Miodrag Sibinović

Njegoševe pesme o pesniku

1.

Još od antičkih vremena, pesnici stvaraju i pesme u kojima izražavaju lični odnos prema svom umetničkom radu. Jedna od najpoznatijih je Horacijev Spomenik, koja je podstakla i mnoge kasnije pisce da, uzimajući je za osnov, pišu o svom ličnom odnosu prema poeziji i sopstvenoj misiji u životu.

Takve pesme su rado pisali i klasicisti i romantičari, a u poeziji avangardista XX veka umetničko stvaralaštvo i umetnička vizija života, u kojoj se ne razgraničava fikcija od realnosti – postaje i jedan od osnovnih elemenata za prepoznavanje moderne poetike...

2.

U Njegoševom opusu postoji pet pesama koje su posvećene temi pesnika kao stvaraoca. To je posveta Puškinu Ogledala srpskog sa početnim stihovima “Nad zvjezdanim mnogostručnim svodom", pod naslovom Sjeni Aleksandra Puškina, zatim pesme: "Ko je ono na visokom brdu", Misao, "Trojica vas nasamo, jedan drugog ne gleda" i Branku Radičeviću.

Najranije napisana od njih mogla bi da bude "Ko je ono na visokom brdu", jer je pronađena među Njegoševim pismima iz 1833, mada se dopušta mogućnost da je vreme njenog nastanka i poznije.^[1] Druga i treća po starosti su: “Trojica vas nasamo, jedan drugog ne gleda", objavljena u listu Peštansko-budimski skoroteča marta meseca 1844. godine i Misao, štampana u Srpskom narodnom listu u Beču decembra 1844 ( ali pretpostavlja se da je napisana te godine u zimu).^[2] Četvrta po nastanku mogla bi biti "Sjeni Aleksandra Puškina", koja se datira godinom objavljivanja Ogledala srpskog, dakle 1846.

Vreme nastanka pesme Branku Radičeviću nije utvrđeno. Ozbiljno se sumnja čak i u to da ona odista pripada peru P. P. Njegoša. U komentarima Beleške i objašnjenja uz prvi tom Celokupnih dela prof. Radovan Lalić piše: “... pesma Branku Radičeviću ne može, po našem mišljenju, biti uvršćena među Njegoševa dela. Tu je pesmu prvi put objavio Miloš Martinović 1908. godine u dubrovačkom časopisu Srđ, u jednom članku o poreklu porodice Branka Radičevića. Martinović ne daje nikakve podatke o tome gde se rukopis te pesme nalazio ranije i kako je dospeo u njegove ruke, tako da bismo mu morali verovati na golu reč da je to Njegoševa pesma. Dokazujući da je Radičevićeva porodica iz Zete, odnosno iz Boke Kotorske, Martinović kaže: 'Petar Petrović Njegoš, vladika i gospodar Crne Gore, znao je da je rodbina Brankova iz Zete, pa mu je zato i ispevao ove stihove.' Ništa više Martinović o toj pesmi ne govori. Kao što se vidi iz ovoga, njegova je argumentacija vrlo slaba: kao dokaz za svoje tvrđenje on upotrebljava jedan tekst čiju autentičnost takođe treba dokazati. Uzgred budi rečeno, Martinović ovde pripisuje Njegošu jedan motiv koji nijedan poznavalac Njegoša ne može uzeti ozbiljno; ako je Njegoš spevao pesmu Branku Radičeviću, onda to svakako nije učinio samo zbog njegovog porekla, ma kakvo ono bilo. Ceo Martinovićev članak inače napisan je nekritično i u jednom tonu koji nimalo ne uliva poverenje. Nema, dakle, nikakvih pouzdanih dokaza da je pesma Branku Radičeviću Njegoševa; ni stil i metar u njoj nisu Njegoševi. Stoga smatramo da bi bilo nepravilno uključiti je među njegove spise.”^[3]

Međutim, ni Redakcioni odbor kao celina (u sastavu: N. Banašević, R. Bošković, R. Lalić, V. Latković, P. Perović i M. Stevanović), kao ni sam prof. Radovan Lalić, u svojstvu priređivača prve knjige – pesmu Branku Radičeviću ipak nisu isključili iz izdanja Njegoševih Celokupnih dela. Objavili su je, zajedno sa još nekim pesmama, u odeljku Dodatak. Čini nam se da su dobro postupili, jer iako “stil i metar u njoj nisu Njegoševi”, ona je mogla biti svojevrsna Njegoševa poslanica Branku Radičeviću u kojoj Njegoš, poetskog efekta radi, izvanredno oponaša “stil i metar” svoga dragog karlovačkog sabrata. Upravo zbog toga, ne bi bilo dobro da je pitanje pripadnosti ove pesme Njegoševom opusu tada konačno isključeno iz daljih tekstoloških i književnoistorijskih analiza.

3.

U analizi tematsko-motivskog plana ovih Njegoševih pesama pada u oči da je u njima najčešći (najfrekventniji) motiv – pesnik Stvoriteljev (božji) izabranik. Tog motiva ima u svih pet pesama, a varira se na različite načine čak 13 puta. Najpunije je izražen u onoj koju smo uslovno uzeli kao najraniju, u pesmi “Ko je ono na visokom brdu":

Ono ti je sin prirode – poet,
tvorac mali najbliži božestvu;
od drugije svije umni tvari
on najbliže sa mogućim tvorcem
ima svojstvo te ga sa njim zbliža,
jer on može sazdati svjetove
u idejam' visokoletećim,
kano što ih otac premogući
djelom sazda i evo ih kaza.

Taj najbliži od svih umnih stvorenja Bogu čovek, Pesnik, koji u visokoletećim idejama i sam može stvarati svetove, gleda (“oko bača”) “put prestola svemogućeg tvorca”, dok, istovremeno, “pogledima... prosijeca” – “tamu” koja je prekrila zemlju (“polja poduranska”), i neprekidno traži: “velja djela tvorca velikoga // da u pjesne slavu njemu poju”, veseleći i hraneći, napajajući time svoju stvaralačku dušu.

U pesmi "Trojica vas nasamo, jedan drugog ne gleda" pesnik sebe ovako vidi:

Priroda je mene bogata odbrala
da rođenja divna sjajne zore pojem,
da svijetlo sunce vnimatelno pratim
od istoka svoga do svoga zapada,
da na vedra čela igrajući zv'jezda
čitam velja čuda velikoga tvorca,
da proljeća prelest s pojanjem susretam,
da se pitam pjesnom cara od dubrave,
da igranje slušam i žubor potokah,
da hramove ziđem vjetrenom Amoru
.........................................................
da pučinu pazim ka se vječno njiha,
kako joj se valje srebrno razlama
......................................................
Ja sam predan sluga matere prirode;
njezina je knjiga, taine punana,
radi moga oka vječno otvorena.
Ja pojući idem kroz mračnu grobnicu
u predjele sv'jetle vječite radosti
da glas moje lire s glasovima slijem
lika besmrtnoga kod prestola višnjeg.

Napisana te iste godine, pesma Misao koncepciju pesnika kao ljudsko biće koje je kao izabranik Boga iznad ostalih ljudi, fundira i preko “misli”, kao delića (“častice”) božanskog “ognja besmrtnoga”:

Kad mi zaždiš dušu vatrom poezije,
tad u gimne slave k svome stvoritelju
duša mi se topi i zaigra lira;
..................................................
Ah, misli sveštena, slatka pišto duše,
ti me uvjeravaš, uvjeravaš jako
da častica jesi ognja besmrtnoga,
da imadeš svojstvo sa ocem svijetah.
Jer kako on isto u beskonačnostima
što sveštenom mišlju skroji plan bitnosti
i reče joj: “Budi!” i rodi se biće,
tako i ti isto u malome krugu,
podražujuć' svetom od kog si istekla,
idealno stvaraš, jer ne mož na djelo.

U Sjeni Aleksandra Puškina pesnikov je “genij” začet iznad zvezdanog “mnogostručnog svoda”:

gdje se mlada neprestano sunca,
iskresana rukom magičeskom
opšteg tvorca, siplju rojevima

– i tamo je njegovo pevanje "mirom pomazano"...

Božanske je prirode i pesnik u poslanici Branku Radičeviću: on je tu u zagrljaju Apola, i peva u "vilinskom kolu".

4.

Iz te generalne slike (iz tog osnovnog motiva) pesnika Stvoriteljevog izabranika izvire i niz drugih, pratećih. Posebno su karakteristični: nemir kao stalno stanje pesnikovog duha (varira se sedam puta u pesmama “Trojica vas nasamo, jedan drugog ne gleda", Misao i Branku Radičeviću) i visina na kojoj pesnik stoji, odakle pažljivo prati šta se dešava dole u prirodi i među ljudima (ovog motiva, koji je variran pet puta, nema izričito samo u pesmi Branku Radičeviću).

Kao božanski nadahnuti stvaralac, Njegošev pesnik smatra svojom svetom obavezom da tumači Božija čudesa iz sveta prirode: da sa “čela igrajući zv'jezda čitam velja čuda velikoga tvorca” (“Trojica vas nasamo..."), jer kad se duša zapali “vatrom poezije”: “tad mi se pojave gomile čudesah, // među njima stanem i počnem ih pitat // otkud su postale i đe im je konac” (Misao). Razume se, te odgovore nije lako nalaziti:

Ali sve nijemo mimo mene ide,
tvori svetu volju, ne daje otvjeta.
U nečem je zbilja sve nama podobno:
svjetovi se kreću i svjetlosti liju,
a ne znadu način kojim se okreću,
njin ne znadu oganj kako se zaždio,
ne znadu postanja niti svoga konca.
Zna li sinje more što manita ludo?
Zna l' vjetrina išta što bezumno huči?
Zna li išta smrtni kud će i otkud je?
Jedan znade za sve, on sa znanjem vlada;
on pričine znade, mi ih ne ištimo!
Da mu zakon tvori – put je dao svakom,
svijetnjaku isto ka i svijetlom suncu.

(Misao)

Gledajući s nebeskih visina pučinu života koja neprekidno ključa i valja talase koji se, udarajući u planine i stene, razbijaju, Njegošev pesnik se i sam raspinje, jer su njegovoga “čuvstva strune delikatne":

ja kad viđu cv'jetak noću porođeni
pod žalosnim svjetom plačuće planete,
on mi dušu zaždi čuvstva rođenijem;
ja kad listak čujem đe bl'jed k stablu padne,
on mi dušu trone svojim padenijem.

("Trojica vas nasamo...")

5.

Za objašnjenje nosećih motiva Njegoševih programskih pesama o pesniku mogli bismo se, pored ostalog, prisetiti kako jedan od velikih svetskih istoričara i teoretičara književnosti Rene Velek 1949. godine definiše romantizam kao književnoistorijski pojam. U studiji Pojam romantizma u književnoj istoriji on piše: “Ako ispitujemo svojstva same književnosti koja se širom kontinenta nazivala 'romantičkom', mi ćemo svugde u Evropi naći ista shvatanja o pesništvu i o procesima i prirodi pesničke uobrazilje, isto shvatanje prirode i njene veze sa čovekom, i u osnovi isti pesnički stil, s upotrebom slikovnosti, simbolike i mita, stil koji se jasno razlikuje od stila neoklasicizma osamnaestog veka.” Romantizam je, prema Veleku, pesnika podigao na pijedestal proroka. Priroda je, dalje, kod čoveka poistovećena sa čovekom i povezana u neodvojivu celinu. Velek navodi, pored ostalog, reči engleskog romantičara Blejka za koga “čovek i priroda nisu samo uzajamno povezani, već jedno drugome služe kao znamenja”: “Svako zrno peska, svaki kamen na zemlji, svaka stena i svaki breg, svaki izvor i potok, svaka biljka i svako drvo, planina, brdo, zemlja i more, oblak, meteor i zvezda – ljudi su viđeni izdaleka.”

Njegoš, razume se, za Velekove zaključke, da bi se ravnao prema njima, nije mogao znati. Za Blejkove tvrdnje kalendarski je mogao saznati, ali je u to teško poverovati...

Međutim, sasvim je nepobitno da je dela ruskih pesnika Žukovskog i Puškina čitao, dobro poznavao, voleo i u svojoj biblioteci čak imao. A Žukovski je umetničko stvaranje shvatao ovako: "Lepo kojeg nema u prirodi oko nas, ali koje u njoj pronalazi naša duša, budi u duši stvaralačku moć. Duša besedi s delom, i delo joj odgovara. Ali šta je taj odgovor dela? Nije li glas samoga stvoritelja? Svi sitni, pojedinačni delovi vidljivog sveta slivaju se u jednu harmoničnu celinu, u jednu samu po sebi nepostojeću, ali u našoj duši jasno vidljivu sliku. A šta je ta nepostojeća slika? Lepota. A šta je lepota? Osećanje i slušanje dušom Boga u delu...”^[4]

Puškin je čak 1826. godine napisao i programsku pesmu o pesniku, kojoj je dao naslov Prorok:

Dok pustinjom se vukoh tavnom
S duhovnom žeđi, k'o da čilih –
Preda me stade nenadano
Serafim, anđel šestokrili.
Prstima lakim, k'o san što su,
Zenica mojih on se kosnu.
Vidovitost mi ovi zene,
K'o u orlice prestravljene.
Uši se mojih kosnu on –
I ispuni ih šum i zvon:
I začuh nebo kad se svija,
I njegov anđeoski let,
I zaronjeni morski svet,
I sve pod zemljom kako klija.
On potom jezik moj potraži,
Da mi iščupa jezik lažljiv,
Jezik u praznoslovlju prvi,
Pa žalac mudre zmijurine
U moja usta onda rine
Desnicom svojom, skroz u krvi.
Zamahnu mačem naoštrenim,
Plašljivo srce mi istrže
I žeravicu živu meni
U otvorene grudi vrže.
K'o truplo ležah nakon toga,
Kad, začuh poziv samog Boga:
“Proroče, kreni, slušaj, pazi,
I volje moje vesnik budi,
Po moru i po zemlji gazi
I slovom žezi srca ljudi.”^[5]

Bilo je tvrdnji da je Njegoš svoju pesmu "Ko je ono na visokom brdu" i napisao pod neposrednim Puškinovim uticajem (prof. Milosav Babović u svojoj knjizi Njegoševa poetika). Nema nikakve sumnje u to da je u razmišljanju o umetničkom stvaranju u ovom smeru Njegoš mogao biti podstaknut i Puškinovom pesmom Prorok. Ali teško bi se moglo baš kategorički govoriti o presudnom Puškinovom uticaju. Ne samo zbog toga što se mogu naći slični iskazi i drugih pisaca koje je crnogorski vladika mogao čitati (mi smo, evo, već skrenuli pažnju na reči Puškinovog prethodnika u ruskom romantizmu Vasilija Žukovskog). Pre svega, mora se imati u vidu činjenica da se Njegoš, kao crkveni velikodostojanstvenik, ne samo sretao sa koncepcijom srednjovekovne crkvene književnosti, prema kojoj ruku i misao piščevu vodi upravo Bog, i kroz delo piščevo govori upravo Svevišnji i Svemogući Tvorac, nego je takvu koncepciju i sam prihvatao i negovao. To što je u romantizmu, nastalom po zakonu akcije i reakcije u evropskim društvenim kretanjima nakon Francuske revolucije iz 1789. godine i u okviru traganja i osnovnih opredeljenja nemačke idealističke filozofije (pre svega, Kanta, Fihtea i Šelinga), takva koncepcija aktuelizovana – samo je dodatna srećna okolnost, koja je i Njegoša dovela na pozicije ondašnje avangardne umetnosti romantizma. Traganje za suštinskim istinama o prirodi, životu i čoveku spajanjem “duhovnog” i “materijalnog”, do kojeg dolazi u trenucima posebnog božanskog nadahnuća, evidentno u stvaralaštvu svih vodećih pisaca evropskog romantizma – mladom pesniku Njegošu je samo moglo biti značajna potvrda ispravnosti učenja kojem je duhovno i intelektualno već pripadao.

6.

Ovo saznanje, razume se, ni po čemu ne umanjuje umetničku vrednost i njiževnoistorijski značaj našeg pisca. Ono samo ukazuje na onu dublju utemeljenost Njegoševog romantizma i na koncepcijsku izvornost njegove umetničke orijentacije i njegovog ukupnog književnog dela. Takva utemeljenost donela je Njegoševom romantizmu i neke crte za koje se ponekad i izričito tvrdilo da ih u srpskom romantizmu, za razliku od evropskog, uopšte nije ni bilo. Evo jednog primera.

U radu Laza Kostić i Bajron prof. Dragiša Živković i 1991, pozivajući se na svoju knjigu Počeci srpske književne kritike iz 1957. godine, tvrdi da je osobenost srpskog romantizma (“srpski romantizam počinje jednom inverzijom – prihvatanjem postromantičarskih i romantičarskih književnih težnji, sa vidnom orijentacijom ka stvaranju samosvojne nacionalne literature i sa zakasnelim pravim romantičarskim karakteristikama tek u pedesetim, šezdesetim i sedamdesetim godinama”) učinila: “da se u srpskoj književnosti toga doba teorija i praksa evropskog romantizma vrlo ograničeno prihvata, a da se neki bitni elementi nemačke romantike (Fihteova i Šelingova filozofija, Weltschmerz, romantičarska ironija, bezgranična prevlast mašte, gradilačka snaga stvaralačkog genija itd.) nisu ni pominjali u njoj.”^[6]

Naša analiza tematsko-motivske sadržine Njegoševih pesama o pesniku, međutim, pokazuje da Njegoš čak i izričito govori o stvaralačkoj prirodi pesničke imaginacije. U pesmi “Trojica vas..." Njegošev pesnik svojoj misiji među ljudima 1844. godine prirodaje i zadatak: “da hramove ziđem vjetrenom Amoru”. Pevajući te iste godine o misli kao inspiratoru nadahnuća pesnika koji zapravo stvara u dosluhu sa Bogom, Njegoša zapravo pravi svojevrsnu paralelu kojom ide dalje od Puškinovog Proroka:

Jer kako on isto u beskonačnostima
što sveštenom mišlju skroji plan bitnosti
i reče joj: “Budi!” i rodi se biće,
tako i ti isto u malome krugu,
podražujuć' svetom od kog si istekla,
idealno stvaraš, jer ne mož na djelo.

Iako ne polazi od nemačke romantike, Njegoš i sam, eto, imajući u vidu poetiku crkvene srednjovekovne književnosti, oslanjajući se, dakle, na sopstvenu kulturnu tradiciju – dolazi do značajne romantičarske ideje o “gradilačkoj snazi stvaralačkog genija”.

7.

Videli smo već da priređivač prve knjige Njegoševih Cjelokupnih djela izričito tvrdi: “Nema, dakle, nikakvih pouzdanih dokaza da je pesma Branku Radičeviću Njegoševa; ni stil i metar u njoj nisu Njegoševi. Stoga smatramo da bi bilo nepravilno uključiti je među njegove spise.”^[7] Mi smo već konstatovali da je “stil i metar” te pesme Njegoš mogao, u umetničkoj "igri", namerno prilagoditi Brankovom.

Naša tematsko-motivska analiza, međutim, daje osnova da se ovoj konstataciji doda još nešto. Povodom Martinovićevog tumačenja da je Njegoš tu pesmu uputio Branku Radičeviću znajući da je Radičevićeva rodbina iz Zete, u komentaru priređivača Cjelokupnih djela čitamo opasku: “Martinović ovde pripisuje Njegošu jedan motiv koji nijedan poznavalac Njegoša ne može uzeti ozbiljno; ako je Njegoš spevao pesmu Branku Radičeviću, onda to svakako nije učinio samo zbog njegovog porekla, ma kakvo ono bilo.”^[8] Naime, tematsko-motivska analiza Njegoševih pesama o pesniku kao da ukazuje i na mogući pravi motiv koji je Njegoša podstakao da napiše ovu pesmu: u okviru Njegoševe privrženosti ideji oslobođenja sopstvenog naroda od turskog ropstva, karakteristične za celokupno njegovo književno delo – logičan je poziv Branku Radičeviću da dođe, da “u kolu”, u inat “ljutoj guji”, zajedno “junački popjevaju”. Uostalom, zar se taj isti motiv udruživanja “sobraće” ne stavlja u centar i Njegoševe pesme Sjeni Aleksandra Puškina? U uvodu knjige pesama Ogledalo srpsko, Njegoš neumrlom ruskom pesniku 1846. godine poručuje:

Sretnji pjevče velikog naroda,
tvome prahu zemnom sveštenome
sobraće ti viteški podvizi
pred divnijem stupaju oltarom.

Ne bi se moglo govoriti ni o tome da je pesma Branku Radičeviću sasvim izvan Njegoševog stilskog ključa. Simbolika antičke poezije kod Njegoša je utkivana u celinu sa romantičarskim motivima i u drugim pesmama iz ciklusa stihova o pesniku. Naime, kao što se u obraćanju Branku Radičeviću pojavljuju Apolo i Orfej:

Pjevče dragi, Srbe vrli,
iskro živa đačkog kruga,
nek Apolo tebe grli,
neka Orfej traži druga.

– tako u pesmi "Ko je ono na visokom..." Njegoš peva o talasima sa “pučine” koji su “ustrašeni Eolovim bičem”, a u "Trojica vas nasamo...” njegov pesnik će zidati hramove “vjetrenom Amoru”.

Ne smatramo da smo ovim konstatacijama dokazali Njegoševo autorstvo pesme Branku Radičeviću. Nedoumice oko autorstva te pesme mogu se konačno rešiti jedino pronalaženjem Njegoševog faksimila ili nekim drugim pouzdanim materijalnim dokazom o njenoj pripadnosti Njegoševom pesničkom opusu. Ali uvereni smo da ostale dosad navođene rezerve povodom njene eventualne pripadnosti Njegoševom peru, zasnovane na opaskama o motivima njenog nastanka, kao i o njenim stilskim i metričkim karakteristikama – ne mogu biti dovoljne za svrstavanje te pesme u književne mistifikacije.

Napomene

1 Vid.: Celokupna dela Petra Petrovića Njegoša. Knjiga prva, Beograd, 1967, str. 294.

2 Na istom mestu, str. 353, 356.

3 Na istom mestu, str. 266-267.

4 Istorija estetiki. Pamjatniki mirovoj estetičeskoj misli. IV. Pervij polutom, Moskva 1966, str. 68.

5 Prevod iz knjige: A. Puškin, Dva veka Puškina. Pesme i bajke. Povodom dvestagodišnjice pesnikovog rođenja, izbor, prevod, predgovor i komentari M. Sibinovića, Beograd, 1999, str. 139.

6 Bajron i bajronizam u jugoslovenskim književnostima. Zbornik radova, Institut za književnost i umetnost – Beograd, Zavod za znanost o književnosti Filozofskog fakulteta – Zagreb, Centar za kulturu – Braničevo, Požarevac, 1991, str. 186.

7 Na istom mestu, str. 266-267.

8 Na istom mestu.

// Projekat Rastko / Književnost / Nauka o književnosti //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa projekta | Kontakt | Pomoć ]