliko delo kralja Milutina, obnova manastira Hilandara (1293). U nizu građevina tada podignutih u Hilandaru ističe se glavna crkva, po razmerama, složenoj strukturi i najvišem stepenu zanatske i umetničke obrade. U njoj se nastavlja srednjovizantijski tip građevine s kupolom na sredini. U Hilandaru je ostvaren u razvijenoj zamisli prostora i strukture, oblicima i načinom građenja svojstvenim vizantijskoj prestonici. Umetničkoj celini hilandarske crkve pripadaju mozaički pod i reljefni kameni ukras na portalima i prozorima. Poreklo ukrasa je iz dva izvora: plitkoreljefna obrada ravnih površina u tokovima je onovremene vizantijske umetnosti, a kamene konzole u obliku životinjskih glava potiču od majstora iz neke klesarske radionice u Srbiji.
Za ime kralja Milutina (1282-1321) vezuje se potpuno usmerenje zemlje ka vizantijskom duhovnom svetu i vizantijskoj civilizaciji. U arhitekturi to je jasno iskazano. Sve njene bitne odrednice potekle su iz vizantijske arhitekture. Namesto dotadašnje jednobrodne crkve s kupolom, prilagođene osobenom raškom programu, usvojena je u vizantijskom svetu opšte rasprostranjena crkva upisanog krsta s kupolom. U Srbiji, posle izgradnje Hilandara, podiže se niz crkava, bilo u zamisli bližoj jednostavnijem obrascu upisanog krsta s kupolom, kao što je Sv. Nikita u Skopskoj Crnoj gori, bilo u razvijenoj varijanti, carigradskog i solunskog porekla. U Prizrenu se gradi nova gradska katedralna crkva, Bogorodica Ljeviška (1306/1307), kao petokupolna građevina. Očuvala se u gradskoj sredini zato što je pretvorena u džamiju. Nova je crkva podignuta na delimično zadržanim zidovima starije bazilike. Ostvarena je zamisao po kojoj je u istoriji vizantijske umetnosti poznata crkva solunskih Apostola: jezgro čini raspored u vidu upisanog krsta sa pet kupola, a oko njega je na severnoj, zapadnoj i južnoj strani, obimni brod. U načinu zidanja, materijalu i oblicima prizrenske zadužbine kralja Milutina na najbolji način su predstavljene vizantijska graditeljska shvatanja toga vremena. Posebno se ističe svečana zapadna fasada, koju čine arkade prizemnog trema, ukrasne niše iznad trema, u simetričnom i ritmičnom rasporedu, i visok zvonik smele konstrukcije u osovini kompozicije. Arhitekt Nikola - zna mu se samo ime - ostvario je delo bez premca u vizantijskoj arhitekturi na početku 14. veka. Slično prizrenskoj katedrali nastala je crkva Sv. Đorđa u Starom Nagoričinu (1312). U zatečene zidove crkve iz 11. veka ugrađena je takođe petokupolna crkva. Kao u Prizrenu, zidovi zatečene građevine sačuvani su iz uobičajenog poštovanja starijeg kultnog mesta. U Starom Nagoričinu je idealna shema petokupolne crkve u nešto većoj meri prilagođena, stoga što su se čuvali stari zidovi, a obimni brod je zamenjen tremovima duž tri strane građevine.
Koncepcija petokupolne crkve s običnim brodom ostvarena je u osobenom rešenju u Gračanici (1315). Gračanica je bila završno delo svojevrsnog razvitka složene zamisli crkve sa više kupola, koja ima poreklo u ranovizantijskoj arhitekturi. Anticipacija petokupolne crkve u obliku koji ona ima u srpskoj arhitekturi verovatno je solunska. U Gračanici je ta zamisao ostvarena u čvrstom i zatvorenom organizmu, u kome je prekrivena strukturalno-prostorna razuđenost, osobena za vizantijske spomenike tih vremena. Očuvao se prostor, ili obimni brod, koji sa tri strane okružuje središnji organizam, s glavnom kupolom, ali je celina povezana u gornjoj konstrukciji i gornjim oblicima, koji u svom piramidalnom sklopu nagoveštavaju raspored unutrašnjeg prostora. U dinamičnoj kompoziciji celine Gračanice ne deluje samo kao petokupolna građevina već kao sklop kupolnih volumena. Njene fasadne površine, zidane u pravilnom ritmu kamena i opeke, imaju oblike svojstvene poznovizantijskoj arhitekturi, i, uz njih, iz raške arhitekture nasleđena potkupolna postolja i prelomljene lukove. Razuđenog prostora, prema ukusu i potrebama poznovizantijske arhitekture, harmonične kompozicije oblika, u kojoj je pažljivo odmeren odnos delova prema celini - posebno malih kupola prema velikoj - u razmerama svojstvenim poznovizantijskom kulturnom području.
U nizu dela koja nastaju u prvim decenijama 14. veka vredni su pažnje i spomenici malih razmera, podizani bilo u postojećim manastirima bilo kao zadužbine vlastele skromnijih materijalnih mogućnosti. Najveću pažnju zaslužuje Kraljeva crkva u Studenici (1313/1314), takođe delo kralja Milutina. U osnovi približnoj kvadratu, u celini prekrivenoj jednom kupolom, koju nosi sažeta supstrukcija, s plemenitim odnosima mera, u svom unutrašnjem prostoru predstava je idealne crkve slike kosmosa, zamišljene u ranovizantijskoj arhitekturi. Biće ona plod vraćanja na stare uzore. Zaključićemo da je reč o jednoj od onih obnova u vizantijskoj umetnosti koje se obeležavaju kao svojevrsni klasicizam.
Krajem treće decenije 14. veka dobila je konačan oblik Pećka patrijaršija. Ta velika celina razvijenog prostora obrazovala se tako što je uz severnu stranu Sv. Apostola, raškog plana, dograđena crkva Sv. Dimitrija, u drugoj deceniji 14. veka, kao jednobrodna građevina s kupolom, uz južnu stranu Bogorodičina crkva, u obliku razvijenog upisanog krsta s kupolom, a uz zapadnu stranu sve tri građevine velika priprata. Celina je zaključena Bogorodičinom crkvom, velikom pripratom i kapelom i tremom na južnoj strani staranjem arhiepiskopa danila II (1328/1330). U spoljnom izgledu Patrijaršija je panorama oblika svojstvenih tadašnjoj srpskoj arhitekturi. Na fasadama velikog dela celine slikani ukras je zamenio reljef u kamenu i ukras u opeci i kamenu.
Potpuna usmerenost ka vizantijskoj graditeljskoj tradiciji i praksi nastavlja se u narednom razdoblju. U južnim oblastima uključenim u srpsku državu, podiže se niz znatnih graditeljskih dela. Ktitori su ličnosti iz najvišeg sloja vlastele. Osnovni tip prostora zadržan je kod većih spomenika, uz varijacije u detaljima. U oblicima i načinu zidanja i, u tom okviru, građenju ukrasa na fasadama takođe se uočavaju varijacije.
Najznačajnija dela su antologijski spomenici graditeljstva na ukupnom vizantijskom području. Sv. Arhanđeli u Štipu (1332, ktitor vojvoda Hrelja), karakterističnog unutrašnjeg prostora, geometrijski pouzdano utvrđenih volumena, ritmično građenih zidova, obeleženi su odnegovanim oblicima. Ukrasni lukovi na severnoj, zapadnoj i južnoj strani prate unutrašnju strukturu, a na istočnoj strani, zajedno s apsidom, uokviruju, u dvostepenom sistemu, svaku posebnu arhitektonsku površinu. U Ljubotenu (1337, ktitor vlastelinka Danica) slična je koncepcija prostora, strukture i arhitekture fasada. Znatnije su površine, u gornjim zonama, pokrivene ukrasom.
Koncepcija prostora, slična rešenjima svojstvenim u arhitekturi u Grčkoj, nastavlja se u potonjim delima, u narednim decenijama. Pojam sličnog bi se mogao upotrebiti takođe za ukupne strukture građevina, a u najvećoj meri i za njihovu spoljnu obradu, što navodi na zaključak da je program bio u rukama obaveštenih i međusobno povezanih poručilaca. Takođe je moguće pretpostaviti a se radilo o skupini majstora koji se kreću s jednog na drugo gradilište. Njihova znanja i praksa nalaze se negde između onog toka čiji su izvori u vizantijskoj prestonici, ili u Solunu, po idejama Carigrada, i arhitekture u zapadnim krajevima Grčke, prvenstveno u Epiru. Pri tome su bitne odrednice u koncipovanju celina dug tradicionalnoj srpskoj arhitekturi: grupisanje prostora u zatvorene celine i briga o proporcijama, s naglašavanjem vertikale.
Crkva Sv. arhanđela u Lesnovu (1341, priprata 1349, ktitor despot Oliver) ima dve celine, različitih koncepcija, crkvu u užem smislu i pripratu. Crkvena građevina je kao zatvorena celina, slična prethodnima, obeležena ritmičnim nizovima ukrasnih lukova, koji su dvostepeni i po visini postavljeni u dve zone. Zamisao koloneta kružnog preseka, koje se priključuju pilastrima, nagoveštena u Arhanđelima u Štipu, u Lesnovu je dosledno sprovedena. Poreklom je, ili posredno ili preko Soluna, iz vizantijske prestonice. Zamisli priprate neizostavno ćemo pripisati reprezentativan izvor. Znalački sagrađene strukture, s kupolom na sredini, široko otvorenih zidova, preko bifora, zajedno s detaljima u obradi fasada, bliska je ostvarenjima najboljih vizantijskih ateljea. Lesnovo je kao celina bilo model za Psaču (1358, ktitor sevastokrator Vlatko). Iako oronula u toku duge istorije, crkva Sv. Bogorodice u Kučevištu, u oblasti Skoplja (1348, ktitor župan Radoslav), delo je visokih graditeljskih vrednosti. Uz pojedinosti koje otkrivaju najbolju graditeljsku radionicu, kao što su oblik apside i niše polukružnog preseka na njenim spoljnim stranama, uočljiv je rad na ukrasnim površinama, praćen kolorističkim obeležjima, karakterističan za shvatanje arhitekture u poznovizantijskom svetu. Težnja za ukrasom, bojom i ornamentom, građenim uz pomoć cigle i maltera, u najvećoj meri je iskazana na fasadnim površinama Zauma (na Ohridskom jezeru, 1361, ktitor keser Grgurić). Celina građevine ostvarena je u tradiciji srpsko-vizantijske škole. Među nejednako očuvanim i istraženim spomenicima iz poslednje decenije 14. veka treba pomenuti Markov manastir, u oblasti Skoplja (kraljevi Vukašin i Marko, 1371. završen), Sv. Andreju (Andreaš) na Tresci (1389, ktitor Andreja, brat kralja Marka), Matku na Tresci (1371, ktitor Bojko, sin vlastelinke Danice), Konču kod Radovišta (1366, ktitor Nikola Stanjević). Markov manastir, krupnih razmera i dobro građen, i Andreaš, skromnije građen, s fasadnim površinama doterivanim malterom i bojom, nose obeležja onih shvatanja po kojima se oblici grupišu po vodoravnim pojasevima. Time se vraćaju idejama nastalim u okviru renesanse Paleologa i nagoveštavaju novine koje će biti ostvarene u narednom razdoblju srpske arhitekture.
Poseban tok u srpskoj monumentalnoj arhitekturi ostvaren je u tri velika i reprezentativna hrama, sagrađena za grobne vladarske crkve, u Banjskoj, kralja Milutina (1312-1316), Dečanima, Stefana Dečanskog i njegovog sina Dušana (1327-1335), i Arhanđelima kod Prizrena, cara Dušana (sredina 14. veka). Prema svedočenju kraljevog biografa i saradnika arhiepiskopa Danila II, Milutin je Banjsku sagradio po uzoru na Studenicu. U bitnim sastavnicama, prema kojima je trebalo prepoznati uzor, poštovana je kraljeva volja: u zamisli celine prostora, posebno njegovog oltarskog i potkupolnog dela, i u svečanim portalima i prozorima. U svemu ostalom modelu su dodana ona ostvarenja raške arhitekture koja su se dogodila posle Nemanjine Studenice. Velika i skupocena celina koju danas rekonstruišemo na osnovu očuvanih ostataka, Banjska se na osoben način našla na sredokraći vizantijske graditeljske tradicije i onovremene zapadnoevropske arhitekture. Prema opštem izgledu, snažne i zatvorene celine, ravnih fasada, pokrivenih, na jedinstven način, ukrasnim kamenom u tri boje, po sistemu šahovskih polja, reklo bi se da je u srodstvu sa najboljim delima severnoitalijanske ili apulijske romanike. Međutim, Banjska u bitnim odrednicama nastavlja rašku arhitekturu, i to ne samo u onome što su nametnule funkcionalne potrebe već takođe u vrsti donje i gornje konstrukcije, u unutrašnjim oblicima prostora i u delu kamenog ukrasa. Zidanje, bez spoljne oplate, vizantijsko je, u mešovitom materijalu. Poput Studenice, celinu su zamislila dva protomajstora, ili protomajstor i poručilac iz dveju kulturnih sredina.
Dečane bismo lakše nego Banjsku priključili odgovarajućem nizu katoličkih romaničkih ili romaničko-gotičkih katedrala. Njen graditelj, franjevac iz Kotora, gradi trobrodnu baziliku s kupolom. S gradilišta u zapadnim srpskim oblastima tada poletne romansko-gotičke arhitekture preuzeti su gotički svodovi, gotički prozori i spoljna dvobojna kamena oplata. Ipak, u Dečanima je izgrađen pravoslavni hram, sa svim delovima prostora koji su ostvareni u raškoj arhitekturi. Da je u Dečanima takođe poštovana Studenica kao uzor, potvrđuju svečani portali i trifore. Građenje Dečana bilo je veliki poduhvat. Za osam godina podignuta je crkva veća od kotorske katedrale, a verovatno i od stare dubrovačke katedrale čija je izgradnja trajala oko sto pedeset godina.
Poštovanje dinastičke tradicije, očigledno u određenom ideološkom smislu, prihvatio je i Stefan Dušan gradeći svoje glavno delo, hram koji je namenio za svoju grobnu crkvu. Ona obeležja Studenice koja su ocenjena kao bitna preneta su u koncepciju, nove građevine, a ta je građevina zamišljena, u pogledu sheme prostora i oblika, prema načelima srpsko-vizantijske škole. Sveti Arhanđeli, glavna carska zadužbina, krupnih razmera, brižljivo obrađena, s fasadama od ukrasnog kamena, mermernim portalima i prozorima i mozaičkim podom, najveće je i najskupocenije delo sagrađeno u 14. veku na širokom području vizantijskog sveta. Idealna rekonstrukcija toga porušenog spomenika, čiji je materijal najvećim delom iskorišćen za građenje Sinan-pašine džamije u Prizrenu, govori o petokupolnoj crkvi izuzetnog harmonijskog sklopa volumena i fasadnih površina, s portalima i prozorima čiji su prauzor portali i reljefni ukras Studenice. Time se još jednom potvrđuje da je grobna crkva osnivača dinastije neka vrsta sopstvenog srpskog rešenja. Prizrenski Arhanđeli bili su model za drugu carsku zadužbinu, Matejič (u Skopskoj Crnoj gori zapadno od Kumanova), ktitora carice Jelene i cara Uroša (šesta decenija 14. veka). Uz manje prilagođavanje, u njoj je ponovljena zamisao prostora prizrenske crkve. U petokupolnoj shemi gornjih oblika, velikih razmera, građena u mešovitom materijalu, u oblicima srpsko-vizantijske škole skromnije je obrade od prizrenske crkve.
Dva poznata graditelja dela kneza Lazara, Ravanica (1377/1381), namenjena za grobnu crkvu ktitora, i Lazarica (1377/1380), sagrađena uz dvor u Kruševcu, i u simboličnom i u stvarnom smislu na čelu su poslednje stilske skupine u srpskoj srednjevekovnoj arhitekturi. Ta je skupina poznata pod nazivom Moravska škola, prema oblastima u kojima se razvila živa graditeljska delatnost u poslednje tri decenije 14. i u prvoj polovini 15. veka. Glavni tokovi monumentalne arhitekture i dalje su u sakralnim građevinama, a najvrednija poznata dela u manastirskim celinama. Nešto više podataka o gradovima iz toga vremena; i u njima su nastajali spomenici moravske arhitekture. Moravska arhitektura izrasla je iz prethodnog graditeljskog stvaranja u Srbiji. Nova obeležja, po čemu se ona razlikuje od prethodne srpske arhitekture i suverenih zbivanja u vizantijskoj arhitekturi, jesu opšti izgled celine i njena unutrašnja harmonija, koncepcija oblika i obrada fasadnih površina. Pravilan je ritam osnovnog rasporeda, pouzdan konstruktivni sklop. Harmonija u oblicima i volumenima i arhitekturi površina i otvora građena je po izvornim shvatanjima srednjovizantijske arhitekture. Reljef i boja na fasadnim površinama u moravskoj arhitekturi nove su vrednosti.
Zamisao prostora, ili, uprošćeno rečeno, plan, produžava prethodna rešenja. Varijante su razvijen i sažet upisan krst s kupolom, kojima su dodane bočne konhe pod uticajem svetogorske arhitekture. Dve varijante su predstavljene u Ravanici i Lazarici. Prostorna i konstruktivna struktura otkrivaju se u gornjem delu građevine i na fasadama, koje su podeljene u tri vodoravne površine. Raspored otvora usklađen je s tim površinama, a one su organizovane, u vodoravnom smeru, ritmičnom podelom pilastrima ili kolonetama, na koje naležu ukrasni lukovi, bilo da je reč o lukovima na čelu unutrašnje konstrukcije bilo o onima što predstavljaju samo završetak ritmičnog ukrašavanja fasadnih površina, kao što su apside. Zidanje je u pravilnom smenjivanju jednog vodoravnog reda kamenih kvadera sa slojem od tri reda opeke. Vidljivo je u dva niža pojasa fasade, dok su površine zidova u trećem, najvišem pojasu, završenom ukrasnim lukovima, ili ozidane na sličan način ili prekrivene ukrasom u vidu šahovskih polja. U tim poljima su osobene moravske rozete, postavljene u ona polja kojima se obeležavala struktura građevine i u kojima su u nižim pojasevima odgovarajući otvori.
Osobeni moravski ukras, prvenstveno kameni reljef, pokriva sve okvire prozora i portala, rozete, čela lukova i kapitele koloneta. Najvećim delom je geometrijski. Značajan je ne samo po obimu već i po uticaju na oblike klasičnih arhitektonskih elemenata. Pokrivajući čela lukova reljefni ukras istovremeno transformiše doprozornike, dajući im oblik ukrasnih bifora, ili neki drugi oblik, a kapitele zamenjuje bilo stilizovanim cvetom bilo nekim geometrijskim spletom. Na skupini spomenika zrelog stila - Ljubostinji (pre 1393, ktitor kneginja Milica), Rudenici (1409/1410, ktitor vlastelin Vukašin), Kaleniću (1413/1417), ktitor protodovijar Bogdan) - razvile su se mnoge varijante oblika pod uticajem reljefnog ukrasa.
Dva su važna svojstva moravske arhitekture, njen arhitektonski ukras, kao apsolutna novina, i stroga simetrija u koncepciji celina i detalja, u čemu ona napušta poznovizantijska shvatanja harmonije i vraća se obrascima prethodne arhitekture. U toj svojevrsnoj obnovi naglašen udeo ukrasa, prvenstveno reljefnog, ima određeno dejstvo, pa bi se reklo da se arhitektura počela shvatati integralno. Nastojalo se na uspostavljanju jednakih vrednosti unutrašnjeg i spoljnog prostora.
Posebno mesto u Moravskoj školi ima Resava (Manasija), zadužbina i grobna crkva despota Stefana Lazarevića (1407-1417). Velikih razmera, petokupolna crkva, slična je Ravanici po zamisli prostora. Fasadama u kamenu, frizom arkadica i oblikom dvojnih prozora podseća na rešenja u Raškoj školi arhitekture. Moguće je da je ktitor imao u vidu tradiciju koja se odnosila na poseban odnos vladara iz dinastije nemanjića prema Studenici. Arhitektura Resave imala je određen odjek u Vraćevšnici (pod Rudnikom, 1428-1429, ktitor Radič Postupović).
Tursko osvajanje prekinulo je moravsku obnovu, koja je bila snažan i živ podsticaj za dalje trajanje ne samo srpske arhitekture nego vizantijske umetnosti u celini.
Fortifikaciona arhitektura
U idealno zamišljenoj slici srpskih zemalja u srednjem veku jako bi se isticale tvrđave, verovatno više od svega drugog što je bilo podignuto ljudskom rukom. Zidane su najčešće u kamenu, krupnih razmera, zatvorenih masa, postavljene na mestima koja su u strategijskom smislu pažljivo odabrana, pa su stoga svakom putniku bile lako uočljive. Podizane su na dominantnim visovima, na ulazima u klisure, na rubovima plodnih ravnica ili uz važne vodene tokove, štiteći najvrednija ljudska staništa. Beli kameni bedemi zatvarali su gradska naselja, kuće ili palate nosilaca lokalne ili oblasne vlasti, vladarske dvorce, velike manastire ili su kao prava utvrđenja namenjena profesionalnim vojnicima, čuvali važnije trgove i rudnike.
U ratovima na srpskoj teritoriji srednjovekovne tvrđave su jako stradale, bilo usled neposrednih razaranja bilo stoga što su napuštene, pa ostavljene da propadnu. Otud se neizbežno današnja predstava o njima gradi prema tvrđavama koje su se očuvale u nešto većem obimu.
U viševekovnoj istoriji od ranog srednjeg veka do sredine ili kraja 15. veka, do pada svih srpskih zemalja pod Turke - menjao se način građenja tvrđava, menjale su se ili nestajale pojedine tvrđave i nastajale nove, ali su ta markantna zdanja ostala obeležja države, njenog trajanja i određenog vida njene civilizacije. O tome, na posredan način, slikovito govore promene koje je donela turska vlast.
Građenje tvrđava oslanjalo se, u pogledu osnovnih zamisli i oblika, na kasnoantičku tradiciju. Potom se osetio uticaj položaja zemlje između vizantijskog i zapadnoevropskog sveta. Međutim, po bitnim odrednicama - prirodi potrebe za utvrđenjem, najčešćim razmerama, u određenoj meri i načinu građenja - i po opštoj slici, tvrđave su bile slične onome što se zbivalo na vizantijskom području.
Osobena su obeležja celina koje čine primorska gradska naselja, zajedno sa svojim utvrđenjima. Stara Budva privlači pažnju svojim položajem na grebenu, na severnom vrhu pitomog zaliva. Postojeća utvrđenja - iz vremena mletačke vlasti - samo podsećaju na srednjovekovnu tvrđavu, a u temeljima su im ostaci helenističkih i srednjovekovnih zidova.
Kotor, u dnu zaliva pod planinskom gromadom, od davnina privlači pažnju svojim izgledom. Sagrađen na ravnom zemljištu uz obalu, oslonjen je na oštro stenovito brdo, koje se odvaja od planinskog zaleđa i u celini uokviren snažnim bedemima. Karakterističnu sliku grada, koja se u varijantama javlja na likovnim predstavama od najstarijih vremena, obrazuju naselje u pojasu uz obalu i brdo iznad njega, obeleženo po rubu bedemom i tvrđavom na vrhu. Gradski bedem, sa snažnim bastionima na karakterističnim mestima, dug oko pet hiljada metara, ima oblik koji potiče iz vremena mletačke vlasti, ali i bedemi i bastioni sadrže u svojoj masi srednjovekovni zid ojačan kulama. Kao grad i sedište episkopije pominje se prvi put krajem 8. veka, a skorašnji arheološki nalazi govore da potiče iz antičkih vremena.
Značajno političko, privredno, kulturno i crkveno središte u srednjem veku, Bar - danas u geografskom smislu poznat kao Stari Bar - sagrađen je na nekoliko kilometara od obale na stenovitom terenu koji je nešto povišen u odnosu prema pitomoj ravnici barskog zaliva. napušten i delimično razrušen, sačuvao je snažne bedeme, s bastionima, takođe iz vremena mletačke vlasti. Venecijanski bedemi su prekrili srednjovekovni odbrambeni zid, pa se može zaključiti da se opšti izgled grada nije bitno izmenio. Stoga možemo lako rekonstruisati prvobitnu sliku primorskog mediteranskog gradskog naselja, koje je, u živopisnom pejzažu, čvrsto uokvireno moćnim bedemom, ojačanim kulama.
Najstariji pisani podaci o gradovima u srpskim zemljama, a to su istovremeno bile i tvrđave, potiču od vizantijskog cara pisca Konstantina Porfirogenita (oko sredine 10. veka). Pored gradova u zapadnim krajevima, on pominje, kao najjužniji, Dostinik, danas Drsnik u Metohiji. O izgledu tih gradova nismo obavešteni. U tom pogledu bi mogao pomoći grad nedaleko od antičke Duklje, kod gradića Spuža (u Crnoj Gori), koji nosi samo neodređen naziv Gradina. Na kamenom grebenu iznad zetske ravnice čini ga bedem ojačan polukružnim i četvrtastim kulama, koji zatvara nepravilnu ovalnu površinu zemljišta. U sredini, na najvišem delu terena, stajala je skupina zgrada, raspoređenih približno po rubu pravougaonika, s ostacima snažne kule na jednom uglu. Bila je to, očigledno, palata. Ukupna zamisao grada naslanja se na kasnoantičku tradiciju, pa će se naći paralele u oblastima u kojima je ta tradicija bila jaka. Taj grad je možda Lontodokla Konstantina Porfirogenita.
Manastirska utvrđenja mogla bi se po svojoj prirodi svrstati u širok raspon različitih rešenja, od neizbežnih pojedinačnih građevina za osnovnu zaštitu do raskošnih rešenja, u kojim se ostvaruju bilo vizije idealno zamišljenih celina bilo prave tvrđave. Manastirka utvrđenja imaju svoju istoriju. Iako im počeci u Srbiji nisu sasvim jasni, najstarija među delimično očuvanim celinama, kao što je Sv. Nikola kod Kuršumlije, imaju moćnu kulu radi zaštite, po ugledu na vizantijske pirgove. Kod jednog od najstarijih spomenika Raške škole, Đurđevih stupova u Rasu, može se rekonstruisati zamisao svojstvena vizantijskoj praksi. Površina namenjena manastiru, nepravilnog ovalnog oblika, zatvorena je odbrambenim zidom, uz koji su podizane odgovarajuće zgrade. Crkva je u sredini, a celini je dodana kula, kroz koju se ulazilo u manastir. Reprezentativno rešenje te vrste ostvareno je u Hilandaru, a potom u Banjskoj i Dečanima. Naročite pažnje je vredan prvi vizantijski pirg u Banjskoj, potpuno sličan hilandarskim pirgovima.
Izuzetnu celinu predstavljao je manastir Studenica. Mada su u dobroj meri prvobitne građevine potpuno nestale, ili zamenjene novim zgradama, manastir i danas pruža osnov za rekonstrukciju izvornog oblika. Po svemu sudeći, to ključno delo Stefana Nemanje trebalo je da ima transponovan lik idealnog, nebeskog grada. Rub manastira obeležen je krugom čiji je centar pod kupolom velike crkve. Po rubu su uz istočni i zapadni ulaz, flankirana polukružnim kulama, izgrađena ojačanja bedema, kule trougaone osnove, raspoređene u pravilnom ritmu. Tome treba dodati moguće simbolično značenje broja dvanaest, koliko ima ukupno ojačanja bedema - dva ulaza i deset trougaonih kula. U arhitekturi studeničkog utvrđenja nailazimo na svojevrsni klasicizam. I kružne i trougaone kule imale su za uzor kasnoantička utvrđenja.
Pred nadirućim Turcima, u dugom, gotovo neprekinutom ratovanju, u poslednjim decenijama 14. i prvoj polovini 15. veka, manastirska utvrđenja postaju prave tvrđave. Dobri su primeri manastir Ravanica kneza Lazara i Resava despota Stefana Lazarevića, dveju najuglednijih ličnosti kasnog srpskog srednjeg veka.
Među tvrđavama koje su bile namenjene zaštiti važnih privrednih središta dve su se bolje očuvale, a obe su bile vodeće po razmerama, pa ih je lakše predstaviti. Prizren je bio srednjem veku važno trgovačko središte, pa se razvio i u znatno gradsko naselje. Grad, postavljen uz obalu reke Bistrice, bio je pod zaštitom snažne tvrđave na bregu iznad naselja. Tvrđava je trajala i pod Turcima, pa je pretrpela mnoge izmene. Ipak, mogu se razaznati ostaci snažnog srednjovekovnog utvrđenja, kod koga su vidljive reminiscencije kasnoantičkih oblika.
U srednjem veku nadaleko čuveno Novo Brdo, po rudnom bogatstvu, bilo se razvilo u znatno naselje, nad čijim se, samo delimično ispitanim ostacima, uzdižu preostali delovi snažne citadele. Osnove u nepravilnom lepezastom obliku, srazmerno male površine, sastojala se od šest masovnih i snažnih kula, međusobno povezanih bedemom. Po spoljnom obimu nalazila se niskim bedemom zaštićena staza, što kao zamisao sklopa odbrane nesumnjivo potiče od vizantijskih utvrđenja. Valja se podsetiti toga sistema razvijenog u krupnim razmerama u carigradskom kopnenom bedemu. Novobrdskim kulama, pravougaone osnove, građenim od lomljenog kamena belosive boje, karakteristično obeležje daju krupni blokovi tamnocrvene breče, kojima su ozidani uglovi kula i okvir ulaza u citadelu. Bedemom je bilo zaštićeno i gradsko naselje.
O gradovima-tvrđavama vodećih vladarskih ličnosti veoma malo znamo, jer su temeljito razoreni. O tome u određenoj meri mogu nešto reći očuvana sedišta oblasnih gospodara. Sedište kralja Marka - legendarne ličnosti srpskih narodnih pesama - Prilep čuva srazmerno znatne ostatke srednjovekovnog utvrđenja. Na stenovitom grebenu izgrađeni su snažni bedemi, ojačani kulama četvrtaste forme, prema običajima u vizantijskom svetu. Ispod utvrđenja obrazovalo se gradsko naselje. Prestonica kneza Lazara, Kruševac, arheološki je razjašnjena u novije vreme. Na raskrsnici puteva, na domaku reke Morave, sagrađen je dobro utvrđeni dvor. Uz pridvornu crkvu Lazaricu, danas su vidljivi ostaci palate, bedema i velike i snažne kule.
Po svom opštem izgledu, razmerama i dosledno sprovedenom sistemu odbrane, naročito je pažnje vredno Smederevo. Najpre je izgrađen utvrđeni dvor despota Đurđa Brankovića (1428-1430) a zatim je bedemom zaštićena veća površina, na kojoj se obrazovalo gradsko naselje. Smederevo je poslednje veliko delo srpske srednjovekovne fortifikacione arhitekture. Bio je to izuzetan graditeljski poduhvat: tvrđava je velikih razmera, a podignuta je za srazmerno kratko vreme. Pod nadzorom Dimitrija Kantakuzina, Vizantinca, brata despotice Jerine, sagrađena je tvrđava u kojoj su dosledno uvažavani načela i praksa vizantijske fortifikacione arhitekture. Na ravnom zemljištu, na ušću Jezave u Dunav postavljena je u geometrijskom smislu pravilna trougaona osnova. Njen manji deo, u vrhu, uz samo rečno ušće, pripadao je dvoru, čija je kula na uglu bila najveća i potpuno zatvorena, poput vizantijskih pirgova. Tvrđavu čine bedem, sa stazom i zaštitnim zupcima po vrhu, i ritmično postavljene veoma visoke kule, otvorene na unutrašnjoj strani. U detaljima u Smederevu, kao i u nekoliko drugih tvrđava iz tog vremena, održala se vizantijska praksa: zidanje u lomljenom kamenu i krečnom malteru, s mestimičnim ukrasom u opeci - u Smederevu i Ravanici to su natpisi izvedeni u opeci. Po vrhu zidova i kula su zaštitni zupci i zaštićeni odbrambeni balkoni (mašikule).
Iako se u vreme zidanja Smedereva već koristi vatreno oružje, ni na smederevskim, kao ni na drugim onovremenim utvrđenjima, nema znakova bilo kakvog prilagođavanja novom oružju. Ipak, Turci srpske gradove osvajaju uz veliki trud. Za primer navedimo Novo Brdo. Osvaja ga (1456) vojska Mehmeda II, posle pada Carigrada U ruševinama novobrdskih bedema nađene su kamene topovske kugle izuzetno velikih dimenzija.
// Projekat Rastko / Istorija srpske kulture //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]